ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

Дөңгелекті трубопровод екі суарғыш қанаттан құралады, Әр қанат суару трубопроводынан, тірек дөңгелектерінен, жаңбырлат-қыш аппараттарынан және олардың өздігінен қондырылуын қам-тамасыз ететін механизмнен, су ағызып жіберетін қақпақтардан, соңғы (шеткі) аппаратты бекітетін механизмнен, гидрантқа жал-ғанатын тораптан, двигательді жетекші деңгелектен және желден тежейтін жабдықтан тұрады.

Машинаны жұмысқа қосу үшін, оны гидрантқа жалғап, суды суарғыш арқылы трубопроводқа жіберу керек, Жаңбырлатқыш аппараттардың барлығы жақсылап жұмыс істей бастағаннан кей-ін трубопроводқа сарқынды сумен, таза судың қосындысын жібе-реді. Тыңайтқыштың есептегі мөлшерін беріп болған соң трубо-проводқа қайтадан таза су жіберіліп, оның іші және есімдіктер мен трубопроводтардьщ үстінде қалған қыйдың қалдықтары шай-ылады. Мал шаруашылығы сарқынды суларымен суару нормасы және оның мерзімі технологиялық процестерге сәйкес анықтала-ды.

Жалпы егісті суару үшін қолданылаатын жаңбырлатқыш ма-шиналар мен қондырғылардың сипаттамасы 21 таблицада келті-рілген.

Жаңбырлатып суару өнімділігін 300 м³/га тең суару нормасы-мен бір сағат ішінде суарылатын жердің көлемі арқылы анықтай-ды (21 таблица).

Суару нормасының нақтылы мөлшері 50-ден 800 м³/га шама-сында, кейде одан да көп болады. Осыған орай суару өнімділігінің мөлшері де суару нормасының мелшеріне сәйкес өзгеріп отырады. Жаңбырлатып суару өнімділігін салыстырмалы бағалау үшін, бір адамның жіберіп түратын суының орташа мөлшері, немесе 1000 га жерді суару үшін жүмыс істейтін адамдардың санын да қолда-нуға болады. Мысалы, келемі 1000 га тең жүйені «Фрегат» маши-насымен суару үшін 13 адам жұмыс істеп, оның екеуі насос стан-циясынын, диспетчері, тертеуі жөндегіш топта, алтауы жаң-бырлатқыш машиналардың операторлары және бір механик бо-луы керек. Ал енді осындай көлемді «Волжанка» жаңбырлатқы-шымен суару үшін 21 адам жұмыс істеп, оның екеуі насос стан-циясының диспетчері, он жетісі операторлар және біреуі механик болуы керек.

Жаңбырлатып суаруды есептеу. Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жаңбырлатудың үзақтығын, агрегаттардың өту санын және т. б. көрсеткіштерді анықтау керек.

Бір позициядағы суару үзақтығы (і) ДДН-45, ДДН-70, «Вол-жанка» және басқа жаңбырлатқыштар үшін суару нормасының

132

мөлшерін жаңбырлату мардымдылығынын, орташа мөлшеріне бөл-генге, немесе:

бұнда: т — суару нормасы, м³/га;

бүнда: гп — суару нормасы, мм есебімен;

һ — агрегаттың бір рет еткенде шашырататын суының мелшері;

бүнда: һ — оқ-арықтық үзындығы, метр есебімен; п — агрегаттың өту саны; Уср—агрегаттың жылжуының орташа жылдамдығы (алға жә-

не артқа қарай) м/сағ. есебімен.

Оқ-арықтардан суарғанда бьефтің ұзындығында анықтайды. Жаңбырлатқыш машиналардың тәулік бойы жұмыс істейтін жағ-дайында олардың тәуліктік өнімділігі:

6 /

бұнда: © — жаңбырлатқыш машинаның тәуліктік өнімділігі, гек-тар есебімен;

Р — жақбырлатқыш машинаның жіберетін суының мелшері, л/с;

к — жаңбырлатқыш машинаны пайдалану коэффициенті, тәу-лік бойы;

133





т — суару нормасы, м³/га;

(3 — жаңбырлатқан кездегі булануды ескеретін коэффициент 1Л)

«Фрегат» жаңбырлатқыш машинасының маусымдық өнімділі-

гі мына формула арқылы анықталады:

жүмсалатын күрделі шығынға байланысты екенін тәжірибе көрсе-тіп отыр.

Суармалы егіншіліктің озаттары ауыл шаруашылық және бас-ка да дақылдардан мол өнім алып, суаруға жұмсалатын барлық қаржыньщ орнын толтыруда.

бұнда: я >—гидромодульдің есепті ординаты (гектарына л/с), жи-нақталған график бойынша;

к — маусым бойы жұмыс уақытын пайдалану коэффициенті;

<3 — жаңбырлатқыш машинаның жіберетін суының мөлшері, л/с;

р — жаңбырлатқан кездегі булануды ескеретін коэффициент.

Жаңбырлатқыш машиналарды таңдағанда олардың өнімділігі жоғарыларына аса мән беріледі.

