ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

Су балансының тапшылығын анықтағанда жауын-шашьшды тиіаді, тиімсіз деп бөлшей барлық жауған жауын-шашынньщ мөлшерін еске алу керек, өйткені ;Қ» коэффициентін анықтағандз барлық жауын-шашын ескерілед,

Ылғал алмасу коэффициентіқыл түтіктер арқылы көтерілетін және өсімдіктер тамырлары аркллы топырақтың 1,0 метрден тө-мен жатқан қабатынан пайдалаіылатын ылғалды ескереді. Жаз-ғытұрым және жаз айларында обілетін дақылдар үшін ү-нің ма-ғынасы 1..Д85 шамасында өзгерһ, ал күздік бидай үшін 0,95...0,85 шамасында өзгереді. Ал екінші жще үшінші жылғы жоңышқа үшін өсіп-өну дәуірінің барлық мезгітшде —0,85 шамасында болады. Ылғал алмасу коэффициентінің иағынасы бірден 0,85-ке дейін өз-геретің жағдайда оның есепке а/ынған мөлшері өсімдіктердің есу дәуірінің бірінші ширегінде—0,9( және тертінші ширегінде—0,85-ке тең болуы керек.

Жалпы өсімдіктерді суару ре;кимш жауын-шашын аз болатын өте қуаң жылдарға есептейді, ссчдықтан топырақ бетінде ешқан-дай су пайда болмайды және ы/ғалдық топырақтың 100 см-ден төмен қабатына сіңуі мүмкін еме?. Тек кейбір жағдайларда, мәсе-лен, жауын-шашынның егістікті кезекті суарып өткеннен кейін жауынның салдарынан ылғал топырақтьщ 100..200 см қабатына дейін сіңіп, жиналуы мүмкін. Бүл ылғал кеңінен қыл түтіктер ар-кылы топырақтың жоғарғы қабатына көтеріледі, не болмаса тіке-лей тамырларға сіңеді.

Топырақтың су балансының гапшылығы әр жеке декадалар үшін анықталып, кейін олар біріне-бірі қосылады және өсімдік-терді қолайлы түрде ылғалмен қамтамасыз ету кезеңінің басынан аяғына дейін үдетілген мағынада қөрсетіледі.

Жалпы есімдіктерді қолайлы түрде ылғалмен қамтамасыз ету кезеңінің соңы:

күздік және жаздық бидай, тұқымдық жүгері үшін — егін дәні-нің пісу кезеңі;

жазғытұрым отырғызылған картоп ушін — сабақтары мен жа-пырақтарының солу кезеңі;

қант қызылшасы үшін — мардымды қант жинау кезеңінің бі-рінші жартысының соңы;

томаттар үшін ■— өнімді жаппай: жинаудың соңы;

формулада буланудың жалпы гмөлшері суарылмайтын жердегі ауа ылғалының тапшылығы арқыліы анықталған, сондықтан анық-талған су балансының тапшылығыг тек көлемі аса үлкен емес су-армалы учаскелер үшін ғана дүрыс; болады.

Көлемі үлкен суармалы егістікт«ерде, суарылмайтын жермен са-лыстырғанда, ауаның температурассы төмен, ал ылғалдылығы жо-ғары болуының салдарынан буланіудың жалпы мөлшері де суа-рылмайтын жерге қарағанда теменіірек болады.

Суарылатын егістің келемі көббейген сайын, булану мөлшері төмендей береді. Осыған байланысгты есептелген буланудың жал-

5-сурет. Суару мерзімдерін анықтаудық схемасы:

А — сумен оптимальды мөлшерде жабдықталған жүгерінің су балансы тапшылыгының интегралды қисың сызығы; Т,, Т₂, Т₃, Т4 — суару нормаларынын; мөлшері, 1, 2, 3, 4 — суа-ру мерзімі, О—Оі — топыраңтың есепті ңабатындағы өсім-дік пайдалана алатын ылғалдың алғашңы қоры.

пы мөлшеріне микроклиматтық түзетулер енгізіледі. Микрокли-маттық коэффициенттердің шамасы әр жағдайда оған әсерін тигі-зетін барлық факторларды ескере отырып анықталады. Мысалы, бұл коэффициенттің шамасы 0,90...0,75-ке дейін өзгереді, ал орта есеппен оны 0,85-ке тен. деп алуға болады.

Жүгері үшін топырақтың су балансының тапшылығын жауын-шашынмен 95%-ке қамтамасыз етілген жылға есептеудің тәртібі 8-таблицада келтірілген. Таблицаның соңғы жолының (су балан-сы тапшылығының климаттық коэффициент арқылы түзетілген үдемелі мағынасы) көрсеткіштеріне сәйкес интегралды қисық сы-зық сызылып, сол арқылы суару мерзімдерін анықтайды. (5-су-

рет).

