V. Тақырыбы: Дәстүрлі қазақ мәдениеті

1. 
   Қазақ хандығының құрылуы – ұлттық мәдениет қалыптасуының негізі.
   
2. 
   Қазақ халқының ғылыми даналығы.
   
3. 
   Қазақ халқының материалдық мәдениеті.
   

1. 
   Еуразияның шетсіз де, шексіз ұлы даласын ертеден мекен еткен, мал
   

Қазақ хандығының шаңырағын көтерген Керей мен Жәнібек хан болды. Елдің ірі феодалдарын өз төңірегіне топтастырып, алауыздықты басып, бірлікке, ынтымаққа шақырды. ХV ғ. 50-70 жылдарында Дешті Қыпшақ жерінен қазақ хандығына екі жүз мың үй көшіп келді. Қазақ хандары көршілес Моғолстан, Дешті-Қыпшақ жерлеріндегі ел, жер, билік үшін жүргізіліп жатқан бітіспес күрестің ұрымтал тұстарын шебер пайдаланып олардың есебінен хандықтың жер аумағын барған сайын кеңейте түсті. Олар отырықшылығы-егіншілігі қалыптасқан, қол өнері мен саудасы дамыған Сыр бойындағы қалаларды қол астына қаратуға зор күш-жігер жұмсады. Өйткені, олар өнеркәсіптік тауарларды, күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдарды қалалардан алатын. Көшпелілер жүн, тері, ет, сүт сияқты мал өнімдерін өткізетін. ХVІ ғ. бас кезінде Сыр бойындағы көптеген қалалар қазақ хандығына қарады. Қасым ханның тұсында ежелгі қазақ жерінің негізгі аумақтары қазақ хандығының қол астына енгізілді.

ХV ғ. орта шенінде қазақ хандығының құрылуы тек қазақ халқын қалыптастырып қойған жоқ, сонымен бірге оның құрамына енген ру, тайпалардың ертеден келе жатқан рухани игілігін бойына сіңірген ұлттық мәдениеттің қалыптасуына қажетті жағдай жасады.
2. ХV – ХVІІ ғ. қазақтардың қоршаған орта, төңіректегі табиғат әлемі жөнінде нақты тәжірибеге негізделген елеулі бағыт-бағдары, ғылыми түсінігі болды. Олар әлемінің сырларын игеріп жұлдыздарды бақылау арқылы ауа-райының, тіпті көктемнің, жаздың, күздің, қыстың қандай болатынын күні бұрын айтып берді. Күн мен түннің, ай мен жыл мерзімдерінің ауысуын мұқият қадағалап сол арқылы шаруашылық өмірді қалай ұйымдастыру керектігін алдын ала біліп отырды. Маусымдық мезглдерді дәлме-дәл көрсетіп, қай кезде жайлауға шығу, қой қырқу, қозы айыру, күйек алу керектігін жаңылмай айтты. Мұндай болжам жасауды далалықтардың бәрі дерлік білді. Өйткені, мұны білмеу мал баққан, егін еккен елді үлкен зардаптарға ұрындыратын еді. Мәселен, уақытымен күйек алынбаса төл ерте туып суыққа ұшырайды, кеш алынса қойлар қысыр қалады. Егіншілік-диқаншылық өңірде мезгілінде жерге дән себілмесе суық түсіп кетіп жер қатып қалып дән себуді қайталауға тура келді. Сондықтан, қазақтар уақыт есебін, табиғат құбылыстарының өзгеруін қалт жібермей бақылап, одан әр кез қорытынды, болжам жасайтын. Олар жаз ыстық болса қыста қар көп түседі деп есептеді.

Қазақ қауымы аспан әлемін, оны жайлаған жұлдыздардың сыр-сипатын жақсы білді. Олардың түнгі бағдаршысы темірқазық жұлдызы болды. Оның маңындағы таң білінгенше тапжылмай тұратын екі жұлдыздың бірін “Ақбозат” екіншісін “Көкбозат” деп атады. Көк әлемінде жарқырап “Шолпан”, “Есек қырған” деп аталатын жұлдыздардың шыққан кездерін қазақтар уақытты дәл анықтау үшін пайдаланды.

Қазақтарда күнтізбе немесе күнпарақ деп аталатын күннің, айдың, жылдың жұрттың жадында, жазбасында жүретін есебі болған.

Қазақтың уақыт есебі мүшелмен алынған. Адамға қатысты мүшел сәбидің құрсақтағы мезгілін есепке кіргізіп алғашқы мүшел 13 жыл да, қалған мүшелдер 12 жыл болып алынған. 13, 25, 37, 49, 61, 73, 85 т.б. мүшел жас деп есептелген. Жылдарды да мүшелмен 1.Тышқан., 2.Сиыр., 3.Барыс., 4.Қоян., 5.Ұлу., 6.Жылан., 7.Жылқы., 8.Қой., 9.Мешін., 10.Тауық., 11.Ит., 12.Доңыз деп белгілеген.

Қазақтардың медицина, яғни денсаулық сақтау саласындағы тәжірибе, білігі бірде-бір халықтан кем болмаған. Денсаулық – зор байлық, “Он екі мүшең сау болса, қара басың ханмен тең”, “Өлім-ойран, өмір майдан”, “Бас аманда мал тәтті, бас ауырса жан тәтті”, “Ауырып жазылған жан олжа, жоғалып табылған мал олжа”, “Тұмау аяғы құрт, тұман арты жұт”, “Демі бардың емі бап”, “Жасырғанның жарасы асқынады”, “Тіс бүлінді дегенше іш бүлінді десейші, іш бүлінді дегенше іс бүлінді десейші” деген қанатты сөздер жайдан жай айтылмаған.

Сау жүрудің бірінші шарты тазалық екеніне қазақтар айрықша мән берген. “Жұғын бар жерде шыбын бар, шыбын бар жерде шығын бар”, “Денсаулық шарты – тазалық”, “Лас адам – кіршіл, надан адам – діншіл”, “Қыры кеткен қырқында таз болады”, т.с.с. аталы сөздер тазалықтың қазақтар үшін қаншалықты зор маңызы болғанын көрсетеді.

Қазақ әйелдердің тәрбиесіне, тазалығына, көргендігіне, өзін ұстауына айрықша мән берген. “Әйел үйдің ажары”, “Салақ қатынның үйінде сабақты ине табылмас, олақ қатынның пісірген сүті іріп кетер, илеген терісі шіріп кетер”, “Жақсы әйелдің қолы ұзын, жаман әйелдің тілі ұзын”, “Салақ қатын оймақшыл”, “Салақ қатын сауықшыл”, “Жаман әйелдің мінезі қиық, сөзі суық келер”, “Қатының жақсы болса – шырағың, атың жақсы болса – қырағың” – дегендей, қазақтар алдымен әйелдің тәрбиелігіне көңіл бөлген.

Қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан емшілік тәжірибесі бар. Оташы, емшілер қазақ жерінде көп болған. Табиғат екі мың адамға бір оташы, 500-800 адамға бір ем-дом жасайтын дарынды тұлғаны өмірге келтіреді екен дейді қазақтар. Қазақ емшілері дәрі дайындау үшін саналуан өсімдіктерді малдың, аң-құстың етін, терісін, тиімді пайдаланады.

Қазіргі астрономия, геология, медицина, ветеринария деген аттармен әлемге белгілі болып отырған ғылымдардың, сондай-ақ басқа да қолданбалы және гуманитарлық ғылым саласындағы халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан даналығы өзінің мәні мен мазмұнын бүгін де жойған жоқ.
3. XV – XVII ғ. қазақ халқының өсіп, өркендеп, үздіксіз дамып келе жатқан бай заттық сипаттағы мәдениет болды. Оның басты нұсқалары ежелгі қазақ жеріндегі ірі сауда-саттық орталығы болған Яссы (Түркістан), Отырар, Өзгент, Сауран, Сайрам сияқты қалалардағы сәулет өнерінің туындылары, ғажайып ғимарат-құрылыстар, ескерткіш-белгілер болды. Олар сол шаһарлардығы халық шеберлерінің қолынан шығып, ұлттық сипат алған ою-өрнектер, онымен безендіріліп істелген сәндік, әсемдік бұйымдар, тұрмыстық тұтыну заттарымен толықты. Бұл игіліктің жемісін, қала тұрғындарымен бірге сағымды сахарада мыңғырған мал өсіріп, қойын құрттап, айранын ұрттап көшіп-қонып жүрген көшпелілер де пайдаланды. Киім-кешек, құрал-жабдық, ыдыс-аяқ сияқты күнделікті ұстап тұтынатын заттар көбінесе даладағы мал өсіретін бақташыларға, егінші диқаншыларға да қаладан ауысып отырды. Көшпелілердің қаламен, сауда-саттық орталықтарымен тығыз қарым-қатынасы, үзілмейтін байланысы болды. Сондықтан олар қала халқының тұрмыс-тіршілік дағдыларын игеріп, керек-жарағын қаладан алып отырды. Көшпелілердің қысқы қоныстарындағы тұрағы қыстаулардағы шымнан, саз балшықтан, тастан қалап көтерген немесе ағаштан қиып жасаған үйлері де қала үйлеріне ұқсас болды. Жазға қарай көшпелілер киіз үйде немесе доңғалағы бар арба тектес жылжымалы үйлерде тұрды. Олардың қай-қайсысы да сәнді мүлікке, кілем, текемет, киіз, алаша, әдемі сандық, абдыраға, жібектен істелген бұйымдарға толы болды.