Жаңбырлатқыш машиналардың санын формула арқылы анық-тайды. «Фрегат» машинасымен жаңбырлатқанда әр машинамен суарылатын жердің көлемі олар қатар жатқанда (84—140 га) тен болады. Барлық суарылатын массивті суару үшін керек болатын машиналардьщ саны ауыспалы егіс учаскесіндегі жүмыс іствйтін барлық машиналар мен кондырғылардың қосындысына тең бо-лады.

Жаңбырлатып суарудың тиімділігі және оны қолданудың пер-спективті аудандары. Жаңбырлатып суару әдісін еліміздің бар-лық аймақтарьшда қолдануға болады, бірақта оны табиғи жауын-шашынның жеткіліксіздігін суару арқылы толықтыру үшін ыл-ғалдылығы жеткіліксіз және артығырақ аймақтарда қолданған тиімді болады. Сондықтан жаңбырлатып суару әдісін ең алдымен Көкшетау, Павлодар, Қостанай, Ақмола және басқа да аудан-дарда кеңінен қолдануға болады.

Жаңбырлатып суарудың барлық жерде өте тиімді және ол кол-данатын машинаньщ түріне, суарылатын дақылдарды өсірудін. технологиясына, табиғи жағдайларға және суару жүйесін салуға

134

4.12. Сіңіре суару әдісі

Суармалы егістікте топырақтағы ылғалдың мол қорын жасау-дың тиімді әдістерінін, бірі — сіңіре суару болып саналады. Ғылы-ми-зерттеу мекемелері мен шаруашылықтардың озат тәжірибесі сіңіре суарудың нәтижесінде жиналған топырақтағы ылғалдьщ қоры көптеген дақылдарды кейбір жылдары маусымда суармай-ақ, ал кейбір жылдары суарудың саны мен нормасын едәуір азай-тып, жоғары өнім алуға болмайтындығын дәлелдеп отыр.

Әдетте сіңіре суару күзде, қыста немесе ерте кектемде шаруа- ■ шылықтар суды көп қажет етпейтін мезгілде жүргізіледі. Осыған байланысты сіңіре суару жүмыстарын республикамыздын, жер ас-ты суының деңгейі төмен жерлердің бәрінде қолдануға болады.

Кейбір топырақтар, мысалы, қара топырақ және қызыл қоңыр топырақ, өзінің бір метрлік қабатында 1300—1800 текшеметр ша-масында өсімдіктер пайдалана алатын ылғалды ұстап тұра ала-ды. Осыны еске ала отырып және жер асты суы терең жатқанда (5 метрден көп) сіңіре суару әдісімен топырақтың 2—2,5 метрлік қабатын толық дымқылдандырып, ал егер жер асты суының дең-гейі 3—5 метр болғанда топырақтың 1,5—2 метрлік қабатын дым-қылдандыруға толығынан болады.

Жалпы сіңіре суару нормасы топырақтың механикалық құра-мына, дымқылдығына және жер асты суының деңгеніне сәйкес анықталады. Механикалық құрамы жеңіл және жер асты суының деңгейі жоғары болғанда олар ерте көктемде, ал механикалық қүрамы ауыр топырақта, керісінше — күзде жүргізілгені дұрыс.

Бүрынғы ССРО ауыл шаруашылығы министрлігі мен ССРО мелиорация және су шаруашылығы министрлігінің сіңіре суаруды Колдану жөніндегі ұсыныстарына сәйкес, сідіре суарудың нормасы . темендегі формула арқылы анықталады:

М=100НР(В—в)~10Аа + ті, мүндағы:

М — суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;

Н — суды сіңіру тереңдігі, метр есебімен;

Р — топырақ қабатының көлем салмағы (грамм/см³)

В — топырақтың су сыйымдылығы, процент есебімен;

в — сіңіре суару алдындағы топырақтың дымқылдығы, процент есебімен;

А — күзгі-қысқы мерзімдегі жауын-шашын мөлшері, мм есебі-мен;

!35
а — жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте 0,5—0,8

шамасында болады.

т) — сіңіре суарғаннан салқын түскенге дейінгі топырақ дым-қылдылығының ысырап болу мөлшері, гектарына текшеметр есе-бімен.

Егерде сіңіре суару нормасын анықтау үшін колданылатын формулада көрсетілген көрсеткіштердің кейбіреуін анықтау мүм-кін болмаған жағдайда, әрбір шаруашылықтың топырақ картасын және жақын жерде орналасқан тәжірибе мекемелері мен ауа рай-ын зерттейтін станциялардың мәліметтерін пайдалануға болады. Сіңіре суару нормасын анықтау үшін ең керекті көрсеткіштердің бірі топырақтың су сыйымдылығы болып саналады. Ал енді бұл көрсеткіш республикамыздың көптеген аудандарының топырағы-ның механикалық қүрамына байланысты әр жерде әр түрлі болып саналады. Бүл жағдайды төмендегі таблицаның мәліметтерінен байқауға болады.

22. Топырақтың механикалық құрамына байланысты су сыйымдылығы (гектары-на текшеметр есебімен)