П. М. Кольцов т д., профессор, љалма› мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Особого внимания заслуживают успехи олимпийцев в организа­ции многолетней спортивной тренировки cпециалистам спорта высших дости-жений уже давно ясно, что каждый день 15-20-лет­ней спортивной карьеры - на вес золота. Специалисты в области физического воспитания и «спорта для всех» еще не прониклись сознанием того, что существует дефицит времени и для полно­ценного формирования и поддержания достойного уровня физи­ческой кондиции человека.

По существу нам только предстоит создать систему многолет­ней физической подготовки от рождения до старости, и в этом процессе опыт тренировки олимпийцев может стать серьезной концептуальной опорой для структурирования этапов подготовки и конкретизации их содержания.

Однако нужно помнить о необходимости разумной достаточно­сти физических нагрузок в организации педагогических воздей­ствий и их строгой сбалансированности с индивидуальными спо­собностями, мотивацией и уровнем спортивных притязаний само­го занимающегося.

Особенностью физической культуры современного общества является определенный дуализм, который обусловлен наличием двух уровней этого вида культуры: спортивного, который иногда называют элитарным, и массового, призванного обеспечить раз­витие физических кондиций и укрепление здоровья основной ча­сти населения. Взаимодействие этих уровней не всегда соответствует реализации социальных задач и той роли, которую общество отво­дит физической культуре.

И если в сфере спорта действуют, как правило, экстремальные режимы преобразования физического потенциала человека, то в области физического воспитания в силу различных обстоятельств интенсивность этого процесса бывает явно недостаточной. Возникает необходимость своеобразного ком-промисса, позволяющего в полной мере использовать достижения физкуль-турного знания, опыт спортивной подготовки и (в то же время) уйти от примити­визма и организационно-методической слабости физического вос­питания.

Бальсевич В.К., Лубышвва Л.И. Физическая культура: молодежь и современность // Теория и практика физической культуры. - 1995. №4.

Курамшин Ю.A. Теория и методика физической культуры. Учебное пособие. - Санкт-Петербург, 1999. - с. 323.

Лубышева Л. И., Социология физической культуры и спорта. - Москва, 2001 - с. 345.

Лубышева Л. И. Концепция формирования физической культуры че­ловека. - М., 1992. - с. 231.

Лубышева Л. И. Современный ценностный потенциал физической культуры и спорта и пути его освоения обществом и личностью // Теория и практика физической культуры. ЁC М., 1997. № 6. С. 45-46.

Лубышева Л.И. Концепция физкультурного образования: Мето-доло­гия развития и технология реализации // Физическая культура: воспита­ние, образование, тренировка. ЁC М., 1996. № 1. С. 56-58.

Столяров В. И. Ценности спорта и пути его гуманизации. - М., 1995. - с. 267.

С.Ш. Бекбаев

ПЕДАГОГИКАЛЫљ Ж®ЙЕДЕ ДЕНЕ ТШРБИЕСІ МЕН СПОРТТЫ БА’АЛАУДЫ ИННОВАЦИЯЛЫљ БА’ЫНДЫРУ

ТЇйін сйз: валеология, тЩрбие, олимпиада, мЩдениет, инновация, тЩсіл.

S. Bekbaev

INNOVATIVE PEDAGOGICAL COMPONENTS OF DEVELOPMENTS SYSTEM VALUE OF PHYSICAL CULTURE AND SPORT
The modern development of the system of values

physical - Coy culture and sport laid the theoretical con-cept defining innovative approaches and new pedagogical - ological technology that emerged in the theory of physical - Coy culture in the last decade. Isolated modern innovative directions, defining their content and pedagogical nature: physical training education, education valeological, Olympic education, culture and the Olympic sportizirovannoe physical education.

Key words: valeological, Olympic, culture, innovation, approaches.