Көшпелі қазақтардың киім-кешектері де қала тұрғындарына қарағанда біраз бөлектеу болды. Қазақтар қысқы киімнің жел, суық өткізбейтін жылы, жазғы киімнің әдемі, әсем тартымды болуына көңіл бөлген.

Қазақтардың шеберлік өнері күнделікті қайнаған еңбек, жасампаздық істер арқылы келді. Соның барысында қайталанбас ісмер, шебер, зергерлер өсіп жетілді. Олар өрнектеудің, әсемдеудің неше түрлі әдістерін білді. Нақыштау, бүдірлеу, торлау, шыжбай оюлар салу, өте нәзік күміс сымнан өрімдер жасағанда олар алдына жан салмады. Ер, жүген, тартпа, таралғы, үзеңгі, өмілдірік сияқты әбзелдерді, ер-тұрман жабдықтарын көздің жауын алатындай көркем етіп жасады. Қазақтарда өнердің барлық түрі өте дамығандығы туралы осы күнге дейін келіп жеткен мәдени ескерткіштер, ғылыми зерттеулер дәлелдеп отыр.
VI. Тақырыбы: ХVIII ѓ. орта т±сы мен

XX ѓ. басындаѓы ќазаќ мєдениеті.

(26 дєріс).

Жоспары:

1.Ќазаќстанныњ Ресей империясыныњ ќ±рамына енуі.

2.Ќазаќстан жєне Ресей.

3.¦лттыќ тµл мєдениет саласындаѓы даѓдарыс жєне оныњ аќындар поэзиясындаѓы кµрінісі.

1. Ќазаќстанныњ Ресей ќ±рамына енуі туралы мынадай жалпы бір схема (кесте) кµп жылдар бойы “аќиќаттыњ бірденбір кµрінісі” деп, есептелініп келеді:

1. 
   Қазаќстан Ресейге ќосылмаса , Жоњѓар шапќыншылыѓынан халыќ ретінде ќ±рып кететін еді (алайда, XVIII ѓасырдыњ ортасында Абылай хан мемлекеті жоњѓарларды т‰кпілікті жењген ).
   
2. 
   Ќазаќ халќы Ресей арќылы Еуропаныњ озыќ мєдениетімен танысты (б±л Америкадаѓы ‰ндістердіњ “танысуына” тым ±ќсас ).
   
3. 
   Ресейге ќосылу нєтижесінде Ќазаќстанда феодализм шайќалып , озыќ капиталистік µндіріс тєсілі ене бастады (бай мєдени м±расы бар ‰нді елініњ аѓылшын отанына айналѓандаѓы “жетістіктері” сияќты ).
   
4. 
   Ќазаќ ењбекшілері Ресей пролеатарияты мен шаруаларыныњ революциялыќ к‰ресіне араласты (б±л Маркстіњ догманы талќыламай-аќ ќойса болады).
   

“Ресей” ‰шін ќазаќтар кµшпелі ел ќалпында астыѓымыз бензол µнер б±йымдарымызѓа кіріптар болып ќалѓаны тиімді. Олар тері жєне басќа шикі заттарды µндіруші ретінде ќажет. Сондыќтан да оларды жартылай жабайы к‰йінде ±стау керек”. Келесі бір наќ осындай журнал “Отечественные записки” (б±л да Петерб‰ргте, 1829-1884 жылдары шыѓып т±рѓан ): “Ќазаќтар Ресей мемлекетіне кµшпелі к‰шінде ѓана пайдалы, оларды отырықшы ету орыстар ‰шін ќауіпті” Отечественные записки . Санкт-Петербург, 19-1866, с. 5) – деп, кесіп - пішіп айтады.Б±л жай айтыла салѓан сµз емес еді, сол кездегі µніметін саясатын жариялау болатын.

Еуразия даласын жаулап алѓан словяндыќ мєдениет осы даланыњ байырѓы т±рѓындарын наќталап ќоюѓа тырысты. Ресей империясы µз ќарауындаѓы халыќтарды аќ патшаѓа берілгендік идеясында тєрбиелеу маќсатымен єр т‰рлі миссионерлік тєсілдерді шебер ќолдана білді. Осындай ілімдердіњ бірі Ресейдіњ басќа халыќтар алдындаѓы тарихи-мєдени миссиясы деген б‰ркеніш уаѓызы. Аѓылшындардыњ бай мєдени м±расы бар ‰нділерді шыѓармаѓаны сияќты, орыстар Орталыќ Азия мен Ќазаќстанды отарлау жєне ассимиляциялау полигоны бейнесінде ќарастырды. Тіпті ќазіргі к‰нге дейін осы миссионерлердіњ таратќан тµмендегідей ќаѓидалары ќоѓамдыќ санада терењ тамыр жайѓан.Солардыњ бірі ќазаќтардыњ таза м±сылман еместігі т±ралы ±ѓым.

Араб алфавит ыѓыстыру маќсатымен миссионерлер пирилликаны ењгізуге шаќырды.Б±л орыстандыру саясатыныњ негізгі ќ±ралы еді жєне олардыњ т‰бінде ќазаќтарды дінін ќабылдауѓа єкелмеген ойлары болды.Жас бала µз сауатын туѓан тілінде ашќанымен, орыс алфавиті арќылы мєдени ассимиляция ±шырайтын.Осыныњ салдарынан б±рынѓы шыѓыстыњ мєдени байлар батыс мєдениетіне ауды.

Соњѓы шындыќ ‰рдісінен шыѓамыз деп ±мтылѓанмен б±л т±рѓыдаѓы кейбір пікір байламдарын айта кетейік.

Біріншіден: µз еркімен ќосылу процесі орыс армиясыныњ Шымкенттегі Меркені, Єулиеатаны, Т‰ркістанды жаулап алуымен аяќталды. М±ны ±лттыќ ќозѓалыстардыњ теориясы мен практикасы т±рѓысынан ерікті ќосылу деп айтуѓа болмайды. Оныњ ‰стіне осынау процестіњ тым ±заќќа созылуы да оныњ к‰рделілігін, ќат- ќабаттыѓын айѓаќтайды.

Екіншіден: В.И.Ленинніњ “екі Россия” турасында жазѓаны белгілі. ¤з еркімен ќосылудыњ концепциясы осы мањызды т±жырымдамаѓа ќарама – ќайшы келеді. Шындыѓында, біз неге ќосылудыњ ќажеттілігі жайлы єњгіме қозѓаймыз? Екінші бір елдіњ ќ±рамына кірмей–аќ (кµптеген µзге халыќтар сияќты) достыќ пен бейбітшілік жаѓында µмір с‰руге болмайды ма?

‡шіншіден: советтік тарихнама ѓылымы соњѓы кезге дейін ќосылудыњ процесстік жаѓына баса кµњіл аударып, оныњ кµлењкелі жаќтарын сµз етпей келді. Єрине, барлыќ прогрестік ‰рдістерді бір ден сызып тастап, жаман жаѓын ѓана дабырайтып кµрсету де д±рыс емес. Б±л процесстіњ барлыќ оњ, теріс жаќтарын бірдей саралай барып, ой елегінен µткізген жµн болады.

Тµртіншіден: кµші-ќон саясатын ж‰зеге асыру кезінде 40 млн. Гектардан астам ењ ќ±нарлы деген жерлер ќазаќтардан тартып алынып, ол жерлерге ќамалдар, форттар, бекіністер, станциялар, хуторлар салынды. Ќазаќ халќы ‰шін шаруашылыќ ж‰ргізудіњ дєст‰рлі формасы – мал. Шаруашылыѓына балта шабу біздіњ елге ќаншама ќасірет єкелді десењізші. Милиондаѓан адамдарды ќырѓынѓа ±шыратќан 1920-1921, 1929- 1933 ж.ж. ѓаламат аштыќтардыњ тµркіні осында жатпасына кім кепіл?

Бесіншіден: Ресей империясыныњ ќ±рамына енбеген жаѓдайда ќазаќтар еркін халыќ ретінде жойылып кетер еді деген т±жырымдама да ешќандай сын кµтермейді. Б±ланты µзеніндегі (1726), Ањыраќай шайќасындаѓы (1729) жењістер ќазаќтардыњ м‰мкіншіліктері болѓанына кує бола алады. Оныњ ‰стіне Орынбордыњ губернаторы И. Неплюев те “ќазаќтардыњ шамалы ѓана уаќыт ішінде 300 мыњ ќарулы єскер жинаќтай алатын м‰мкіншіліктері ” жайлы ашыќтан ашыќ жазѓан болатын.