Ыза судың жалпы булану мөлшерінен алатын үлесі көптеген факторларға олардың деңгейінің тереңдігі, топырақ, ауа және күн райының жағдайларының, ауыл шаруашылық дақылдарынын. ерекшеліктеріне, топырақпен ыза судың минералдығына байла-нысты. Осы көрсетілген факторлардын, әрқайсысы өсімдіктердін ыза суды пайдалануына әр түрлі әсерін тигізеді, ал олардың бар-лығының қосылып тигізетін әсері өте күрделі процесс. Сондықтан ыза судың деңгейі тайыз жатқан жағдайда жалпы булану мелше-ріне түзету коэффициенттері енгізіледі (9-таблица).

ліметтері)

Сорланған топырақтың су щйдалану мөлшеріне тигізетін әсері 10-таблицада көрсетілген түзету коэффициенттері арқылы есепке алынады.

10. Әртүрлі сорланған топырақтың жалпы булану мөлшеріне тигізетін әсерін ссепке алатын коэффициенттің орташа шамасы

Шайғанға дейінгі топыраңтың сорлану көроеткіші	Ңою за.т, топыраңтың еалмағынан % есе-бімен	Тузеткіш коэффициент
Нашар сорланған Орташа сорланған Қүшті сорланған сор	0,3—0,6 0,6—1,2 1,2—2,4 2:,4-тен көп	1,10 1,20 1,25 1,35

Пайдаланылатын судың жалглы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу техникасы да бірқаітар әсерін тигізеді. Түзеткіш ко-эффициенттердің орташа шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа бороздалармен суарғанда —1,1; жіберілетін судщң мелшері түрақты болғанда және үзын бороздалармен суарғанда —1,1—1,2; ал ағатын судын мөлшері түрақсыз болғанда—1,1;; егістікті тақталап суарғанда — 1,1—1,25. және жаңбырлатып суаріғанда —1,1.

Ауыл шаруашылық дақылда^рының суару режимін жобала-ғанда осы үсьшыстарды қолданупға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшер аймақтар үшін анықталған сайыв олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері Л. Н. Крстяковтың формуласы арқылы анықталады:

бұнда: Е ■— жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м³/га)

^ — жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;

р — есімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есе-бімен;

Ш_о және Шк — топырақіың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м³/га).

«Средазгипроводхлопок» жобалау йнституты* Өзбекстан, Түрк-менстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территориялары-ның гидромодульдық аудандастыру жүмыстарын жүргізіп, арнау-лы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдың аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген. Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиеттері мен тұз ре-жиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.

Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекше-ліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.

Суармалау нормасынын, мөлшері «Средазгидроводхлопок» ин-ституты формуласы арқылы анықталады:

бүнда: Кі— егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэф-фициент;

К₂ — гидромодульдық ауданды (гидрогеологиялық және то-пырақтық—мелиоративтік жағдай, биіктік-белдеулік аймак, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі

;

Е — сәуір-қыркүйек айларыңағы булану мөлшері, мм есебі-мен;

Е = 0,0018-0,8(Й+і)2. (100—а)

бұнда: і және а — ауаның орта гемпературасы және онын салыс-тырмалы дымқылдығы, % есебімэн./

Суармалау нормасының мөлцерін анықтау үшііг басқада бір-қатар формулалар бар, бірақ о^ар жобалау жұмыстарында кеп қолда.нбай келеді.

€4

су балансының тапшылығының жалпы мөлшері үдемелі түрде ор-паластырылып, ал абсцисс білгінің бойына жылдар мен қамта-масыздық мөлшері орналастырылады. Алынған нүктелер өзара бірқалыпты ирек сызық арқылы қосылады. Содан кейін абсцисс білігінің бойындағы қамтамасыздықтың 95% сәйкес нүктеден (есепті жол) ирек сызықпен кездескенге дейін қарсы сызық сызы-лып, ординат білігінің бойынан су балансы тапшылығынын, есепті мөлшері алынады.

Өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде жүргізілетін суаруды өсу дәу-ірінде суару деп атайды.

Өсу дәуірі кезінде суару тобына көшет тігу кезінде, оны тік-кеннен кейін және өсімдіктерді еккенен кейін суару жатады.

Көшетті тігу кезінде суару арқылы олардын, көнігіп өсуі қам-

тамасыз етіледі.

Көшеттерді тіккеннен кейін суару арқылы бұрын отырғызыл-ған көшеттердің тамырлануы және жаңадан отырғызылған көшет-тердің көнігіп өсуі қамтамасыз етіледі.

Өсімдіктерді сепкеннен кейін суару арқылы ауыл шаруашылық дақылдарының мерзімінде және жүмыла көктеуі қамтамасыз етіледі.