УДК 37.037

Бахтиярова С.Ж. ЁC о›ытушы,

М.итемісов атында“ы БљМУ,

Е-mail: saya_bakhtiyarova@mail.ru
ЖАТТЫљТЫРУШЫЛАРДЫ АЛ’АШљЫ СПОРТТЫљ ІРІКТЕУ љЫЗМЕТІНЕ ®ЙРЕТУ
АЈдатпа. Болаша› спортшыны ›абылдау, оны белгілі бір спорт тЇріне бейімдеу спорт мектептеріндегі бастап›ы дайынды› топтарында жатты›тырушылар жЇзеге асырылады. Бастап›ы дайынды› топтарында“ы ж±мыс, спорт тЇрініЈ ерекшелігіне байланысты бір жылдан Їш жыл“а дейінгі уа›ыт›а созылады. Осы бастап›ы дайынды› тобынан бастап жатты›-тырушылар тарапынан спортты› іріктеу ж±мыстары Їнемі жЇргізіледі.

ТЇйін сйз: жатты›тырушы, ›ызмет, балалар, спорт, о›ыту, жарыс.

љазіргі спорт мектептеріндегі тЩжірибе кйрсеткендей, бастап›ы дайын-ды› тобында“ы болаша› спортшылардыЈ ›±рамы Їш жыл ішінде 50-70 пайыз“а дейін йзгеріске ±шырайтыны белгілі болды.

Осы жа“дайды аны›тай келе, топта“ы жатты“ушы балалардыЈ ›±ра-мыныЈ йзгеруіне себеп болатын бірнеше факторлар белгілі болды. Олар“а: жергілікті жердегі спорт мектептеріндегі спорт тЇрлері саныныЈ шектеулі болуы; жатты›тырушы мамандардыЈ аз болуы; жатты›тырушы маманныЈ йз спорт тЇріне іріктеу кезінде йте кйп балаларды «жарамсыз» деп тануы; балалардыЈ бас›а спорт тЇрлеріне жиі ауысуы; жатты›тырушылардыЈ бала ›абілетіне сай д±рыс спортты› ба“дар бермеуі жЩне т.б.

Спорт мектептеріндегі жатты›тырушылар тек ›ана болаша›та спорт-ты› кйрсеткішке жете алады деген балаларды іріктеп алып, бас›а балаларды спортты› мектептен шы“ару“а мЩжбЇр, себебі жатты›тырушылардыЈ еЈбек-терініЈ ба“алануы бастап›ы дайынды› тобынан бастап, баланыЈ спортты› жарыстарда ал“ан орындарыныЈ кйрсеткіштеріне байланысты болуы.

БалалардыЈ жиі спорт тЇрін ауыстыруыныЈ немесе спорттан мЇлдем кетулерініЈ та“ы бір себебі - ›азіргі кездегі балалар“а арнал“ан жарыстардыЈ Їлкендерге арнал“ан тЩртіппен йтуі [1, б. 485].

љазiргi заман“ы спорт йзiнiЈ даму сатысында спортты› нЩтижелердiЈ йсуiн “ылыми жЩне инженерлiк жетiстiктерге негiзделген жаЈа кйз›арастар“а маЈызды рйл бередi. ЖаЈа спорт ареналары, жатты“улар мен жарыстар Їшiн арнайы жа“дайлар жасау iсiндегi жаЈа жетiстiктер, арнайы киiм, ›±рал-сайманмен жара›тандыруды ›олдану жЩне ›±растыру ЩлемнiЈ мы›ты спортшыларыныЈ кйрсеткiштерiн кЇрт жа›сарту“а жеткiздi жЩне ХХI “асыр“а спорттыЈ ›андай негiзгi ба“ыттарда ›арыштап енетiнiн кйрсетіп отыр.

Осы ж±мыстардыЈ ішінде еЈ тиімді жЩне ›ажеттісі балалармен ж±мыс жасаудыЈ жаЈа Щдістемелері мен ба“дарламалары екендіктерін кйрсетеді .

љазіргі жа“дайды т±тас ал“анда, дене шыны›тыру-сауы›тыру жЩне спорт ж±мысыныЈ жай-кЇйi б±›аралы› спортты одан Щрi дамыту, халы›тыЈ арасында дене шыны›тыру-сауы›тыру ж±мысын жандандыру, спорт резерві мен халы›аралы› дЩрежедегi спортшыларды даярлау жйнiнде кiдiрiссiз, на›ты шешiмдер ›абылдауды талап етіп отыр.