Тіпті, Єбілхайыр мен, Єбілмємбет пен Абылай мен бостандыќ жµніндегі шарттарѓа ќол ќойѓаннан кейін де, Ресей ќазаќтардыњ жоњѓарларѓа ќарсы к‰ресінде пєлендей кµмек берген жоќ. Ал соѓыста жењіліске ±шырау барша халыќтардыњ да басынан µткен жєйт. Тіпті, Ресей мен Ќазаќстанныњ екеуіде 300 жыл бойы Шыњѓыс ханныњ тепкісінде болмады ма? Ал б±дан орыстар да, ќазаќтар да халыќ ретінде µшіп кеткен жоќ.

Тарихи т±рѓыдан ќараѓанда Ќазаќстанныњ Ресейге ќарауы сµз жоќ прогресті де оњ факты болды. Орыс буржуазиясы халыќты ќатты к‰йзеліске ±шыратќанына ќарамастан, µз еркінен тыс тарихи т±рѓыдан оњ іс атќарды. К. Маркс Англияныњ Индияны жаулап алуыныњ нєтижелері жайлы былай жазѓан еді. “Аѓылшын буржуазиясында ‡нді халќыныњ єлеуметтік жаѓдайын жаќсарту жолында к‰ш кµрсетуге мєжб‰р етуге болмайды. ¤ндіргіш к‰штерді халыќтыњ µзі де игере алады. Біраќ буржуазия б±л ‰рдіске алѓышарттар жасап бере алады. Ќай кезде ол б±дан артыќќа барып еді? Прогреске жету ‰шін жекелеген адамдарды, Бұрын халыќтарды ќорлыќ пен бейнет жолмен итермелеп пе еді?” Классиктіњ осынау ойларын Ќазаќстан ‰шін де толыѓымен ќолдануѓа болады.

Сµйтіп, Ќазаќстанныњ Ресейдіњ ќ±рамына енуін б±рынѓыша дєріптей беруініњ ќажеті жоќ: ќазаќтар ‰шін б±л амалсыздан жасалѓан ќадам еді. Єбілхайыр ќиын жаѓдайдан ќ±тылу ‰шін ќамќоршы іздеуге мєжб‰р болды. Тура осыѓан ±ќсас жаѓдайларда с±лтандыќ Туркиядан, шахтыќ Ираннан немесе котоликтік Польшадан ќорѓаныс іздегенде Грузияда да, Арменияда, Украйна да сµйтті.

Б±л т±рѓыда “Ресейге ќайсыбір халыќтардыњ еркі мен ќосылѓанын сµз еткенде оњѓан жаѓыдайдан ќосылмаѓандыќтарын айту керек, єйтпесе ќай ел болса да еркін µмір с‰ргісі келетіні аян” дейтін тарихшылар д±рыс айтады.

2. Абайдан басталѓан ќазак мєдениетіндегі тың сарын XX ѓасырдыњ бас кезінде ары ќарай жалѓасты. Ќазаќ мєдениеті XX ѓасырда єрі ‰мітпен, єрі т‰њілумен ќарсы алды. Д‰ниеж‰зілік техникалыќ жєне демократиялыќ прогресс Азия орталыѓына да жете бастады. ¦лттыќ идея темір тордаѓы халыќты талѓандырып, оны азаттыќ ‰шін к‰ресуге ±мтылдырды. Єрине, ұлт-азаттыќ к‰реске б‰кіл Ресей империясын ќамтыѓан революциялыќ жєне реформалыќ ќозѓалыстар да єсерін тигізді. Алайда Ќазаќстандағы талќылаулар тек орыс революционерлерініњ ыќпалымен болды деу жањсаќ пікір. Бірде- бір ресейлік саяси ±йым мен белгілі ќайраткелер империяны таратып, басќа ±лттарѓа азаттыќ єперу туралы мєселе кµтермеді. Социал-демократтардыњ µздері Шыѓыс халыќтарыныњ оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын таѓып, к‰діктене ќарады. Мєселе, сонымен бірге ресейдіњ халыќтары єр т‰рлі µркиениеттерге жататындыѓында. Батыс христиандарына жаќын этностар мен араб-парсы єлеміне т‰бірлес µзбек, ќазаќтардыњ арасында ортаќ мєдени негізі тым аз еді.

¤зіне туысќан халыќтардаѓы сияќты Ќазаќстандаѓы мєдени ќайтадан

жањѓыру орыс экспансиясына ќарсы шыѓудан басталды. ХХ ѓасырдыњ басында ќазаќтан шыќќан алѓашќы саяси ќайраткерлердіњ бірі Міржаќып Дулатов ќазаќ халќыныњ манифесі –“Оян, қазаќ!”µлењін жариялады. Ол т±њѓыш рет халыќты ашыќ к‰реске шаќырѓан ±ран тастады;

Ќазаќстаннан болѓан социал-демократтарѓа бір ауыз сµз айтамын; Европаныњ пролетариясы ‰шін ќанды жас тµгуіњіз пайдалы, біраќ µз халќының ќазаќќа артыќ назар салыңыз орыстыњ ќара халќынан к‰нелтуі ауыр, сонда да алды ашыќ. Ќазаќ халќы алты милиондыќ бір ±лы тайпа бола т±рып, басќа халыќќа ќараѓанда жєрдемсіз азып-тозып кетер”. Міржаќып саяси мєселермен ќоса µз шыѓармасында ќазаќ мєдиниетін т±йыќтан шыѓаратын жолдан іздейді. Ењ алдымен мєдени тоќыраудыњ себебін М. Дулатов бодандыќтан кµреді.

Екі ѓасырдыњ арасында ќазаќ мєдениетіндегі пайда болѓан бір ќ±былыс кейін орыс алѓан маргиналдыќтыњ кµбеюі. Б±л жерде єњгіме ±лттыќ мєдениеттен алыстап, ‰стемдік етіп отырѓан жат µркениетке ќызмет еткендер туралы болып отыр. Болыстар мен тілмаштар, єкімшіліктіњ мањайындаѓы неше т‰рлі пысыќтар кµптеген жаѓдайларда “мєњг‰рттік” ќасиеттерге ие болып, ±лттыќ мєдениеттен ќол ‰зе бастады. Таѓы да “Оян, ќазаќ!”-ќа ж‰гінейік.

Тµбелес, жанжал, керіс єњгіме,

Ќ±мар-аќ болып кетті біздіњ халыќ.

Т±рады тµрелері кекірейіп,

Переводчик онан жаман шекірейіп...

Сатылды ѓазиз ±ждан аз аќшаѓа,

Ѓєлємєті надандыќтыњ емес пе б±л ?

Волост, биік, ауылнайлыќ, выборнайлыќ,

Ќимайт±ѓын соншама падишаћлыќ па?

Екі ѓасырдыњ арасында ќазаќтыњ ±лттыќ санасыныњ ‰лкен єсер еткен т±лѓаныњ бірі-Єлихан Бµкейханов. Ол ќазаќ хандарыныњ тікелей ±рпаѓы, ±лт-азаттыќ ќозѓалыстыњ жетекшісі, ќазаќтыњ алѓашќы саяси партиясыныњ басшысы, ќазаќтыњ бірінші ±лттыќ ‰кіметі- “Алашорданыњ ” кµсемі еді. Єлихан Бµкейханов сан ќырлы ќызметтерімен бірге ќазаќтыњ рухани мєдениетін алѓашќы зерттеушілердіњ ќатарында танымал. Ол Абайдыњ шыѓармашылыѓы туралы т±њѓыш маќаланы жариялады, ќазаќ эпосы мен фольклоры жµнінде єлі к‰нге дейін ѓалымдарды µзініњ ой терењдігімен тањ ќалдырытын ењбектер жазды. Солардыњ ішіндегі ќ±ндысы-1899ж. “Т‰ркістан ведмостыларында ” жарияланѓан “Ќырѓыздыњ “Ќобыланды” ањызындаѓы єйел” атты ењбегі еді. Єлиханныњ б±л жерде кµтеріп отырѓан мєселесі б±рынѓы ќазаќтыњ рухани мєдениетініњ бай м±раларына байланысты. Аталѓан ањызда м±сылмандыќ дін мен ежелгі тєњірілік т‰сініктердіњ ќарым-ќатынасы, кµшпелілер мєдениетіне тєн ана мен єйелді ќастерлеу, ел намысын пендешіліктен жоѓары ќою т.б. мєселелер талќыланды.