Ал енді ауаның өте құрғақ және ыстық кезінде оның темпера-турасын төмендету және салыстырмалы ылғалдылығын жоғарла-ту үшін 50—100 м³/га мөлшеріндегі нормамен суаруды сергітетін суару деп атайды. Сергіту үшін жүргізілетін суарудьщ әсерінен есімдіктер ауа құрғақшылығына жақсы шыдап, олардын, енімі жоғарылайды. Сергітетін суаруды әсіресе қант қызылшасы мен кекөністер үшін жиі қолданады.

Ал өсу дәуірінен тыс мезгілде суару өзінің мақсатына байла-нысты топырақты шаю үшін суару, арамшептерді өршіту үшін суару, себу алдындағы суару, сіңіре суару, егістікті жыртар ал-дындағы суару, т. б. болып бірнеше түрге бөлінеді.

Топырақты шайып суару арқылы ондағы өсімдіктерге зиянды тұздарды төменгі қабаттарына шайып жібереді. Әдетте бүл әдіс сорланған топырақты шаю үшін қолданылады.

Ауыл шаруашылық дақылдармың мезгілінде және жүмыла көктеп шығуын қамтамасыз ету үиі_н қолданылатын суаруды егер алаындағы суару деп атайды.

Украинаның, Поволжьеның жәіе Солтүстік Кавказдың Қазақ-станның далаңқы аудандарында сүзгі-қысқы және жазғытүрым ерте жауатын жауын-шашынмен гопырақтың 50—70 см қабаты ғана дымқылданады, ал өте қүрға? жылдары дымқылданған қабат тереңдігі одан да кем болады. Сондықтан топыраклың 0 5—2 0 метрлік қабатында жазғытұрым ң_Лғал тапшылығының мө/ішері 1200—2000 м³/га дейш жетеді. Сіғіре суарылған топырақтың осы қабаты сумен толықтырылуының ;алдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өсш-өнуі үшін, әсіресе күрғақ жылдары, жақсы жағдай жасалады және өсімдіктеэдің тамыр жүйесінің тереңге өтушің арқасында оларды өсу дәуірі кезінде суарудың тиімділігі жоғарылаиды, әсіресе бүл жағдай жаңбырлатып суарғанда айқын көршеді.

Еліміздің қуаңшылық аудандарында сіңіре суару барлық да-қылдар үшш тишді, ал далаңқы аймақтарда күздік бидай үшін өте тиімді болып саналады.

Кейбір жағдайда сіңіре суару әдісінің дербес маңызы бар Мы-салы, _Су жетіспейтш шаруашылықтарда, немесе суармалы егістік-терге жақын жатқан және суару жұмыстарын тек өсімдіктің есу дәуіршен тыс мезгілде жүргізуге болатын жерлерде сіңіре сұару-Ды күздік бидайды, күнбағысты, жугеріні және басқа да осы суды жақсы. пайдаланатын дақылдарды егу алдында жүргізіледі

Барлық жағдайларда сіңіре суару _әді_сі_н қолданғанда өсімдік-тердің өсу дәуірі кезшде суару саны кемуінің арқасында оны үй-ымдастыру үшін керек жүмысшы саны азайып, есу дәуірінің бі-ршші жартысында суару жүйесі ^ұмысының шиеленісуі төмен-дейді.

Суару нормасы. Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суа-руға қажет болатын судың мөлшерлн айтады. Әдетте суару нор-масы 1 гектарға текше метр мелшерамен белгіленеді (м³/га)" Суа-ру жүйелерін жобалағанда ауыл ша_1руашылық дақылдарын суару нормасының мелшері мен оларды с;уару мезгілдері ғылыми меке-мелердің үсыныстарына сәйкес белгііленеді. Бұндай үсыныстардың болмаған жағдайында есімдіктерді _ӨСу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:

бүнда: Н — топырақтын, есепке алынған қабатьшың қалыңдығы,

метр есебімен;

есебімен;

ү — есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан °/о есебімен), ол ен, кем ылғал сыйымдылық мелшеріне "ең;

[і — топырақтың суару алднндағы дымқылдығы, қүрғақ топы-рақ салмағынан % есебімен. Есептегенде оны топырақ дымқыл-дығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.

Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері оның есепке алынған қабатының ылғал сыйымдылығы денгейінен көп болмауы керек. Ал енді жіберілетін судың мөлшері бүл ден,-гейден кебірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.

Қызыл коңыр топырақ Қара топырақ

Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшері сергіту ушін суарғанда 50—100 м³/г;а, көшеттерді кезінде және әсімдік-терді сепкеннен кейін суару нормасы—100—150 м³/га, ал өсімдік-тердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мелшері —300—800 м³/га шамасында болады.