Спорт мектептеріндегі бастап›ы дайынды› топтарында“ы о›у-жатты“у ж±мыстарыныЈ мазм±ны, спортшыны дайындаудыЈ кйп жылды› жоспа-рыныЈ маЈызды бйлігі ретінде, спортты› даярлы›ты Щрі ›арай жетілдіру жас спортшыныЈ барлы› ›абілеттерін жан-жа›ты дамыту Щсіресе жатты›тырудыЈ кйпжылды› барысы кезеЈдерінде тиімді а›ыл-парасаттылы›пен жасалуы ›ажет. Спортты› резервті даярлаудыЈ йнімділігі спорт мектептерінде жаЈа о›у ба“дарламасын тЇзу сапасына байланыстылы“ы маЈызды рйл ат›арады.

Шр о›ушыныЈ даму ›абілетін ›амтамасыз ете отырып, йзіндік мЇмкін-діктерін жЩне талантын ашу спорт мектептеріндегі бастап›ы дайынды› топтарында спорт жатты›тырушылары жЇзеге асыру керек.

Спортшы ізбасарларды іріктеу жЇйесі кйпжылды› даярлы›пен ±ласа-ды. Ол ерте мектеп жасынан басталып, ›±рлы›тар біріншілігіне, Шлем чем-пионаттарына, Азиялы› жЩне Олимпиялы› ойындар“а, халы›аралы› жарыс-тар“а ›атысу Їшін ел ›±рама командасына іріктелуімен ая›талады [2, б. 592].

Спорт мектептерінде бастап›ы о›ыту-дамыту кезеЈінде балалармен ж±мыс жасау барысында жатты›тырушылар не“±рлым Щсер беретін о›у жЇйесін таЈдап, балалардыЈ физиологиялы› даму жасына сЩйкес жЇргізуді ал“а ›ою ›ажет.

љазіргі кезде балалар мен жасйспірімдер спортына деген кйз›арас тЇбірімен йзгеруде, олар“а еЈ жа›сы деген спортты› базалар жасалып, жатты›тырушыларды материалды› жа“ынан ›амтамасыз ету жа›саруда.
Сонымен ›атар бір жа“ынан жатты›тырушылар“а спорт›а деген дарынды балаларды табудыЈ ›иындап отыр“аны бай›алады, о“ан себеп љаза›стан хал›ыныЈ демографиялы› саныныЈ азды“ы жЩне осы кезеЈге дейін спорт мектептерініЈ КеЈес Ода“ы кезіндегі ›абылдан“ан нормативтік ›±жаттармен ж±мыс жасауы.

Осы жа“дайдыЈ салдарынан спорт мектептерінде балаларды ерте жастан спорт тЇрлеріне мамандандару орын алуда, ал б±л жа“дай йз тарапынан бала а“засына ерте бастан Їлкен жатты“у ж±мыстарын ат›арып денсаулы“ына кері Щсерін тигізуде жЩне спорт›а ерте бастан мамандан“ан жастардыЈ спорттан ерте кетуін статистика дЩлелдеп отыр.

Сонымен ›атар “алымдар мен жатты›тырушылардыЈ арасында жас спортшыларды жатты›тырудыЈ теориялы› негіздері кенжелеп ›ал“анды“ын кйрсетеді.

из кезегінде спортшыларды даярлау дене сапасын тЩрбиелеу мен ›и-мыл біліктілігін, машы› пен дайынды›ты ›алыптастырудыЈ о›ыту Їрдісінде тиімді Їйлесуіне жалпы дене дайынды“ы (ЖДД) мен арнайы дене дайынды“ы (АДД) ›±ралдарыныЈ йсуіне жЇктемелерді бірте-бірте артыру Їрдісін ›атаЈ са›тау“а, дене сапаларыныЈ дамуын жас ерекшеліктеріне ›олайлы болатын кезеЈдерде дамытуды тиімді ›олдана білуге негізделген. Спортты› ізба-сарларды даярлау жЇйесініЈ ±йымды› ›±рылысы спортты› о›у орындарыныЈ ›ызметіне негізделген. Спортты› ізбасарларды даярлау жЇйесініЈ негізгі компоненті болып спортты› ба“ытта білім беру мекемелері олар“а: балалар мен жасйспірімдер спортты› мектептері; мамандандырыл“ан балалар мен жасйспірімдер спортты› мектептері; жо“ар“ы спортты› мектептері; орта арнаулы о›у орындары; олимпиада резервін дайындайтын мамандандырыл-“ан балалар мен жасйспірімдер спорт мектептері болып табылады.