Шексіз сахара ќазаќ мєдениетін кµптеген жылдар бойы сыртќы жаулардан ќорѓаштап, µзіндік ерекшеліктерін саќтауѓа себебін тигізді. Д‰лей далада ж‰з бен руѓа бµлінген т±тас ќауым ѓана µмір с‰ре алатын еді. Ќысќаша айтќанда, Єлихан мен Міржаќып, А.Байт±рсынов пен М.Ж±мабаев, Ж‰сіпбек Аймауытов пен С±лтанмахм±д Торайѓыров секілді алаштыњ арыстары µз к‰ресінде халќыныњ ѓасырлыќ м±расынан ќашанда к‰ш-ќуат алып отырады. 1917 жылѓы маусым айындаѓы басылымында “Ќазаќ” газеті осы мєселені тікелей ќойды. Автономияныњ ќазаќтарѓа ауадай ќажет екендігін айтып, оныњ ‰ш негізі бар екендігіне оќырман назары аударылды (территория, мєдениет жєне ±лттыќ ерекшеліктер). 1917 жылдыњ 21-26 шілдесінде Орынбор ќаласында бірінші б‰кіл-ќазаќтыќ ќ±рылтай µтті. Оныњ шешімдері бойынша “Алаш” партиясыныњ баѓдарламасы жарияланды. Баѓдарламаныњ кейбір бµліктерінен ‰зінді келтірейік:

1.Россия демократиялыќ Федеративтік Республика болуы керек, оныњ ќ±рамындаѓы єрбір мемлекет тєуелсіз єрекет етеді.

2.Ќазаќтар т±ратын аймаќтардан ќ±ралѓан автономия Россия Федеративтік Республиканыњ ќ±рамды бµлігі болып табылады.

3. Россия Республикасында тењ праволылыќ, т±лѓа, сµз, баспа, ±жымдар еріктілігі болады.

4. Дін мемлекеттен бµлінеді. Барлыќ діндер тењ праволы, ќазаќтардыњ µзіндік муфтийлігі болуы керек.

5. Билікпен сот єр халыќтыњ ерекшеліктеріне сєйкес ќ±рылуы ќажет, би мен сот жергілікті халыќтыњ тілін білуі міндетті.

6. Білім алу- барлыѓыныњ ортаќ игілігі.

Жүйе кезінде қазақтар шетелдерге бір жолата көшіп кеткендерін қоса санағанда 4,5 миллион адамнан айырылған, яғни бүкіл халықтың үштен екісін жоғалтқан. “Проценттік қатынаста, -дейді Мақаш Тәтімов,-Қазақыстан қасіреті Батыс Армения қасіретінен, Еуропадағы фашизмнің еврейлерді жоюынан, Камбоджадағы зұлматтан да асып түсті’’.

Этномәдени экспанция. Патшалық Ресей империясы бастаған миграциялық саясатты Кеңес өкіметі де дәйекті жүргізді. Геноцид нәтежесінде қауырап бос қалған кең дала келімсектермен толтырылды. XIX ғасырдың ортасында өз жерінде 92%-ін құраған жергілікті ұлт өкілдері. 1959 жылы санақ бойынша 29%-ке дейін төмендеді. Мұның өзі 1916 жылғы қырғынның, азамат соғысының, Ф.Голашекин жүргізген “Кіші октябрь’’ саясатының 30-жылдардағы аштықтың тың және тыңайған жерлерді игеруге сырттан жүз мыңдаған бөгделердің кеміуінің салдары екені белгілі. Этномәдени экспанция: “Феодализмнен социализмге бірден секіру” үшін аймақты индустрияландыру қажет ал бұрынғы көшпелілер техникаға жетік емес, сондықтан орталық аудандардан кәсібилерді шақыру керек дегенді желеу еткен. Мигранттардың көптеп көшіп келуі қазақтардың дәстүрлі мәдениетін шайқатты және оның өрісін тарылтты. Әрине, этномәдени экспанцияның жағымды жақтары да болды. (білімділік деңгейінің көтерілуі, экономикалық даму,мәдени диолог т.б) Алайда таразынының екі басы тең емес еді.

3. Қазақ кеңес мәдениеті туралы әңгіме кеткенде он тарихи ерекшеліктері мен өзіндік белгілеріне тоқтатылып өткен жөн.Егер бұрынғы қазақ мәдениетін дәстүрлік өркениет деп бағаласақ, онда тоталитарлық жүйеде ұлттық негіздерді жойып жіберуге бағытталған большевиктік шараларды ескерту керек. “Тағдыры ортақ жалпы қауым”, “тарихта бұрын болмаған адамдардың жоғары бірлестігі-кеңес халқы”, сондай-ақ “мазмұны тоталитарлық және түрлі ұлттық социалистік мәдениет” ұрандарын басшылыққа алған идеологтар мен саясатшылар рухани мәдениеттің дамуына балта шапты. Ерте заманның өзінде атақты Аристотель мазмұнмен форманың бірлігін дәлелдесе? Ревалюционер марксистер мәдениеттегі мазмұнды бекерге шығарды.

Шын мәнінде,ең алдымен,мәдени туындының мазмұны ұлттық болып табылады. Өйткені мәдени қайраткерлер өз шығармашылығында нақтылы ұлттық көкейтесті мәселелерді көтереді; қандай абстрактылы шығарма болғанымен,оның тамыры этностық фольклордан, халықтық педагоика,этика,дүниетанымнан нәр алды. Жоғарыдағы “социолистік” мазмұнда көмкерген ұлттық форманы Сталин тек тілге әкеп тіреген. Олай болса, өз ұлтының тарихталғамын орыс тілінде жазған Ш.Айтманов пен О.Сүлейменовты қалайша ұлттық мәдениеттен аластаймыз.

Қазақстаның мәдени өмірінде ұлттық опера, балет, драма, симфониялар пайда болып, ауқымы кеңее түсті. Қазақ бұлбұлы Күләш Бейсейітова, Шебер биші Сара, кәсіпқой сахна жұлдыздыры Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуанышбаев, Шәкен Айманов т.б өз өнерлерімен халық дәстүрін жаңа заманға лайықты жалғастыра білді.

XIX-ғасырдың ортасынан кейін қалыптаса бастаған жазба мәдениеті де кеңес Өкіметі жолдарында біршама табыстарға жетті. Сәкен Сейфулин, Мұқтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Бейімбет Майлин, Мұқағали Мақатаев сияқты көпдеген ақын жазушылар, социалистік реализм мен топ күресі идялогясының шеңберінен шығып, өз шығармаларында халықтың көңіл-күйін, арман-тілегін, тыныс-тіршілігін шебер суреттей білді.

1. 
   Ресейдің ойшыл демократтарының Қазақстан мәдениетіне ықпалы.
   
2. 
   Қазақ ағартушыларының ерекшеліктері.
   
3. 
   Ш.Уалиханов Шығыс мәдениетін зерттеуші.
   

1. Қазақ мәдениетінің тарихын зерттеудегі В.В. Радловтың (1837-1918) ролі

ерекше. Алтай, Сібір, Қазақстан халықтарының тарихи тағлымы мен танымын, өсу, өрлеу, өркендеу жолдарын тереңдете зерттеп, “Солтүстік түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы, түркітілдердің сөздігін жасау тәжірибесі”, “Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы” сияқты шығармаларымен бірге “Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері” атты көп томдық еңбек жазды. Оның қазақ елінің қалыптасуына арналған үшінші томында қазақ халқының түп-тегі, әлеуметтік өмірі, салт-дәстүрі, сөз өрнектері кеңінен қарастырылды.

XVIII ғасырдың 70 жылдарында Алтай, Байкал, Еділ бойын ішкі қазақ ордасы зерттеген И.Георги (1727-1802), Арал теңізінің төңірегін зерттеуге үлес қосқан А.Бутанов, Кіші жүз бен Орта Азияның Ресейге қосылу тарихын жазған П.И.Рычков (1799-1879) қазақтың аңыз әңгімелерін қағазға түсірген А.С.Пушкин, Т.Г.Шевченко, В.А.Ушаков, В.И.Даль т.б. қазақ халқының мәдениетін терең зерттеп, оның прогрестік маңызы мен мәнін, халықтың рухани өсуіндегі шешуші ролін көрсете білді.

Қазақстанның табиғатын, тарихын, мәдениетін зерттеу, зерделеу, олардың жалпы халықтық игі сипаттағы көріністерін насихаттау ісіне орыстың прогресшіл ғалымдары В.А. Обручев, А.И.Бессонов, Г.Н.Потанин, Н.Ф.Котанов, Н.Н.Пантусов, А.Кастанье елеулі үлес қосты. Олардың жарияламалары басылып шыққан еңбектері шетел ғалымдарының жоғары бағасына ие болды.

Қазақ зиялылары арасынан өздеріне қолдаушы, жәрдемші, көмекші, дос пиғылы тілектес тапқан П.П.Семенов Тянь-Шаньский, А.Н.Бекетов, Р.М.Грум-Грижимайло, Ф.М.Достаевский, С.Р.Дуров, Г.Н.Потанин сияқты Шоқанмен жақын жүрген, ел ішінде есімі таныс адамдар аз болған жоқ. Олардың қазақ тарихына байланысты еңбектері туралы ауыздан ауызға таратылып айтылып жүрді. Аңызға айналып, елдің зердесінен елеусіз болып, ескіріп шығып қалған көптеген жаңалық, жақсылықтар, оқиғалар, жақсы-жаман істер туралы жұрт біле бастады Е.П.Михаэлис, Н.И.Долгополов сияқты Абайдың төңірегінде болған орыстың революционер-демократтары да қазақ тарихына байланысты көптеген тарихи деректерді жақсы білді. Олардың рухани қайнарына, ел тарихындағы орны мен мән-маңызына көңіл бөлді.

