Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

Географиялық қабықтағы зоналық заңдылық

жүктеу/скачать 7.14 Mb.

Pdf көрінісі

бет	222/263
Дата	26.02.2024
өлшемі	7.14 Mb.
	#493176
түрі	Оқулық

1 ... 218 219 220 221 222 223 224 225 ... 263

httprmebrk.kzbilimabilmajinova-jalpy-jertanu.pdf

В. В. Докучаев
8.5. Жер шарының табиғат зоналары Жер шарының табиғат зоналары

Географиялық қабықтағы зоналық заңдылық. Географиялық
қабықтың зоналық заңдылығы – табиғат компоненттері мен
кешендерінің экватордан полюстерге қарай ғаламшар ауқымында
өзгеру заңдылығын атақты орыс ғалымы В. В. Докучаев негіздеген.
Географиялық қабық біртұтас бола тұра Жердің пішінінің шар
тəрізді болуына жəне күн сəулесінің əртүрлі түсуіне байланысты
экватордан полюстерге қарай бірін-бірі алмастыратын табиғат
кешендерінің күрделі жиынтығынан тұрады. Географиялық ендік
зоналық заңдылығы əсіресе жазық жер бедері тəн Шығыс Еуропа
жазығы, Солтүстік Африка жерлерінде айқын көрінеді.
Жер шарының кейбір бөліктерінде, ылғалдың таралу ерекшелі-
гіне байланысты зоналық заңдылық меридиандық сипат алады. Он-
дай жағдай Солтүстік Америкадағы Ұлы Жазық пен Аустралияның
шығысына тəн. Ал биік таулы аудандарда биіктікке қарай жылу
мен ылғал мөлшерінің өзгеруі зоналық заңдылықтың ерекше түрі –
биіктік белдеулілікті қалыптастырады.
Дүниежүзілік мұхит суларына да зоналық заңдылық тəн,
бірақ құрлықтағы тəрізді айқын емес. Ол экватордан полюстерге
қарай беткі су температурасы мен тұздылығының, тығыздығы
мен мөлдірлігінің, беткі ағыстардың сипаты мен қозғалыс
жылдамдығының жəне органикалық дүниесінің түр құрамының
өзгеруінен байқалады. Тереңдікке қарай да зоналық өзгерістер
жүреді, тек мұндағы басты көрсеткіш – күн сəулесі жарығының аза-
юы немесе жетпеуі.
8.5. Жер шарының табиғат зоналары
Жер шарының табиғат зоналары. Табиғат зоналарының орна-
ласуы сол зонаға тəн өсімдік жамылғысына сəйкес келеді, тундра,
орман, дала зоналары деп аталады.
Өсімдік жамылғысының сипаты ең алдымен, климатқа, ондағы
температура мен ылғалдылықтың арақатынасына, жер бедері,

312
топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің арасындағы
зат жəне энергия алмасуы жағдайларына тəуелді болады (138-су-
рет).
138-сурет. Табиғат зонасы компоненттері арасындағы өзара байланыс
Кейбір табиғат зоналары тек бір географиялық белдеу шегінде
(арктикалық шөл) ғана кездессе, ал кейбіреулері (дала, шөлейт жəне
шөл, саванна зоналары) бірнеше географиялық белдеулерде қатар
орналасады

жүктеу/скачать 7.14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 218 219 220 221 222 223 224 225 ... 263