Спортты› іріктеу мен ба“ыттау Щлде›ашан йз алдына “ылым болып саналады. Бала мен жасйспірімдердіЈ мЇмкіндіктерін болжай келе, бапкер алдына талантты т±л“аларды іздестіру міндетін ›ояды. Спортты› болжауды жетілдіру ›азіргі таЈда йз еліміздіЈ де, шетелдердіЈ де мамандары тарапынан Їлкен мЩселе ретінде ›арастырылып отыр.

Жо“ары шеберлік спортында республиканыЈ жетекші жатты›тырушы-ларыныЈ кйпшілігі орта жаста, ал олардыЈ орнын толы› ауыстыратын мамандар жо›. Сонымен ›атар, ауылды› жерлердегі жалпы білім беру мектептерінде 25%-ныЈ дене шыны›тыру 챓алімдері жо›, балалар мен жасйспірімдер спорт мектептерініЈ о›ытушылы› ›±рамыныЈ 30%-ныЈ арнаулы білімдері болмауы, ж±мыстыЈ сапалы болуына кері Щсер етуде.

Спортты› іріктеу ЁC б±л спортты› ›ызметтіЈ ›андай да бір тЇріне баланыЈ (дарыны) бейімділігініЈ жо“ары деЈгейін аны›тау“а мЇмкіншілік беретін кешенді іс-шара.

Спортты› іріктеу ±за› уа›ытты ›ажет ететін кйпсатылы ж±мыс, я“ни спортшыны кйпжылды› дайындау кезеЈдерінде, оныЈ жеке басын ба“алауда кешенді Щдістермен ›амтамасыз етуде, зерттеудіЈ тЇрлі Щдістерін пайдалан“ан кезде “ана (педагогикалы›, дЩрігерлік-биологиялы›, психологиялы›, Щлеумет-тік жЩне бас›а) тиімді болма›.

Спортты› бейімділікті бай›ау, сонымен бірге ›азіргі спортты› жедел дамуы жЩне халы›аралы› спортты› аренада“ы бЩсекелестіЈ ›атты ас›ынуы, спортты› іріктеудіЈ кейбір йзекті мЩселелерін, оныЈ зерттеу жЩне ±йымдастыру тЩжірибелік аспектілерін жетілдіру ›ажеттілігін кйрсетеді. СпорттыЈ жа›сы дамы“ан бір›атар елдерінде спортты› іріктеу тЩжірибесі кеЈ б±та› жай“ан.

Спортты› іріктеу ±“ымы Щзірге толы“ымен тЇсіндірме ал“ан жо›. Кйп-теген мамандар ›андай да бір спорт тЇрінен жетістікке жету Їшін жеке білім-ділікті (›абілеттілік, дарындылы›) алдын-ала бай›аумен байланыстырады.

Іріктеу міндеті ЁC адам ›абілетін, йз уа›ытысында жЩне д±рыс ай›ын-дау“а, жаЈадан келгендердіЈ дарыны мен мЇмкіншілігіне ›андай спорт тЇріне сЩйкес келуіне ба“ытталады.

Іріктеу, с±рыптау деген ЩЈгіме болмауы керек, Щсіресе балаларды спорт›а тарту кезеЈінде (егер, Щрине денсаулы“ында кінарат болмаса) ›алып-ты Щлеуметтік жа“дайда барлы“ына йздерініЈ спортты› ›ызы“ушылы“ын ›ана“аттандыру Їшін теЈдей мЇмкіншілік берілуі ›ажет.

Жатты›тырушылар балалардыЈ спортты› бейімділігін аны›тау кезінде негізгі екі себепті ескеру ›ажет деп білеміз, олар“а:

1. Спортты› бейімділік жеке сипатты› кЇрделі кешен (биофизикалы› жЩне жеке-психикалы›) бір уа›ытта пайда болып пісіп жетілмейді, я“ни ЩртЇрлі кезеЈде жетіледі, ол спортты› ›ызметпен жас ерекшелігіне тЩуелділігін ескеру.