Қазақ жеріне Ресейдің Орталық аудандарынан, Украинадан жер ауып келген қазақ емес жазушылар, олардың ішінде 1847 жылы Маңғыстаудағы Ново—Петровск бекінісінде он жылға жуық тұрақтаған Т.Г.Шевченко, онымен тағдырлас болып Қазақстанда айдауда жүрген поляк революционері Серановский, орыс жазушысы петрашевшіл Плешлев, поляк ақыны Г.Залинский, орыс ақыны С.Ф.Дуров, орыс жазушысы Ф.М. Достаевский тағы басқаларының қазақ зиялыларының арасында достары аз болған жоқ. Солар арқылы ел өмірін жақсы біліп, күнделіктеріне, хаттарына, жазбаларына өз жерлерін жазып отырды. Н.С.Лесковтың “Таңғажайып жолаушы” атты повесінде қазақ ауылының өмірі қалтықсыз суреттеліп, қазақтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі үлкен сүйіспеншілікпен баяндалды. Қазақ жерінің көріністері, көркем табиғаты Мамин-Сибиряктың жазбаларында да аз кездеспейді.

А.С.Пушкиннің 1839 жылы Орынборда, Оралда болып Пугачев көтерілісі жөнінде материал жинауы, “Қозы-Көрпеш – Баян-сұлу” поэмасына қызығып жазып алуы далалықтарға деген ұлы ақынның үлкен сүйіспеншілігінің көрінісі Пушкиннің қасында болған, қазақ өмірін жақсы білген В.И.Даль, В.Ушаков қазақ өмірінен повесть, әңгімелер жазды. Бұл ретте Дальдің қазақ өмірін терең білуіне екі халықтық қарым-қатынастың игі ықпалы болғанын атап айтқан жөн. Оның қазақ өмірін қаншалықты жетік білгенін, қазақтарға қандай құрмет көрсететін. Кіші жүздегі алты ата Әлімнен тарайтын төрт шөмекейдің бірі Аспан бөліміндегі Наурызбай тайпасындағы орта дәулетті ауыл-аймаққа беделді Қарасақал батырдың Майна атты ақылды, өткір, сұлу қызының шын адамдық, мөлдір де таза, мәңгілік махаббаты үшін істеген батылдығын баяндайтын “Майна” атты деректі әңгімесі бар. 1861 жылы Санкт-Петербургте шыққан Даль шығармаларының толық жинағына енген бұл әңгіменің оқиғасы оқыған адамның жанын толқытпай қоймайды.

2. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ мәдениетінің қасиетті тұлғаларын сөз еткенде олардың ішіндегі ең ірісі, ең өнімдісі де, өзектісі де деп Шоқан, Ыбырай, Абай, Мұхамбет Салық Бабажанов сияқты есімдерді ел білген, орасан зор ойшылдығымен танылған тамаша тұлғаларды ауызға аламыз.

Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың шыр етіп жерге түсіп, кіндік қаны тамған жері – Құсмұрын аталатын қасиетті топырақ – қазіргі Қостанай облысы, Семиозер ауданындағы “Шөптікөл” совхозының Киров бөлімшесінде.

Шоқанның шын есімі Мұхаммед-Қанафия еді. Ол жасында алғыр, зерделі, зейінді болып өсті. Кішкене күнінде үлкендердің әңгімесіне ден қойып, ерекше қызығып, құмартып тыңдайтын. Ел аузында қалған сөздерге оның азан шақырып қойған әуелгі атының Шоқан болып өзгеруі де осыған байланысты болған. Үлкендердің қасында тапжылмастан шоқиып отырып алып, әңгіме тыңдауға құмар баланы ата-анасы: “Шоқиғаным, Шоқаным” деп еркелетеді екен. Кейіннен оны бүкіл ағайын-туған, ел-жұрты да осылай атап кетті. Мұхаммед-Қанафия деп кейбір ресми құжаттарда ғана жазылғаны болмаса, ол бүкіл ғұмыр кешкен ортасына, замандастарына Шоқан есімімен танылды. Әлем ғылымының биіктерінде туған халқының жарқын болашағына Ұлы Шоқан боп, Шоқан Шыңғыс ұлы Уәлиханов боп аталды. Шоқан өмірін, оның өскен ортасын тікелей нұсқадан салған суреттерсіз тарқатып айта алмаймыз. Шоқанның өте сирек ұшырасатын асқан алғырлығы мен қайталанбас қабілеттілігі жөнінде онымен қадет корпусында қатар оқыған жақын достарының бірі Г.Н.Потанин: “Шоқан тез дамыды, өзінің орыс жолдастарынан басып озды”, - деп жазса, Семенов-Тянь-Шаньский: “Өзінің орасан қабілеттілігінің арқасында Уәлиханов Омбы қадет корпусын үздік бітіріп шықты. Кейіннен Шығыс тарихының, оның ішінде қырғыздарға туыстас халықтар тарихының ғұламасына айналды”, - деп Потанин пікірін онан әрі тереңдетеді. Ол халқымыздың мәдени өмірі – материалдық мәдениет, сәулет өнері, сәндік өнер мен қолөнер, әні мен күйінің дәстүрі, тағылымы жөнінде ғылыми еңбектер жазып, қыруар мағлұмат беріп кетті.

Шоқан Уәлихановтан кейінгі қазақ мәдениетінің тарихында жарқырап ағып өткен жарық жұлдыздай тамаша із қалдырған ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин (1841-1889). Қазақ балаларын сауаттандырып, оқудың жаңа бұқаралық жүйесін орнықтырып, білім негіздерін насихаттаудың жаңа тәсілін қолға алған ағартушы Ыбырай Алтынсарин болды. Сонымен бірге ол қазақ жазба әдебиетін дамытуға елеулі үлес қосқан ірі ғалым, ұстаз, ақын, прозашы, жазбагер. Қазақтың қараңғылықтан білім жарығына жарып шығуы үшін бар күшін жұмсаған дарын мен даналық иесі, адал да абзал азамат. Ол қазақ балаларына арнап оқулықтар жазды. “Қазақ хрестоматиясы”, “Мақтүбат”, “Мұсылманшылықтың тұтқасы” “Шариғат ұлы ислам” деп аталатын еңбектер берді. Қазақ өлеңдерінің жаңа түрін, суретті лирикаларын, мазмұнды-мәнді өрнектерін туғызушы жаңашыл адам болған ол қазақ әдебиетіне шағын проза жанрын (әңгіме, новелла, мысал сөз, т.б.) әкелуші. Ол әдебиетіміздің көркемдік дәрежесін көтеруге зор үлес қосқан әдебиетші ретінде де танылды. Ы.Алтынсариннің өмірі мен шығармашылық қызметі жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылып, жұртшылық тарапынан оның педагогтік, ағартушылық және жазушылық қызметтері орасан зор бағасын алды.

Біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ мәдениетінің жанашырлары болуымен бірге қазақты оқу-білімге, өнерге, өнегелі істердің өрісіне тартуға ақыл-ойын, барлық күш-жігерін жұмсаған тұлғалар болды. Абайдың өмір жолы бүкіл қазаққа аян. Ол 1845 жылы Семей обылысындағы Қарауыл деген жердегі Шыңғыс тауында дүниеге келді. Асқан ойшыл, сөз зергері, халықтар достығының жалынды жаршысы Абай – ұлы адам ретінде танылуымен бірге Қазақстанның қоғамдық және мәдени өміріндегі көрнекті тұлға болды. Әділдік пен адамгершілік үшін, өнегелі өмір мен парасатты мол білім үшін күресу, халықты қоғамдық пайдалы еңбекке үндеу, тер төгіп, табанды еңбек ету мұратын қастерлеу, әйелдің қадір-қасиетін дәріптеу, поэзия мен жалпы көркем өнердің қоғамдық-әлеуметтік мәнін бағалау, Абайдың шығармашылық еңбегіне өзек болған, оның өмір бойы арман еткен, аңсап өткен асыл идеялары болды. Өзі өмір сүрген дәуірдің озық ойлы мақсат-мұраттарын, талап-тілегін айқын да ашық бейнелей білді.

Абай шығармаларындағы өткір сыншылдық өмірде жиі кездесетін әділетсіздік, өктемдік, опасыздық пен оспадарсыздық, сатқындық, тұрақсыздық атаулыға қарсылықтан, ашынудан, ізгілік пен жағымды жаңалықты жақтаудан туған. Ақын үнемі жарқын да жақсы жайларды болашақты аңсады. Ол халықты еңбекке, өрісті өнегелі өмірге шақырғанда, адамгершіліктің ұлы идеяларын насихаттағанда қазақ қауымның, қазақ қоғамның прогресшіл өсу, өркендеу мүмкіндігіне айрықша үлкен сеніммен қарады.

Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты ардагерлеріміз қазақтың атын алысқа таратқан тамаша тұлғалар туралы айтқанда тарихтың бетінде, халықтың есінде аты мен хаты сақталған, мұрасы бүгінгі ұрпақтың рухани қазынасына айналып отырған қазақ жерінің қасиетті адамдарының бірі Мұхамбет Салық Бабажановты да айтқан жөн. Ішкі Орданың ханы Жәңгірдің қайын атасы Қарауылдың от басында 1832 жылы дүниеге келген Мұхамбет Салық (оны жұрт жақсы көріп “Салық” деп атап кеткен). 1841 жылы Ордадағы мектепке түсіп, оны бітіргеннен кейін Орынбордағы Неплюев атындағы қадет корпусына оқуға барады. Үлгілі үлгерімі, зеректігі, тәртіптілігі үшін оқуды бітірмей жатып унтер-офицер шенін алады. Ол қоғамтану сабақтарын жақсы игерді. Шығыстанушы В.В.Григорьев, П.И.Невольсин сияқты орыстың озық ойлы адамдарымен, Шоқан, Жәңгірдің ұлы генерал Ғұбайдолламен жақын дос, жолдас болды.

Қадет корпусын бітіргеннен кейін шекаралық комиссияда жыл жарым жұмыс жасаған Салық әскери жұмыстан кеткен соң азаматтық істермен айналысты.

1845 жылы Жәңгір хан өлгеннен кейін хан ордасы басқару жөніндегі кеңестің мүшесі болған ол “Егінді құдық” деген жерде тұрып, Орыстың жағрапия қоғамының тілші–қызмтекері міндетін атқарды.

Әбілхайыр ханның өтінішімен Қазақстанның батыс аймағын зерттеу жұмысы қолға алынып, И.Муравин бастаған экспедицияның Кіші Жүздің жері мен халқы жөніндегі жиналған мағлұматы, П.С.Паллас, М.И.Ленехин, И.П.Фолька, С.Г.Гмелин, И.А.Гленситедт жүргізген зерттеулер: А.И.Левшиннің Шоқан жоғары бағалаған қазақ жөніндегі жазбалары, Э.А.Эверсман, Г.С.Каралиннің жаңалықтары Салықты туған өлкенің мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-санасын зерттеуге итермеледі. Орыс жағрапия қоғамына тұрмыстық заттардың экспонаттарын, тарихи ескерткіштерді, қазақтың тұрмыс-тіршілігіне байланысты деректерді жеткізіп беріп тұрды. Солардың негізінде орталық басылымдарға мақала, очерктер жазды. Оның “Орыс хабаршысы”, “Қаракет”, “Петербург хабаршысы” т.б. басылымдарда жарық көрген еңбектері жұртшылықтың ыстық ықыласына ие болды. Ол этнографиялық терең мазмұнды мақалалары, очерктері, деректері мен жаңалықтары үшін орыс жағрапия қоғамының күміс медалімен наградталды.

3.Қазақстан мәдениетіне үлкен үлес қосқан қазақтың алғашқы ғалымдарының бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов орыстың әскери мектебінің түлегі еді. Алайда Шоқанды орыстандыру саясатын қазақ даласында жүргізуші деп бағалау үстірт пікір. Арғы атасы Абылайды пір тұтқан Шоқан өз халқының мәдениетін жоғары деңгейге көтеруге тырысты. Бұған негізгі құрал оның ағартушылық әрекеті болды.

Қазақ ағартушылығына Еуропадағы ағылшын, неміс, француздардағы сияқты жалпы ортақ белгілер тән. Ең бастысы – білім мен ғылымды адамдарды бақытқа жеткізетін күш деп ұғыну. Алайда, қазақ ағартушылығының өзіндік ерекшеліктері де жеткілікті. Мұның өзі Шығыс Ренессансына, тәуелсіз Қазақ хандығына және Ресей империясы құрамындағы бодан халық тағдырына қатысты.

Ағартушылық мәдениеттегі негізгі тетік – адам. Шоқан сыртқы әлемге “дала адамын” түсінгісі келді. Осы мақсатпен ол қазақ және қырғыз халықтарының миф-аңыздарын, салт-дәстүрін, діні мен тілін зерттейді. Шоқан жазған “Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының ескі аңыз әңгімелері”, “Қазақтардағы жамандықтың іздері”, “Қашқария туралы жазбалар”, “Сахарадағы мұсылмандық туралы” және т.б. ғылыми еңбектерді қазақ және басқа түрік халықтарының мәдениетіне энциклопедиялық талдау берілген.

Шоқанды тек қазақ ағартушысы деп шектеу жеткіліксіз. Ол, шын мәнісінде, нағыз ренессанстық тұлға. Небары 30 жыл ғана өмір сүрген ол өзін дарынды тарихшы, тіл маманы, географ, мәдениеттанушы ретінде Еуропа мен Азияға таныстырып кетті.

Шоқан туралы айтқанда, алдымен көзге түсетін мәселе – мәдениеттанулық дихотомия: Батыс пен Шығыстық арақатынас. Патшалық Ресейде білім алған империя офицері ретінде ол, әрине, Черняев экспедициясына қатысты, басын қатерге тігіп, Қашқарияға жасырын барды. Ф.М.Достоевский, С.Р.Дуров, Н.Г.Чернышевский сияқты орыстың озық ойлы ғұламаларымен достасып, алдынғы қатарлы Еуропа мәдениетінен нәр алды. Шоқанның бар арманы өз халқының төл мәдениетін, тарихын, тілін жоғары деңгейге көтеріп, жалпы адамзаттық мәдениетке тең етіп қос болды. Осының негізгі құралы деп кейбір зерттеушілер Ресей мәдениетін қазақ сахарасында тарата салуды айтады. Омбыда оқып жүрген кезінен бастап-ақ Шоқан екі түрлі Ресей бар екендігін сезді: бірі – озық ойлы, адамзатты ардақтаушылар, екіншісі – отаршылар, тонағыштар, итаршылар. Шоқан патша әкімшілігінің – Қазақстан туралы саясатына әр уақытта күдікпен қараған. Мысалы, әуелде “жақсы әскербасы және әділ” болар деп ойлаған М.Г.Черняевті Шоқан өз халқының мүддесіне қолданғысы келіп, оның жорығына қатысты. Алайда, орыс әскерінің жантүршігерлік қылмыстарын байқаған Ш.Уәлиханов патша қызметін тастап, еліне қайтып кетеді. М.Ф.Достоевскийге жазған бір хатында Шоқан, отандастарыма пайда тигізу үшін тіпті сұлтан болғым да келді дейді. Алайда өмір шындығы оның бұл ойының қиял екендігін көрсетті. Даладағы зорлық-зомбылықты жалғыз білімді әкім жеңе алмас еді.

Шоқан араласқан тағы бір мәдениеттанулық мәселе мұсылмандық туралы болды. Қазақтарды жылдам христианға айналдыра алмайтынына көзі жеткен патша әкімдері исламның өздеріне қажетті жақтарын нығайту мақсатымен далаға көптеген татар және Бұхар молдаларын жіберді. Шоқан осы саясатқа қарсы шығып, орыс-қазақ мектептерін көбірек ашуды талап етті. Бірақ бұдан Ш.Уәлиханов атеист болды және исламға қарсы күресті деген пікір тумауы керек. Шоқан бұрыннан қазақтар арасында кең таралған тәңірлік дін және шамандықтың (бақсылықтың) маңызын көре білді, исламды қудалауды ұсынбайды, мұндай қадамдар қарама-қарсы нәтиже беруі мүмкін. “Бірақ біз үкіметтің қандай да болсын білімге жау дінге қамқорлық жасамауын және далада ұрып-соғу мен қорқытуға негізделген теологиялық заңдарды күшпен енгізбеуін сұраймыз және талап етеміз” (Таңдамалы, 200 б.) – деп жазды. Яғни, Шоқан мұсылмандықтың мәдени-тұтастық функцияларын көре білді. Ұлы мәдениеттердің тоғысуында дүниежүзілік діндер интеграциялық қызмет атқарады. Қысқаша айтқанда, Шоқанның қазақ мәдениетіне қосқан үлесінің негізінде Батыстың да (орыстын да), Шығыстың да тигізген әсері емес, өз халқының төл мәдениеті жатыр. Шоқанның өзіне жүгінейік “Далалық орданың тұрғыны – қазақ өзінің моральдік қасиеті, ақыл-ой қабілеті жөнінен отырықшы татар немесе түркі шаруаларына қарағанда әлде қайда жоғары тұр... Осынау дала көшпелілерінің ақын жанды болып келетіні, ой-қиялының жүйрік болып бітетіні мұңсыз-қамсыз көшпелі тіршіліктің арқасы болуы керек немесе ұдайы ашық аспан астында, шет-шегі шіркінді Тәңірі тұтқандықтан да болар. Татар атаулы халықтар арасында өзінің ақындық қабілет-дарыны жөнінен қазақтар бірінші орында болса керек”.

1. 
   Ы. Алтынсариын-қазақ ағартушылығының көрнекті тұлғасы.
   
2. 
   Абай философ және ақын.
   
3. 
   Шәкәрімнің мәдениеттанулық көзқарасы.
   