= ЮО

бұнда: ліе - сіңіре суару нормаы, гектарына текшеметр есебі-

Н-топырақтың дымқылдана-ьш қабатының тереңдігі дәнді дақылдар, жүгері және қант қызілшасы үшін 1-1 5 м

Вжәне ,ү — топыра;қтың суарғшға дейінгі және одан кейінгі дымқылдылығы, қүрғақ топырақ салмағынан % есебімен

ц-жауын-шашынды пайдала_1у коэффициенті, әдетте ' 0 5-
0,8 шамасында болады; ' ^д ' ^и'°

А - жауын-шашынның сіңіресуру мен егу аралығындағы

Я — есептелген топырақ қабатина қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу мөлшері, гектарьиа текшеметр есебімен.

Сіңіре суару нормасын ыза суцың деңгейі әте төмен жатқан жағдайда жеңіл және орта топырақтар үшін 1000—1500 м³/га, ал ауыр топырақтар үшін —1500—2000 м³/га шамасында жобалайды.

Суарудың саны мен мерзімі. Суармалау нормасы барлық суа-рулардың қосындысынан түрады. М = Ет. Ал суару нормасының мөлшері бір шамада болғанда суару саны: п=—— бұнда: М — суармалау нормасы, гектарына текшеметр есебімен

(м³/га);

т —суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м³/га).

Суармалау нормасы деп бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.

Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезін-дегі суару саны төмендегі шамаға тең болады:

бүнда: пів — сіңіре суару нормасытың мелшері, м³/га.

Суару мерзімі. Әрбір дақылдар үшін оларды есірудід нақты-лы жағдайьшда топырақ дымқылдніғының қолайлы режимін жа-сап, ең жоғарғы өнім алуда қамтамассыз етуі керек.

Жалпы топырақтың су балансыніың тапшылығы әдетте. егісті сепкенге (отырғызғанға) дейін жү{ргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару нормасының імөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:

Бұл жүмыстар күздік бидай үшін —5—10 күн бүрын; 68
тұқымдық жүгері және іөк шөп үшін—8—12 күн бұрын; жазғы тұқым отырғызьпатын картоп үшін —8—12 күн бұ-

рын;

жаздық бидай және қакт қызылшасы үшін — кеш күзде;

жоңышқа үшін — күзді күні, оны соңғы рет орып алғаннан

кейін;

Сіңіре және себер алдынлағы суарудың мерзімі дақылды себу мерзіміне жақын болған жағдайда суару нормасы азайып, оның тиімділігі жоғарылай түседі. Суару мен себу аралығы мерзімінде топырақ құрғап үлгеріп, себу (отырғызу) жұмыстары қолайлы уақытта жүргізілуі керек. Ссндықтан, жазғытүрым ерте себілетін дақылдар үшін далалық аудандарда себу алдындағы суару оны мезгілінде себуді қиындатады.

Өсу дәуірі кезіндегі бірінші және соңғы суарудың мерзімін белгілегенде дақылдардың биологиялық ерекшелерін естен шы-ғармау керек. Мысалы, жүгеріні, ерте 6—7 жапырақ пайда болған кезінде суару оның одан әрі өсіп-өнуін кідіртеді; сондықтан қүр-ғақшылық жағдайдың өзінде де оларды 9—10 жапырақ пайда болмай тұрып суаруды бастауға болмайды. Қант қызылшасының тамыр-жемісінде қанттың мардымды жиналатын кезінде суды пай-далануы, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда өте азаяды, сондық-тан оны суаруды кантты мардымды жинау кезеңінің орта шенінен кейін тоқтаткан жөн. Мақта егісінде де осындай жағдай байқала-ды. Қауақшасының (коробочка) ашылуын тездету үшін бүл дақыл-дын, пісер кезінде алкап топырағын құрғатыңқыраған жөн. Ал енді жоңышканы суару мерзімін оның ору саны және мерзімімен сәйкес белгілеу керек.

Күзде сіңіріле суарылатын алқаптарда топырақтың жазғытү-рым су қоры мөлшерін ауа температурасының 5°С-дан өткен күні онын. су сыйымдылығына тең деп санауға болады, өйткені осы уа-қытқа дейін топырақтың жоғарғы қабатының дымқылдылығының кемуі жалпы булану коэффициентінің жоғарылаған шамасымен ескеріледі.

Дақылдарды суару режимі су балансы тапшылығының инте-гралды ирек сызығы арқылы анықталады (7 сурет).

Топырақ дымқылдығы мө,лшерін оның мүмкін болған кем мел-шерінен төмен түсіріп алмау үшін және гидромодуль графигін жи-нақтауды жеңілдету үшін су;ару нормасын максималды мөлшерде есептеудің қажеті жоқ. Әдетге, суару нормасының есепті мөлше-рін оның формула арқылы анықталған максималды мөлшерін 10—20% кемітеді. Суару норшасының ең кем мөлшері дақылдарды бороздалап суарғанда 500—1600 м³/га, ал жаңбырлатып суарған-да —300 м³/га шамасында болады.