2. Спортты› жетістікке жетудегі жеке мЇмкіншілік жЩне жеке ба“дарды іске асырудыЈ кйрсеткіші жеке жетілудіЈ таби“и ерекшелігі ймірдегі Щлеуметтік жа“дайдыЈ Щсерінен йзгеруі мЇмкін екендігін Щр›ашан еске алу ›ажет. Осыдан барып жеке спортты› бейімділіктіЈ аны›тамасын бір жол“ы іс-шара ретінде емес, кезеЈ-кезеЈімен жаЈарып отыратын Їрдіс ретінде жЇзеге асыру керектігі туындайды.

Спорт мектептеріндегі спорт тЇрі жатты›тырушысы спорт дайынды›-тарыныЈ негізгі сипаттамасын, оныЈ балалардыЈ дене тЩрбиесі жЇйесіндегі орнын білуі, спортты› ба“дарлау мен іріктеуге белсене ›атысуы ›ажет. Спорт дайынды›тары бірнеше ба“ыттар“а бйлінеді.

1. Шрбір спорт тЇріне дарынды балаларды ›ызы›тырып, тарта білу.

2. Спортты› жатты›тыру Їрдісін ±йымдастыру.

3. Жарыс›а ›атысу.

Жатты›тырушылар жЩне оныЈ ›ол астында“ы балалар спорт›а жан-тЩнімен берілуі ›ажет. Егер бала спорт тЇрін жа›сы таЈдай білсе жЩне онымен бар ы›ылысымен айналысса, онда ол сйзсіз жо“ары кйрсеткіштерге ›ол жеткізеді. Жатты“ушылардыЈ спорт секцияларында т±ра›тамауы, о›у-тЩрбие ж±мысына кері Щсерін тигізеді. Сонды›тан балалардыЈ спорт тЇрін таЈдауына жатты›тырушы ба“ыт сілтеп отыруы, бірігіп ж±мыс істеуі ›ажет. Жатты›тырушы спортта“ы ба“дарлау жЩне іріктеу кезінде спорт тЇрініЈ талаптарына, баланыЈ йз басыныЈ ерекшеліктеріне, ›абілеттілігіне кйЈіл аудар“ан жйн.

љабілеттілік - баланыЈ йзі таЈдап ал“ан спорт тЇрініЈ ›имыл, Щрекет-терін тез жЩне нЩтижелі меЈгере алуы жЩне сол ЩрекеттердіЈ о“ан ±науы.

Спортты› дарын - спорт тЇріне тумасынан сЩйкес келуі, сонымен бірге дене жЩне психикалы› ›абілеті сЩйкес, сондай-а› спортшыныЈ ›абілеті спортты› жатты“у барысында жылдам жЩне тиімді жетілуі. Спортты› дарын ±“ымына тамаша денсаулы› пен а“заныЈ анатомия-физологиялы› ерекшелігі де кіреді.

Спортты› ба“дар мен іріктеу дене тЩрбиесі мен спорттыЈ жалпы ілімніЈ негізгісі болып табылатынды“ын ескере келіп, спортты› ба“дар, дарын-дылы›ты жЩне адам ›абілетін, спорттыЈ ›ай тЇрімен ш±“ылдану керектігін ±сынатын немесе спорт тЇрі бойынша мамандануды о›ытатын жеке пЩн ретінде спорт мектептерінде ›арастырылуы ›ажет.

Спортты› іріктеу белгілі бір спорт тЇрімен айналыса алатын адамдарды іздеу, ал сонан соЈ олардыЈ ішінен мейлінше дарындыларын, таланттыларын еЈ жо“ары шеберлікке жетуге ›абілеттілерін арттыру ж±мыстары ат›ары-лады. СпорттыЈ ба“дар мен іріктеуі бір бЇтін ±“ым болуы керек жЩне ол «спорт›а жарамды» жЩне «спортты› болаша›» деген екі тЇсінікті береді.