1. Қазақ мәдениетінің кемелденуі үлкен үш қосқан тұлға –Ыбырай Алтынсарин. Ыбырай халық ағарту ісінің практикалық және диактикалық мәселелерін шешуге тікелей ат салысты, алғашқы педагогикалық оқулық “Қазақ хрестоматиясын” және қазақ балаларына орыс тілін үйретуге арналған оқу құралдарын жазды. Сонымен бірге Ыбырай қазақтың әдеби тілінің негізін салушылардың бірі және халықтың ауыз әдебиетін, әдет ғұрыпын зерттеуші ретінде белгілі, ол жазған қазақтардың жерлеу және еске алу салттары жөніндегі еңбектері жоғары бағаланып, 1874 жыл Ы.Алтынсарин Ресей географиялық қоғамның Орынбор бөлмесінің мүшесі болып қабылданды. Ыбырай өз қызметі мен шығармашылығында нағыз ағартушы бейнесінде көрінеді.

Ыбырай өзінің ағартушылық қызметінде миссионерлік орыстандыру саясатының құралы болмады. Ол өз халқын білімге, мәдениеттілікке шақырғанда өркениетті елдер қатарына көтерілуді армандады. Ыбырайдың миссионер еместігінің куәсі-оның атақты “Кел балалар, оқылық!” атты өлеңі. Тоталитарлық жүйе кезінде алынып тасталған бірінші жол мынадай еді:

Бір аллаға сыйынып

Кел балалар, оқылық!

Оқығанды көңілге,

Ықыласпен тоқылық.

Ыбырай 1884 жылы Қазан қаласында өзінің атақты “Ислам Шариғаты” атты кітабын шығарды. Қарапайым халыққа түсінікті тілмен жазылған бұл еңбегінде ол мұсылмандықтың негізгі қағидаларын қазақ мәдениетіне шебер қоса білді. Шығыс Ренессансында қалыптасқан дін мен білімнің арасындағы үйлесімділік идеясын (Әл-Фараби, Ибн-Сина т.б) Ыбырай өз заманына байланысты дамыта білді. Қай дінде болсын, адамдар бір-бірін сыйлау керек делінеді, ал мәдениетсіздіктің негізгі себептеріне надандық, жалқаулық және мақтаншақтық жатқызылады.

Шын мәнісінде, Шоқан мен Ыбырайдың қызметі мен шығармашылығы кейін ХХ ғасырдағы Қазақстан жеріндегі большевизмге емес, керісінше, ұлт-азаттық қозғалысына демеу болды.

Этикалық тәрбие жөніндегі пікірлерін, ой тұжырымдарын бағалы асыл мұра деуге болады. ең алдымен, Ыбырайдың өз басының өте жоғары дәрежелі мәдениет иесі болғандығын айта кету керек. Оның достары мен жолдастарына жазған хаттарында кішіпейілділік пен ізгіліктің белгісі айқын көрінеді. Ұстазы болған Н:И.Ильминскийге жазған өзінің шәкірті есебінде болған А.А.Мозохинге жазған хаттарын ұдайы “сүйікті досым” деп бастап жазады. Кейбіреулерге ағарту жұмысындағы кемшіліктері үшін қатты сөз айтып, реніш білдірсе, артынан артық кеткеніне кешірім сұраған көңілін білдіреді.

Жастарды инабаттылық пен адамгершілікке тәрбиелейтін шығармалары ерекше орын алады. Еңбекті сүю, үлкенді құрметтеу, мейрімділік, кішіпейілділік сияқты қасиеттерді қырда өскен балаларға түсінікті болатындай әңгіме, мысалдар арқылы жеткізе білді. Ыбырай әлеуметтік мәселелерді көптеген еңбектерінде талқылайды. Ресей оқу орындарынан білім алып, өркениеттен нәр алған Алтынсарин демократиялық ағартушылық идеяларын қазақ елінде жүзеге асыру үшін талмай еңбек етті “Кел балалар, оқылық”, “Өнер білім бар жұрттар” сияқты өлеңдерінде жастарды өнерге, білімге шақырды. Ыбырай ағарту ісінің тек насихатшысы ғана емес, сонымен бірге аса көрнекті ұйымдастырушысы болды. Қазақ даласында білім бұлағы болатын мектептермен қатар өндірістік кадрлар дайындайтын арнайы техникалық-кәсіптік оқу орындарын ашу жөнінде мәселе қояды. Бұдан Алтынсариннің өндірістің қоғам өміріндегі ролін жоғары бағалағандығы көрінеді. Кейбір зерттеулерде ағартушылар сияқты Ыбырай да оқыту, ағарту ісі қоғам өмірінде шешуші фактор болатындығын мойындаған деген бір жақты тұжырымдар жасалады. Мұндай пікірді марксизм әдістемесін сыңаржақтылық тұрғыдан дәріптеу деуге болады. шындығында, сол кездегі қазақ елінде ағарту және сол арқылы өнеркәсіпті дамыту ісінен басқа қандай жол бар еді? Айталық, қазақ жұрты көтеріліс жасап, патша өкіметін құлатып, байларды жойды дейік. Сонда басым көпшілігі сауатсыз халық кедей өндіріс кәсібі жоқ елде жоғары дәрежелі, әділетті қоғам құра алады деп айта аламыз ба? Әрине, жоқ ендеше, Ыбырай айтқан ағарту ісі өнідіріс кәсібінің өркендеуі сол замандағы қазақ халқы үшін бірден-бір дұрыс жол еді.

2. Қазіргі қазақтың рухани мәдениетінің негізін салушы-ұлы философ ақын Абай Құнанбаев. Қазақ мәдениетінің ғасырлар бойы қалыптасуында осы процеске сыншыл көзбен қарап, оны ақыл және жүрек таразысынан өткізетін тұлға тым қажет еді. Абай міне осындай тұлға болды. Абай өз шығармашылығында қазақ елінің белгілі тарихи тұйыққа тіреліп (бодандыққа түсіп), одан қалай шығуды білмей, болашағы туралы күдіктенген жағдайын суреттеді. Осындай шым-шытыранда ғұлама ақын таза уайым мен зарлау дәстүрінен арылып, халық өмірінің кем-кетігіне ашық көзбен қарап, оны емдеудің жолдарын көрсетуді білді.

Абай туралы көптеген еңбектерде бір-біріне, қарама-қарсы пікірлер айтылып жүр. Әсіресе, тоталитарлық жүйе кезінде Абай қазақ арасында орыс мәдениетін насихаттаушы болды, ол жер ауып келген Ресей ғұламаларының ықпалымен дәстүрлі көшпелі мәдениет құндылықтарынан бас тартты деген пікірлер жиі айтылды. Тағы бір көп тараған пікір Абайды дала феодализмімен қабаттастырып қою мен оған “діни философ”, “пантеист”, “ағартушы” сияқты айдарларды тағумен байланысты.

Ортағасырлық озық мәдениетінен, қалалары мен төл жазуынан айырылған халықтың бар сенімі фольклор еді. Көшпелі мәдениетке қолайлы форма-ауыз әдебиеті, ел басқарудың ұтымды түрі-билер соты. Алайда ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанды Ресей өзінің тікелей отарына айналдырып, жаңа әкімшілік тәртібін енгізді. Қысқаша айтқанда, көшпелілік мәдениет орыс империясының әсерінен біртіндеп шайқала бастады. Қалалар салынып, фабрика мен зауыттарда қазақ жұмысшылары көбейе берді. Ресей экспансиясы қазақ сахарасындағы көне Шығыс мәдениетін ығыстыруды өзінің негізгі мақсаттарының бірі деп санады.

“Абай-дейді. Ғ.Есимов-тұтас ел болудың қалған отаршылық жағдайда күн кешкен қоғамда туған, оның ойшыл болып қалыптасуы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының басынан кешкен ауыр тұрмысына сәйкес келеді. Абайды тек ақын қылмай, ойшыл гуманист дәрежесіне де көтерген осы өтпелі қоғам қайшылығы.” (Хакім Абай. А, 1994, 31-32.б.).Қазақ халқының ауыз әдебиетінен нәр алған Абай жаңа ұлттық жазба мәдениетке көшуге негіз салды.

Батыс (Ресей) мен Шығыстың (Ислам) өркениеттерінің арасындағы Қазақстан болашаққа қарай жол іздеуге мәжбүр болды. Далалық мәдениет осы екі ағынның ортасында өзіндік ерешеліктерін сақтауға ұмытылды. Абай орыстық білім мен техниканы насихаттағанымен, Христиан дінінен қазақты аулақ болуға шақырады. Ислам- халықтық мәдениеттің тірегі, оның рухани қазығы.

Алланың өзі де рас, сөзі де рас,

Рас өз еш уақытта жалған болмас.

Абай исламды қазақ халқына тұрақты жаңа өркениетті, жоғары имандылықты қалыптастыру құралы ретінде уағыздады. 28-сөзінде ол былай дейді: “Құдай тағала әрбір ақылы бар кісіге иман парыз деген, әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз деген екен... Жә, біз енді ақылды еркін жібермесек, құдайтағаланың ақылы бар кісіге иман парыз дегені қайда қалады? “Мені таныған ақылменен таныр” дегені қайда қалады? Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылды, оны ойлама дегенімізге пенде бола ма? Ақыл тоқтамаған соң діннің өзі неден болады?” Жоғарыда келтірілгеннен Абай діншіл, ескіні жақтаушы тәрізді пікірлер тумауы тиісті. Оның мұраты-парасат және мәдениетке қолдаушы болатын ислам. Абайды ағартушы діни ғұлама деп бағалаған дұрыс. Алла жаратушы болғанымен, дүниенің тұтқасы, белдігі-адам.

Сопылық бағытпен жақсы таныс Абай Алла мен Адамды қосатын күш ретінде махаббатты ұсынады:

Дененің барша қуаты,

Өнерге салар бар күшін.

Жүректің ақыл суаты,

Махаббат қылса тәңірі үшін...

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй Алланы жаннан тәтті.

Абайдың өз шығармашылығында қойып отырған үлкен мәселенің бірі мәдени сабақтастық. Көшпелі өмір салтынан отырықшылыққа ауыса бастауына, Батыс мәдениетінің қазақ еліне таралуына қатысты дәстүрлік мәдениет пен өзгерістердің арақатынасын анықтау қажет еді. Ренессанстық парсы-араб өркениетін жоғары бағалаған Абай ескі мұраны қайтадан жандандыруға шақырды. Абай нәр алған қайнарлардың бірі-классикалық Шығыс поэзиясы мен суфизм.

Фзули, Шәмси, Сәйхали,

Навои, Сағди, Фирдауси,

Хожа Хафиз-бу һәммеси

Мәдет бер я шағири, фәрияд.

Бұрынғы мұра туралы сөз болғанда оны тек араб-парсы мәдениетімен шектемеу керек. Түрік елінен шыққан Әбунасыр Әл-Фараби, Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар Дулати т.б шығармашылығымен Абай жақсы таныс болған, Ол-этностық мәдениеттің насихатшысы.

Ұлы ойшыл ақын сонымен бірге ежелгі мұрамен бұқаралық мәдениеттегі теріс жақтарды да анық көре білген. Ол ислам дінін өз мақсаттарына бұрмалаған кейбір діни өкілдерді әділ сынға алады.

Дәстүрлі мәдениет туралы Абай өзінің 39-сөзінде былай дейді: “Рас бұрынға біздің ата-балаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған. Бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ендігі жұрт ата-бабаларымыздың мінді ісін бір-бірлеп тастап келеміз, әлгі екі ғана тәуірді бір жола жоғалтып алдық. Осы күндегілер өзге мінезге осы өрмелеп ілгері бара жатқанына қарай сол аталарымыздың екі ғана мінезін жоғалтпай тұрсақ, біз де ел қатарына кірер едік”. Бұл жерде екі мінез деп Абай елдік намысты, бірлікті, өзара дау-жанжалдан аулақ болуды айтады.

Зарзаман ақындарынан Абайдың бір айырмашылығы, ол әлі құрыған уайым мен мұнның орнына қазақ мәдениетінің кертартпа жақтары мен кемшіліктерін түсінетін көз ашықтық пен оларды емдеу жолдарын көрсетеді. Мәдениетті елдер қатарына қосылу үшін дейді,- Абай ең алдымен қазақ халқы төмендегідей кеселді қылықтардан құтылу керек: “Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар, сонан қашпақ керек. Әуелі –надандық, екінші-еріншек, үшінші-залымдық деп білесің. Надандық-білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік-күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейшілік-бәрі осыдан шығады. Залымдық-Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан есебіне қосылады.”

Осындай теріс қылықтарды атап айтқан Абай өз халқының бойындағы кемшіліктерді де көрсетеді. Бұл жерде ол “біз ең жақсы халықпыз” сияқты құр далбасалықтың орнына көршілес ұлттардың жақсы жақтарын қабылдауға шақырады: “Сонда мен ойлаушы едім: екі тәуір халық біз екенбіз деп... енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, шығармаған жемісі жоқ, саудагерінің жүрмеген жері, қылмаған шеберлігі жоқ.” өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһари жауласпайды, Орысқа қарамай тұрғанда қазақтың “ахиреттігін”, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медрессе, дін күтуге де шыдайды. Еңбек қылып мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат, әсем де соларда. Оның малдыларына құлқын тамағымыз үшін біріміз жалшы, біріміз қош алушылық... орысқа айтар сөз де жоқ, бізге құлы, күңі құрлы да айтпаған. Ол осы тарихи тұманнан шығу жолын іздейді. Абай қазақтың жасына білім жарығына ұмтыл дейді. Кәрісі малыңды дұрыстап бақ дейді, атқа мінген жақсыларына елді ірітікге салмай, адал еңбек қыл, парызыңды атқар дейді.

Абайдың қазақ мәдениетіне қосқан тағы бір үлесі Ақыл мен Жүректің арақатынасын заман талабына жан-жақты талқыланған Әл-Фараби мен суфизм фәлсафасында белгіленген екі бағыт кейін де талай ғұламаларды толғандырды. Абайдың пікірі бойынша, ақылды жетілдіру үшін Солтүстіктен Логосты, Білімді қабылдау қажет. 25-сөзінде ол орыс тілі, оның мәдениеті арқылы Еуропа өркениетін меңгеру қажет дейді. Алайда бұдан Абай Ресей империясының саясатын қолдады деген пікір тумау керек, ол отаршылық әкімшіліктің итаршыларын қатты сынға алады:

Мәз болады болысың,

Арқаға ұлық қаққанға.

Шелтірейтіп орысың

Шенді шекпен жапқанға.

Ұлттық мәдениеттің қорғаушысы деп Абай Руханилықты, Имандылықты, Сезімді ұсынады. Ақыл, Ерік және Жүрек таласы соңғысының пайдасына шешіледі.

3. Ќазаќтыќ рухани мєдениетімен менталитетінде µшпес із ќалдырѓан альп т±лѓаныњ бірі –Шєкєрім Ќ±айберді±лы. Оныњ шыѓармашылыѓыныњ негізгі таќырыбы мороль филасофиясы мен мєдениет. Ілімі ќамтиды. Шєкєрім Абайдыњ немере інісі жєне ±лы аќынныњ м±расына с‰йенген. Ол арнайы оќу орнында оќымасада, араб, парся, орыс, шаѓатай тілдерін µз бетімен ‰йреніп,сол тілдердегі шыѓармалардан дала ойшылы т±лѓасынан ой ќорытќан.

Абай сияќты Шєкєрім де ќазаќ елін ќалай µркениетті, мєдениетті елдер ќатарына ќосамын деп талпынды. Оныњ ойынша, б±л азаматтыќ µтеудіњ басты шарты туѓан елдіњ б‰кіл тарихы мєдени ќ±ндылыќтарын жоѓалтпай, оларды заман талабына сєкес ќолдану. Шєкєрімніњ рухани ізденісінде ежелгі саќ-т‰рік заманынан ќалыптасќан ѓарыштыќ д‰нитаным ерекше орын алады. Тєњірі, Н±р, К‰н, Табиѓат-ол ‰шін ќасиеттікиелі ±ѓымдар.

Ќазаќ мєдениетініњ б±рыннан келе жатќан идея – жаныныњ мєњгілігі. Єл –Фараби мен Ќожа Ахмет Иассауи, Абай мен Маѓжан жалпы Шыѓыс ѓ±ламалары бойынша, адамныњ д‰ниедегі тіршілік ету маѓынасы жанныњ мєњгілігімен айќындалады . Єсіресе µмір мазм±ны жануарлыќ к‰н кµруден алыс кетпек емес. Єлем мен адамѓа баѓыт беретін жол кµрсетуші, Мєњгілік пен шексіздіктіњ кепілі –Н±р. Оѓан адамныњ жєй аќылы жетпейді, оны ањѓару, т‰сіну, жан д‰ниењмен ќабылдау ќажет.

¤тпелі µмірден мєњгілікке (фєниден баќиѓа) кµшу , басќа сµзбен айтќанда, б±л д‰ниден кету дегеніміз адам жаныныњ Н±рѓа ќосылуы. “Жан, - дейді Шєкєрім , - меніњ айтќанымдай басталар болса, т±рѓан Денесі орын болуѓа жарамаѓан соњ денеден шыќќанда біржолы жоғалып кетпейді. Ќ±р ѓана µзгеретін болса, б±рыннан бар жанныњ жоѓалуына т‰к дєлел жоќ. Олай болса бір т‰рге т‰сіп барлыќтыњ ішінде бар болып ж‰реді. ” (‡ш аныќ –Єлем, 39 б.).Осы негізгі шыѓармасын Шєкєрім ±заќ дайындыќтан соњ жазѓан жєне ол Жања замандаѓы кєсіпќой философиясыныњ алѓашќы туындысы болып табылады. Б±л шыѓармада айтылѓан ойлардыњ сыры мен астарлы ќатпарлары мол. Батыстаѓы материализм жєне идеализм тєрізді екі аныќпен Шєкєрім шектелмей, µз жолы –‰шінші аныќта ±сынады:

Ењбекпенен, µрнекпенен.

¤нер ойѓа тоќылса,