Спортты› болаша› таЈда“ан спорт тЇрінде аны›талатын ›абілеттер жЩне жарыс кезінде пайда болатын талаптар“а адам ›абілетініЈ жо“ары дЩрежеде сЩйкес келуінен т±рады.

Спортты› іріктеу - б±л негізінен педогогикалы› жЩне ±йымдастыру іс-шаралар кешені, спорт тЇріне ›ажетті ма›сат пен міндеттен туында“ан мазм±ндар мен формалар тЇрлерініЈ ›осындысынан т±рады [3].

Осы“ан байланысты жеке ›абілеттілік пен дарын мЩселесі физиоло-гиялы›, биологиялы› зерттеу мен спортты› шеберліктіЈ йсуі бойынша педагогикалы› тереЈ ба›ылау жолымен аны›талады, олар алтау:

- денсаулы“ы;

- дене жетілуі жЩне дене бітімініЈ ерекшелігі;

- жалпы жЩне жеке дене дайынды“ы;

- психофизиологиялы› ерекшелігі;

- ЩдісЁCтЩсілдік дайынды“ы жЩне шеберлігі;

- психикалы› жЩне мінез-›±лы›ты› ерекшелігі.

Осы істерді ат›ару ма›сатында ізденіс міндеттеріне сай спорт мектеп-терінде жан-жа›ты дайынды›ты ба›ылау тест-сынамасыныЈ кймегімен жЩне балалардыЈ мінез-›±л›ын ба›ылаудыЈ ар›асында ›абілеттілік туралы кйріністі на›ты аны›тай алу“а мЇмкіндік туды жЩне олардыЈ дене дамуын, шеберлігініЈ йсуін болжай алатын жа“дай туады. Бала“а ›андай да бір спорт тЇрімен ш±“ылдануды ±сыну Їшін, еЈ алдымен, оныЈ бойында“ы ›абілеттері мен ›асиеттерін на›ты тани білу ›ажет. Сонды›тан іріктеудіЈ мЩні де спорт›а жаЈа келушілердіЈ бойында“ы берілген спорт тЇрлеріне ›атысты жЩне осы спорт тЇрінде жетістіктерді ›амтамасыз ететін ›абілеттерін уа›ытылы, д±рыс аны›тау. Бастап›ы дайынды› топтарында“ы балалардан жыл соЈында ›абылданатын сына›-тестілері ›орытындысы бойынша спорт тЇрлеріне «жарамсыз» деп табыл“ан балаларды спортты› мектептен шы“армай бас›а спорт тЇрлеріне бейімділігін аны›тап алу ›ажет.

Бірінші кезеЈ жЩне оныЈ ішкі кезеЈдері уа›ыт аралы“ында бірыЈ“ай емес, ол спортпен ш±“ылдануды баста“ан уа›ытта“ы жеке жас ерекшелігіне байланысты, спортты› жатты“уларды, жарыс ›ызметініЈ сипатын, спорт-шыны дамытудыЈ жеке ерекшеліктерін бас›а да факторлар мен жа“дайларды д±рыс ›оя білуде я“ни жЇйелі спортты› ›ызметті балалы› жЩне жеткіншектік жаста баста“анда кйп жа“дайда екі-Їш жылда, бастап›ы спортты› маман-данудыЈ ма›сатты ба“ытын аны›тау керек жЩне осы кезде спортты› болаша“ын болжау“а болады.

Спортта“ы дарындылы› дегеніміз - бала ›абілеттілігініЈ, оныЈ анато-миялы›-физиологиялы› ерекшеліктерімен Їйлесуі. Сол ар›ылы спорт ЩрекеттерініЈ нЩтижелі орындалуы. БаланыЈ ›абілеттілігін, ›ызы“ушылы“ын, ±мтылысын, спорт тЇрімен ш±“ылдан“ысы келуін ескеріп, сол спорт тЇріне ба“ыттау шараларын спортта“ы ба“дарлау дейміз. Оны бірнеше тЇрге бйлуге болады.

1. ®гіт, насихат, спорт тЇрлерінен ма“л±маттар беру. Мектепте саба› кезінде 챓алімніЈ баяндаулары, спорт туралы ›абыр“а газеттері, стендтері, кйрмелер, радио, теледидардан берілетін хабарлар, Щдеби кітаптар о›у, спорт жарыстарын кйру, т.б.

2. Спорт туралы кеЈес, ЩЈгіме. Спорт тЇрініЈ жатты›тырушысы балалармен ол жа›сы кйретін спорт тЇрі туралы ЩЈгімелеседі, с±ра›тарына жауап береді.

3. БалалардыЈ спорт тЇрлеріне ›абілеттілігін аны›тау.

4. БалалардыЈ ›абілеттілігіне байланысты нЩтижелі айналысу“а болатын спорт тЇріне ба“ыттау.

БалалардыЈ дарындылы“ын, спортты› кйрсеткіштерін ескеріп, на›тылы спорт тЇріне спортты› іріктеу дейміз. Спортты› кйрсеткіштер: спорт тЇрлері жатты“уларыныЈ техникасын жа›сы меЈгере білуі, дене ›уаты дайынды“ын сына› жатты“уларынан жа›сы кйрсеткіштер кйрсетуі, сол спорт тЇріне ›ажет дене ›уаты ›асиеттерніЈ даму деЈгейі, т.с.с. Жатты›тырушы дарынды бала-ларды іріктеп алып, оларды жо“ар“ы жетістіктерге жеткізуді жауапкерші-лігіне алады. Спортта“ы іріктеу бірінші жЩне екінші іріктеу деген екі кезеЈге бйлінеді. Бірінші іріктеу жатты›тырушыныЈ келешек спортшымен танысуы, оны жан-жа›ты зерттеуі болып табылады. Ол мынадай Щр тЇрлі іріктеу тЇрлерінен т±рады.

1. љоз“алыс ›асиеттерін Щр тЇрлі сына›тар ар›ылы ба“алау.

2. Дене ›±рылысы ерешеліктерін кйру, ба“алау.

3. Психо-физиологиялы› тексерулер (с±ра› ›ою Щдісі)

4. Ата-аналарымен танысу.

Екінші іріктеу кезеніЈде жатты›тырушы жас спортшыныЈ ›абілеттілігі жЩне бастап›ы мамандану кезіндегі кемшіліктері аны›талады. Іріктеу кезінде баланыЈ морфологиялы› ерекшеліктеріне назар аудар“ан жйн (а“заныЈ ›±рылысы жЩне дене мЇшелері). Спорт тЇрлері адамныЈ морфологиясына Щр тЇрлі талаптар ›ояды. Мысалы, найза, граната, диск ла›тырушылардыЈ ±зын бойлы, ауыр салма›ты болуымен бірге, айналу амплитудасы мен ±шу жылдамды“ы Їшін ›олдарыныЈ да ±зын болуы шарт. ЖеЈіл атлетикамен айналысушылардыЈ ая›тарыныЈ ±зын болуы ›ажет т.с.с. Жо“ары спортты› кйрсеткіштерге жету Їшін су“а жЇзу спорт тЇрлеріндегі баланыЈ ала›аны мен табаныныЈ жалпа›ты“ыныЈ йзініЈ бірталай Щсері бар екен. БаланыЈ денесі-ніЈ, дене мЇшелерініЈ йсуін, келешекте ›андай болуын болжап, ба“дарлаудыЈ да кйп маЈызы бар. Мысалы, баланыЈ бойы 8-9 жас кезінде жанында“ы балалардан биік болса, ол 18-19 жас›а дейін солай мЇмкіндігі Щлде›айда кйп [4].

Жатты›тырушылар іріктеу мен ба“дарлау кезінде кйптеген, Щр тЇрлі амалдар ›олданады:

1. Жарыс. Б±л амал ресми жЩне ЩртЇрлі бЩсеке тЇрінде йткізіледі.

2. Жатты›тыру. СпортшыныЈ ›абілеттілігін жатты›тыру саба›тары кезінде ба“алау.

3. Ба›ылау сына›тары. Жатты›тыру кезінде ›олданылатын негізгі жатты“у тЇрлерінен сына›тар алу.

4. Адам а“засын зерттеу. БаланыЈ ›абілеттілігін Щр тЇрлі аппараттар ар›ылы тексеру.

Кйпжылды› спортты› дайынды›ты шартты тЇрде Їш кезеЈге бйлуге болады, оныЈ Щр›айсысы адамныЈ жеке ймірініЈ бір›атар жылдарын ›амтиды, олар“а: бастап›ы базалы› дайындау кезеЈі, спортты› ЁC жетістікті жЇзеге асыру кезеЈі жЩне спортта“ы йміршеЈдік кезеЈі деп бйлуге болады.

Спорт мектептеріне спортшы ізбасарлар даярлау жЩне спорт›а дарынды балаларды іріктеу ›ызметіне байланысты жатты›тырушылар бастап›ы дайынды› топтарына арнал“ан арнайы о›у-жатты“у ба“дарламасын жЩне спортты› жарыстар“а баланы ерте жастан ›атыстыру бала а“засына жЩне психологиясына Їлкен ауыртпалы› тЇсіретіндіктен балалар“а арнал“ан жеке жарыс ба“дарламасын жасау ›ажеттігі туындап отыр. Сонымен ›атар жатты›тырушылар спорт мектептеріндегі бастап›ы дайынды› топтарында“ы о›у-жатты“у ж±мыстары болаша› спортшы ізбасарларды даярлауда“ы йте жауапты кезеЈі екендігін ескеріп, болаша› спортшыны іріктеу, спортты› мамандандыруды дЩл табу ж±мысын тиімді іске асыруды ›ажет етеді.

Мейрам“алиева А. Жасйспірім балуандарды ал“аш›ы дайынды› кезеЈінде о›ыту ЩдістемесініЈ жаЈа ›адамдары // избекЩлі ЖЩнібек о›улары республикалы› “ылыми-тЩжірибелік конференция. ЁC ТЇркістан, 2010. ЁC Б. 485-488.

Худияров ’.Б. Спорт›а ›абілеті бар спортшыларды іріктеу мЩселесі // љаза›стан экономикасыныЈ индустриалды-инновациялы› даму механиз-мін жетілдірудіЈ йзекті мЩселелері: халы›аралы› “ылыми конференциясы.ЁC ТЇркістан, 2010. ЁC Б. 592-594.

Амренова А.К., Тайжанов С. Жатты›тырушылар“а арнал“ан кймек-ші Щдістемелік ›±рал. - Алматы: LEM., 2010. ЁC 30 б.

Усин Ж.А., ТаЈдап ал“ан спорт тЇрініЈ негіздері. - Павлодар, 2008. ЁC Б. 4-5.

С.Ж. Бахтиярова

ОБУЧЕНИЕ ТРЕНЕРОВ УМЕНИЮ ПЕРВОНАЧАЛЬНОГО СПОРТИВНОГО ОТБОРА ПЕРСПЕКТИВНЫХ ДЕТЕЙ
В статье особое внимание уделяется детскому спорту. В этом важном вопросе подготовка спортивного резерва занимает особое место, особенно тренерская деятельность при отборе перспективных детей в спорте.

Ключевые слова: тренер, деятельность, дети, спорт, образование, соревнование.

S. Bahtiyarov

TO TEACH ACTIVITY OF TRAINERS FOR THE FIRST SPORTS SELECTION

Key words: trainer, activity, children, sport, educations, competitions.

UDC: 338.24:378(574)

Prof. Dr. Hans-Gunther Scholz -

Doctor, professor University of Colonge, Germany

E-Mail: dr.hgscholz@t-online.de
PROJEKT SEMINAR TRANSFORMATIONSMANAGEMENT

WISSENSTRANSFER AN DER UNIVERSITДT IN ORAL (URALSK)

Key words: Basic, seminars, project, seminar, program.

Zielsetzung. Das Institut fьr Wirtschaft und Verwaltung der Universitдt in Oral (Uralsk) hat den Senior Experten Service (SES) um Unterstьtzung durch die Entsendung eines Gastdozenten gebeten, den Wissenstransfer zwischen Kasachstan und Deutschland zu organisieren. Ziel des Einsatzes ist es, ьber die aktive Teilnahme am Unterrichtsprozess in den Wirtschafts­wissenschaften zur Verbesserung der Lehre und Forschung in folgenden Teilbereichen beizutragen: