П. М. Кольцов т д., профессор, љалма› мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

2. Атырау облысты› мемлекеттік м±ра“аты ›орларында м±най кЩсіпші-ліктері, кадр даярлау жЩне жекеленген м±най йнеркЩсібі т±л“алары туралы ›±нды мЩліметтер жина›тал“ан. «Эмбанефть» бірлестігі жЩне жалпы 1920 жылдан ›азірге дейінгі м±най йндірісі туралы № 146 ›ор материалдары, № 1041 ›ор м±най йЈдеу зауыты ›±жаттары, № 742 ›ор «љаза›стан-м±найбарлау» тресті, № 232 ›ор м±най техникумы жЩне № 193 ›ор жеке м±найшы т±л“алар туралы деректер бар. Жеке т±л“алар туралы ›осымша № 346 ›ор материалдары да йте ›±нды. Сондай-а›, Атырау облысты› м±ра“аты ›±рамында“ы Ма›ат ауданды› м±ра“атыныЈ № 112 ›орында жергілікті м±най кЩсіпшіліктерініЈ ›±жаттары са›тал“ан. Атырау облысты› м±ра“ат ›орлары зерттеушілер тарапынан толы› талдан“ан. БіздіЈ айналыс›а ›ос›анымыз: Гурьев жЩне Доссор фабрика-завод о›ушылы“ы курстары, Гурьев Тау-Кен м±най техникумы, м±найшы ж±мысшылар факультеті материалдары. Сондай-а›, б±рын жарияланба“ан кйрнекті м±найшы т±л“алар туралы жеке ›±жаттар.

3. МаЈ“ыстау облысты› мемлекеттік м±ра“атында да МаЈ“ыстау тЇбегі м±най-газ кен орындарыныЈ ашылуы, дамуы туралы документальды ›±жаттар мол.

МаЈ“ыстау м±найын аш›ан ±жым «МаЈ“ыстаум±найбарлау» тресті ›±-жаттары № 136 ›орда, изенм±найгаз бас›армасы № 317 ›орда, «МаЈ“ыс-таум±найгаз» бірлестігі № 322 ›орда, «Жетібайм±найгаз» бас›армасы № 346 ›орда, «Прорвам±найгаз» бас›армасы № 409 ›орда, «Комсомольскм±найгаз» бас›армасы № 440 ›орда, политинститут № 118 ›орда жина›тал“ан. Сондай-а›, облыс ›±рамында“ы изен ›алалы› м±ра“аты ›орларында № 9 «изенм±-найгаз» бас›армасы, № 41 ›орда изен м±най техникумы ›±жаттары бар. МаЈ-“ыстау облысты› м±ра“ат деректері м±най йнеркЩсібі мен м±найшы мамандар туралы толы›тай зерттелмеген. Сонды›тан да болар, м±найлы тЇбекті ашушылар туралы Щлі де “ылыми орта› пікір ›алыптаспа“ан. Шсіресе, маман кадрлар ›±рамыныЈ интернационалдану процесі, оныЈ себеп-салдары Щлі де д±рыс ба“асын ала алмай келе жатыр. М±ра“ат деректері бойынша 1960-1985 жылдар аралы“ында Мемлекеттік ±йымды› тарту, ›о“амды› ша›ырулар нЩтижесінде кадр ›±рамы шектен тыс интернационалданды. Ал, бЇгінде йзіндік орны мен ерекшелігі бар МаЈ“ыстау м±найшыларыныЈ санды› жЩне сапалы› ›алыптасуы ЖаЈа-изен м±най техникумы, А›тау политехника институтыныЈ ашылуымен байланысты. Б±л деректер толы›тай с±рыпталды.

4. А›тйбе облысты› мемлекеттік м±ра“аты ›орларында да м±най йнеркЩсібі туралы ›ома›ты ›±жаттар жина›тал“ан.

Ембі м±най йнеркЩсібі СолтЇстік аудандар бас›армасы ›±жаттары № 1622 ›орда, «љазм±найбарлау» тресті А›тйбе экспедициясы ›±жаттары № 1534 ›орда жина›тал“ан. А›тйбе мемлекеттік м±ра“ат деректері соЈ“ы кездегі кандидатты› диссертацияларда талдан“ан. БіздіЈ пайымдауымыз А›тйбе м±найшы кадрларыныЈ Атырау, МаЈ“ыстау м±найшыларына ±›са-майтын йзіндік ерекшелігіне, я“ни Ресей м±найшыларымен йте ты“ыз байла-ныста болу себебіне талдау жЇргізу, санды› жЩне сапалы› ›±рамын сараптау.

5. Батыс љаза›стан облысты› мемлекеттік м±ра“атында Щлемге Щйгілі љарашы“ана› м±най-газ конденсаты комплексі материалдары са›тал“ан. Шсіресе, № 384 облысты› Щкімдік ›оры, № 37 облысты› партия комитеті ›оры м±най-газ йнеркЩсібі туралы ›±нды тарихи дерек кйзі ретінде маЈызды. Батыс љаза›стан м±ра“атында“ы м±найшылар туралы деректер арнайы кандидатты› диссертацияларда толы› ›арастырыл“ан. љарашы“ана› м±най-газ конденсаты комплексініЈ дамуында“ы мамандар ›ызметін саралау, осы“ан дЩлме-дЩл ±›сас љаша“ан кенішін дамытуда тЩжірибелік мол маЈызы бар.

6. Ресей мемлекеттік экономика м±ра“атынан № 3429 БЇкілода›ты› Халы› шаруашылы“ы кеЈесі ›±жаттары са›тал“ан ›ор, № 4372 мемлекеттік жоспарлау комитеті ›оры, № 70 м±най йнеркЩсібі министрлігініЈ материал-дары ›оры. Ресей Федерациясы Мемлекеттік жЩне экономикалы› м±ра“ат ›орлары жергілікті зерттеушілердіЈ Щр›ашан басты дерек кйзі болды. БіздіЈ пайдалан“анымыз - м±найшы мамандарды дайындауда“ы Орталы›тыЈ љаза›стан“а кйз›арасы, я“ни Ода›ты› о›у орындарына квота бйлу, йндіріс басшыларын та“айындау, олардыЈ жеке іс бетшелері. љаза›стан м±най йндірісі бойынша Їшінші орында болды. Сонды›тан, негізгі о›у орындары жЩне олар“а ›аржы бйлу еЈ соЈ“ы орында еді. 1960 жылдар“а дейін љаза›станда“ы м±най йндірісіне басшылар сырттан та“айындалды.

7. Ресей ФедерациясыныЈ Мемлекеттік м±ра“атынан № 5470 м±най-газ йнеркЩсібі ж±мысшылар кЩсіпода“ыныЈ Орталы› комитеті материалдары са›тал“ан ›ор жЩне № 5587 м±най йндірісі ж±мысшылары кЩсіпода“ы Орталы› комитеті ›оры.

8. Ресей Федерациясы Орынбор облысты› мемлекеттік м±ра“аты №472 ›орында Орынбор ж±мысшы факультеті материалдары жина›тал“ан. Сондай-а›, №2889 ›орында љыр“ыз (љаза›) автономиялы› кеЈестік Респуб-ликасы Мемлекеттік ж±мысшы факультеті ›±жаттары топтамасы са›тал“ан. Ресей Федерациясы Орынбор облысты› м±ра“атында“ы м±найшылар туралы деректер, ж±мысшылар факультеті ›±жаттарынан алынды. Ж±мысшылар факультеті кйп салалы бол“анды›тан, м±найшы мамандар туралы деректер б±рын зерттеушілер назарынан тыс ›ал“ан.

9. Ресей Федерациясы Астрахань облысты› Мемлекеттік м±ра“аты №18 ›орында Доссор м±найшыларыныЈ 1914 жыл“ы ереуілде ›ой“ан талаптары жина›тал“ан.

10. љаза›стан Республикасы Атырау жЩне љызылорда облысты› ±лтты› ›ауіпсіздік комитеті департаменттерініЈ м±ра“аттарыныЈ аны›тамалары да пайдаланылды. ОлардыЈ арасында м±най йндірісінде ›аза›тандыру жоспа-рын жаса“ан маман Д.Хангереев, м±найшы ж±мысшылар факультеті дирек-торы И.Адаев, Батыс АлашорданыЈ йкілі љ.Ыбырашов туралы материалдар бар.

Атырау облысты› м±ра“аты ›ызметкерлері жергілікті “алымдармен бірлесіп, м±ра“аттыЈ 75 жылды“ына [1, б.56], м±ра“ат ›орларыныЈ кйрсеткіші [2, б. 255], ›±жаттармен ж±мыс жЇргізген “алым зерттеушілер еЈбектерініЈ жина“ын [3, б. 234], белгілі адамдар ймірнамасыныЈ ›±жатты› жина“ын [4, б. 76] жары››а шы“арды.

љаза›стан тарихыныЈ 60-тан аса деректер жина›тары 1960-1985 жыл-дар аралы“ында шы“арыл“ан. ОлардыЈ арасында «љаза› КСР индустрия-ландыру тарихы (1926-1941 жж.)» (Алма-Ата, 1967-2 том), «љаза›станда“ы коммунистік еЈбек ›оз“алысы (1958-1967 жж.)» (Алма-Ата, 1969), «Социа-листік м±найлы ЕмбініЈ ›алыптасуы» (Алма-Ата, 1965) атты ›±жаттар жина“ында м±най йнеркЩсібі мен м±найшылар туралы деректер йте мол. Жина›тар ішінде республикада тіркелген 47 ›аза›, 41 орыс тілді облысты›, ауданды› газет беттеріндегі 119-›±жатты деректер жариялан“ан [5, б.53].

М±най йнеркЩсібі туралы тарихи деректер ›атарында йлкетану мате-риалдары ішінде м±ражай ›орлары “ылыми ›±нды. Себебі м±ражай деректері тікелей м±ра“ат деректері ар›ылы толы›тырылады. М±ражай деректері, ол зерттеушілердіЈ ›ам-›арекет ізденістерініЈ нЩтижесі. Сонды›тан да келер ±рпа››а хал›ымыздыЈ еЈбек дЩстЇрлерін насихаттауда ерекше маЈызды.

М±ражай ісі туралы отанды› деректану “ылымында бір›атар мЩнді зерттеулер жЇргізілді. ОлардыЈ арасында А.М.ЖиреншинніЈ «љаза›стан Орталы› М±ражай тарихынан», «љаза›стан йлкетану м±ражайларыныЈ “ылыми-зерттеу ж±мыстары», «1947 жыл“ы љаза›стан орталы› м±ражайы “ылыми-экспедициялы› ж±мыстары» [6, б. 58].

ЖЩне сол 1950 жылдары жариялан“ан. «М±ражайлардыЈ йлкетану ж±-мыстары туралы Щдістемелік материалдар жина“ын» айту“а болады [7, б. 136].

љаза›стан м±ражайлар жЇйесініЈ ›±рылуы мен олардыЈ ›ызметін зерттеуде тарихшы “алым С.Ш.АхметованыЈ еЈбегі зор.

С.Ш.Ахметова «Историческая краеведеные в Казахстане» атты еЈбе-гінде жеке бір тарауын, м±ражайлы› йлкетану проблемасына арна“ан [8, б. 168].

ТЩуелсіздік жылдары отанды› тарих “ылымында, оныЈ деректану саласында м±ражай ›орларын йлкетану материалдары ретінде пайдалану мЩселесіне байланысты диссертациялар ›ор“алды. А.Е.љайназарованыЈ «Музейное дело в Казахстане» (1831-1925 годы)» та›ырыбында“ы диссерта-циялы› зерттеуінде м±ражайлардыЈ йлкетанулы› мЩдени-а“арту ›ызметтері баяндалды [9, б. 67].

А.’.ИбраеваныЈ «љаза›станда м±ражай жЇйесініЈ ›алыптасуы (1920-1940 жж.)» атты диссертациялы› зерттеуінде ›аза›станды› м±ражай-лардыЈ жЇйесі, материалды› базасы, кадр ›±рамы мен “ылыми-зерттеу ба“ыттары кйрсетіледі [10, б. 54].

М±най йнеркЩсібі туралы м±ражай деректері, негізінен, Атырау облысында жина›тал“ан.

1. Атырау облысы м±ражайы деректері. М±ражай 1940 жылы 5 ›ара-шада 300-дей жЩдігермен ашыл“ан. љазірде м±ражайда 48 000 жЩдігер тіркелген. М±най йнеркЩсібі деректері м±ражайдыЈ «илке тарихы» залында шо“ырлан“ан. Онда љаза›стан м±най йнеркЩсібініЈ 100 жылды“ына орай (1999 ж.) 13 500-дей жЩдігер арнайы экспедиция ар›ылы жина›тал“ан. љ±ндылары љазан, УФА, т.б. ›алалардан, м±ра“аттан алын“ан документальды жЩдігерлер.

2. 2004 жылы ›аза› м±найыныЈ абызы Сафи итебаевтыЈ 95 жыл-ды“ына орай «М±найшылар м±ражайы» ашылды. М±ражай ›орында 4 000-дай жЩдігер бар. љ±ндысы ›аза›станды› м±найшы Щулеттері итебаевтар, Бал“ымбаевтар, итесіновтар, Бешімовтер, Берді“ожиндер, Шырдабаевтар, љуанды›овтар туралы жЩдігерлер.

3. М±найлы аудан - Ма›ат м±ражайы. М±ражай 1968 жылы ашыл“ан, ал ауданныЈ негізі 1924 жылы ›алан“ан. љор негізін 20 415 жЩдігер ›±райды, оныЈ кйбі - экспонаттар. Сондай-а›, ауданда“ы 19-тарихи ескерткіш те есепке алын“ан. љ±ндылары: м±най йнеркЩсібін ±йымдастырушылардыЈ бірі Сабыр ШЩріпов, Лениндік сыйлы› иегерлері Ж.Досм±ханбетов, Н.Н.Имашев, КСРО Жо“ары КеЈес депутаттары С.Зорбаев, Б.Досбаева, ЕЈбек ері Н.Ша“ырова туралы жЩдігерлер.

4. Атырау м±най-газ институты м±ражайы. М±ражайдыЈ ›±нды жЩдігерлері, олар м±най йнеркЩсібін дамытуда“ы “алымдар туралы мЩліметтер болып табылады.

љаза› тарихы Їшін ХХ “асыр“а жЩне тЩуелсіздік жылдарына тЩн тарихи деректердіЈ бірі - ол жазба деректер тобына жататын мерзімді басылымдар. Негізінен ХХ “асыр басында пайда болып, ›алыптас›ан мерзімді басылымдар тез арада маЈызды дерек кйзіне айналды. Бас›а деректер сия›ты мерзімді басылым мЩліметтері де тарихи сынды, я“ни деректанулы› талдауды ›ажет етеді. Сол ар›ылы “ана баспасйзден объективті ма“л±мат алу“а болады. Мерзімді баспасйздіЈ екі негізгі тЇрін ерекше айту“а болады.

Олар:

2. Журналдар ЁC ол кітап тЇрінде Щр алуан саяси, “ылыми, Щдеби материалдарды жариялайды [11].

М±най йндірісі туралы мол тарихи жЩдігерлер 1917-1940 жылдары жары› кйрген «Уралец» (1917), «ЕЈбекші љаза›» (1924-1932), «љызыл љаза›стан» (1924-1928), «Советский Казахстан» (1923-1925), «Народное Хозяство Казахстана» (1926-1941), «Горное Дело» (1917-1920), «Нефтяное Хозяйство» (1920-1930), «Нефтяной бюллетень» (1923-1930), «Большая Эмба» (1931-1933), «Ударник Нефтепровода» (1933-1935), «Трудовая правда» (1920-1928) сия›ты мерзімді басылымдарда жарияланды [12, б. 8].

Б±л басылымдардыЈ кейбірі аз “ана Їзіліспен кЇні бЇгінге дейін жал“асып келеді. Мысалы, м±найлы Атырау облысты› газеттері «Атырау», «Прикаспийская Коммуна» газеттерініЈ даму тарихын сараласа›, о“ан кйз жеткіземіз. Атырау газетініЈ жылнамасы 1923 жылы 1 сЩуірде «Ерік» газе-тінен бастау алады. 1924 жылы ол «Ж±мыскер тілі», 1930 жылы «Жем ж±-мысшылары», 1932 жылы «Ленин жолы», 1933 жылы «Социалистік ›±ры-лыс», 1963 жылдан «Коммунистік ЕЈбек», 1990 жыл“а 30 маусымнан бері «Атырау» газеті [164, б. 115-118].

«Прикаспийская Коммуна» газеті йз бастауын 1920 жылы 8 ›аЈтарда шы››ан «Красный Гурьевский Вестник» бетшесінен алады.

1920 жылдыЈ 26 а›панынан «Трудовое правда», 1924 жылдыЈ 6-›аЈтарынан «Рабочие правда», 1933 жылдан «Прикаспийское Коммуна» газеті [164, б. 118-119].

Сондай-а›, республикалы› жЩне халы›аралы› шеЈберде шы“арылатын «Нефть и Газ» а›параттты› журналы, «М±най жЩне Газ» (1998 жылдан шы“ады) “ылыми журналы жЩне «OIL CAS OF KAZAKHSTAN» а›паратты› журналдарыныЈ “ылыми деректанулы› мЩні зор.

Шдебиеттер

1. Тарихымыз м±ра“атта // Атырау м±ра“атыныЈ 75 жылды“ына арнал“ан конференция. ЁC Атырау, 2003. ЁC Б.56

2. Государственный архив Атырауской области. Путеводитель. ЁC Атырау, 2003. ЁC Ч. 1. ЁC 255 с.

3. М±ра“ат деректері халы› ›азынасы. ЁC Алматы, 2004. ЁC 274 б.

4. Адамдар та“дырлар. ЁC Алматы, 2005. ЁC 304 б.

5. Исакова Д.А. Фонды партийных архивов Казахстана: источниковые база развитие, историография партийной науки // Актуальные проблемы ме-тодологии, историография и источниковедение историко-партийной науки. ЁC Алма-Ата, 1985. ЁC с.53

6. Жиреншин А.М. Из истории центрального музея Казахстана // Вестник АН. Каз. ССР. 1947. №8. С. 58-61.

7. Сборник методических материалов по музейнокраеведческий работе. ЁC Алма-Ата, 1950. ЁC с. 136.

8. Ахметова С.Ш. Исторические краеведение в Казахстане. ЁC Алма-Ата, 1982. ЁCс. 168

9. Кайназарова А.Е. Музейное дело в Казахстане (1831-1925 гг.): автореф... канд. ист. наук. / Алматы, 1995.

10. Ибраева А.’. љаза›станда м±ражай ісініЈ ›алыптасуы (1920-1940 жж.): тар. “ыл. канд... дисс. / Алматы, 1999.

11. Сімтіков Ж. °лтты› басылымдар тарихи дерек ретінде. // љаза› тарихы. 1996. №5. Б. 62-65.

12. Жиреншин А.М. Работа научной экспедиции центрального музея Казахстана в 1947 году // Вестник АН. Каз. ССР. 1948. №2. С. 79.

Л.Б. Бердыгожин, К.Б. МеЈдигереев, Р.Е. Бердыгожина

Из исторических источников специалистов нефтяников
В работе представлен анализ архивных документов и материалов периодической печати, отражающих историю специалистов и работников нефтяной и газовой промыш-ленности Казахстана.

Ключевые слова: архив, музей, публикация, нефть, газ, кадры.

L. Berdigozhin, K. Mendigereev, L. Berdigozhin

FROM THE HISTORICAL SOUCES OF OILMEN EXPERTS

Key words: archive, museum, publication, oil, gas, personal.

УДК 903.53(574.1)

Ж.љ. М±хан“алиева - т.“.к., а“а о›ытушы,

М. итемісов атында“ы БљМУ,

E-mail: zhan_2102@mail.ru

А.С. Омарова ЁC студент,

М. итемісов атында“ы БљМУ

ТЇйін сйз: м±сылман, халы›, медицина, тарих, мЩдениет.

љаза› хал›ыныЈ ›адір т±тып, ие сана“ан, кйшпелі т±рмыстыЈ ›ат-›абат ›арбалас тіршілігінде санасына сЩуле тЇсірер, рухына медеу болар т±л“алар жйнінде ›ома›ты зерттеулер аз. Осы т±р“ыда, Батыс љаза›стан облысында ймір сЇрген, ислам дінініЈ халы› арасына таралуына ы›пал еткен, сол кезеЈніЈ йзінде йзініЈ кереметтерімен бас идірген адамдар тарихын “ылыми тЇрде зерттеу жЩне ба“а беру - басты міндеттеріміздіЈ бірі. БіздіЈ б±л ойымызды, «МЩдени м±ра» мемлекеттік ба“дарламасы, оныЈ аясында жЇзеге асып отыр“ан љаза›станныЈ мЩдени м±расыныЈ ›азіргі жай-кЇйін зерттеу, хал›ымыздыЈ бірегей ±лтты› ›±ндылы›тарын Щлемге Щйгілеу, йзімізге таныту ар›ылы ›аза›станды› отаншылды›ты тЩрбиелеу, сан “асырлы› дЩстЇрлерді са›тау мен одан Щрі дамыту жйніндегі шаралар кешені ай›ындай тЇспек.

°рпа›тан ±рпа››а жетіп, кейінгі буындар“а мирас болып ›алып отыр-“ан, мЩдени м±ралардыЈ бірі - Самара-Шымкент кЇре жолыныЈ бойында, Орал ›аласынан Жымпиты“а ›арай 80 ша›ырымдай шы››анда кездесетін Щулие Ж±ма“азы хазірет ›орымы. Хазірет - діни білімі жо“ары адам“а берілетін мЩртебе, діни лауазым бол“ан. Ж±ма“азы хазіретті жергілікті халы› «ДЩдем-ата» атап кеткен. Бір йкініштісі, Ж±ма“азы хазіреттіЈ ›ай кезде ймір сЇргені жйнінде на›ты деректер жо›. А›и›аты, ол туып йскен жер Жалпа›тал ауданы, шы››ан тегі тама руынан екендігі. Жергілікті шежіреші Ким Ахметов «Жетіру шежіресі (тама, табын жЩне кердері рулары)» атты кітабында, Тйлектен МЩтен, МЩтеннен Тантем, Тантемнен ТЩуке, ТЩукеден Ж±ма“азы хазірет деп, оныЈ шежіресін осылайша таратады [1, б.6-7].

Ж±ма“азы хазірет жас кезінде біраз жыл ТЇркістан ›аласында, Шзіреті С±лтан љожа Ахмет Йассауи мешітінде білім ал“ан Щрі ›ызметте бол“ан, кйптеген пЩлсапалы› трактаттар жазып ›алдыр“ан. Алайда, кешегі аласапы-ранда жо“алып кеткен. Ел аузында Ж±ма“азы хазіреттіЈ ›асиеті, ерек тыл-сым кЇші туралы аЈыз-Щпсана толып жатыр. СолардыЈ бірінде: «Ж±ма“азы хазірет ТЇркістаннан орал“ан соЈ ›азіргі Сырым мен Теректі аудандары аралы“ында“ы жерді жайлап отыр“ан ›аза› руларыныЈ а›са›алдарына жолы-“ып, ›оныс с±рапты. Біра› рубасылар Ж±ма“азыныЈ йтінішіне ›±ла› салмай-ды. Сол кезде б±рылып кетіп бара жат›ан Ж±ма“азы хазіреттіЈ ар›асынан лаулап от кйрінген екен. М±ны бай›а“ан бір а›са›ал: «Оу, ж±ртым, мына адам тегін кісі болмады, киесі ±рар, йтінішін орындап, жер бйліп бермесек болмас!» - деген екен дейді. љазіргі Тамасай, ®бінияз жайлауы деген жерлер сол кезде Ж±ма“азы хазіреттіЈ Їлесіне берілген жерлер болса керек. Ал, ›ыста ›ыстауы љараоба бетте бол“анымен, жаз жайлауы оЈтЇстік батыс жа›та“ы љауыз, Тамасай деп аталатын кеЈ жазы› бол“ан.

ОныЈ бойында“ы ерекше ›асиетін сипатта“ан келесі бір аЈызда: «Ж±ма“азы хазіреттіЈ ерте кЇзде жаЈа ›ат›ан АЈ›аты йзенініЈ Їстінен тарантас арбамен йтіп кеткендігі сйз болады. Сонда ›абырша› м±з арбаны ›ауырсын ›±рлы кйрмей кйтерген, ал арба соЈынан ерген кЇшік ит малты“ып, су“а бата берген екен». Осы кЇндері оныЈ жат›ан жері - љараоба Б±ланы келім-кетімнен арылмайды. Алыс-жа›ыннан ЩулиеніЈ басына арнайы зиярат етіп, тЇнеуге келгендер де жетіп артылады. Ерекше ›асиетіне сенген ±рпа›тары оныЈ аруа“ына табынады.

Батыс љаза›стан облысында“ы љаратйбе ауданы - ежелден ›±т ›он“ан йлке. Б±л жа›та есімі елге белгілі Щулие бабаларымыздыЈ мешіт, ›орымдары кйп. СолардыЈ бірі љаратйбе ауданы Жусандысай кеЈшарыныЈ Ханкйл ауылында XVIII “асырдыЈ тарихи жЩдігері - љоске Щулие кесенесі орналас›ан.

Си›ыршы, ›олбасшы љоске Щулие бабамыз XVIII “асырда ймір сЇрген. Он екі ата Бай±лы рулары ›±рамында Їдере со“ысып, Атырау, МаЈ“ыстау ар›ылы ®йсін елінен љаза›станныЈ батыс жа“ына ›арай, Текеге (›азіргі Орал йЈірі) ойыса кйшіп бар“ан. Он екі ата Бай±лыныЈ ішіндегі еЈ Їлкені мас›ардан тара“ан. љоске Щулие си›ыршылы› ›асиетімен, ›олбасшылы›, ел бас›аруда“ы ерен ›абілетімен ерекшеленген. Си›ыршы, ›олбасшы љоске ЩулиеніЈ ел аузында ›ал“ан киелі ерекшеліктері бол“ан. љолбасшы бол“ан ол жер ›айыс›ан ›олмен ›алма››а «љарасай», «Кйк Айдар» деп ±рандап, 䱓амен лап берсе, си›ырлы, ›а»арлы 䱓амен топан суды, йртті ›айтарады екен. Шруа“ы ±ста“анда, ол кісі темірді от›а салып жейді екен-мыс. Отпен ойнап, домбыра, ›обызбен жынын ›айтарады екен. Батыр пері о›уын о›ы“ан “±лама бол“ан, Мекке-МЩдина“а бірнеше рет хазіретке барып, бас›а да адамдарды жіберген. Ол о› пен жауды, келе жат›ан апатты ›айтаратын 䱓а о›итын адамдарды жанында ±стап, йзі де сондай 䱓алар о›ы“ан. љазіргі љаратйбе ауданына жа›ын жерде т±р“ан Бесоба деген жер «љалма››ыр“ан» деп аталады. Сол жер батырдыЈ Щскер орнат›ан жері деседі.

Шулие бол“анды›тан, ел љоске бабамыздыЈ атын атамайды екен. Халы› оныЈ ›асиетін ›±рметтеп, емші деп таны“ан. О“ан ®йсіннен, Орынбордан, Текеден халы› келіп, ›аралады екен. љоске бабамыздыЈ сондай-а›, Їнемі далада, ел шетінде ат Їстінде жЇріп, ел-ж±ртын, жыл›ыларын ›ыр“а шы“а-рып ›арап т±ратын ›азіргі Кйкйзек деген жерде, киелі, от›а жанбайтын терек а“ашы бар. Б±л осы кісініЈ жыл›ысын байлайтын жер екен. Шлі кЇнге дейін халы› оныЈ аруа“ына сыйынып отырады. МЩселен, 1947 жылы љаратйбеде топалаЈ ауруымен ауыр“ан жеті отар ›ойды си›ыршы љоске Щулие атаныЈ басына тЇнетіп, сол ›ойларды аман алып ›ал“ан деген ЩЈгімелер ел арасында са›тал“ан. Ал, халы›тыЈ басына нЩубет тЇскен 1912 жылы жылан жылында бір топ ашты›тан босып, ш±бырып келе жат›ан кезде си›ыршы Щулие басына келіпті. МазардыЈ басында ›ой, жыл›ы, сиыр терілері шашылып жатыр екен, соны пісіріп жеп, баба басына тЇнеп аман ›ал“ан.

Си›ыршы љоске Щулие мазарын љожа“±л руынан шы››ан љадыр деген кісі т±р“ыз“ан. љадыр шебер ›атты ›иналып ауыр“анда дертіне шипа тап›ан љоске Щулие болатын. љадыр шебер ал“ыс ретінде бір топ мал Щкелген болатын, ал љоске Щулие оны алмай б±л малдарды кедейлерге тарат жЩне «мен йлгенде бар жыл›ыныЈ сЇтімен, ›ылымен мазар сал» - деген екен. Мазары Їлкен биік, тасты жыл›ыныЈ ›ылымен жЩне сЇтімен ›осып орама ›ылып, ›арлы“аштыЈ ±ясы тЩрізді ›алан“ан. Сол зЩулім бейітте батырдыЈ ер-т±рманы, кЇміс ›ал›аны, домбырасы бол“ан. МазардыЈ басында 1890 жыл“а дейін кЇн бат›анда басында от жанып, кЇн шы“арда сйнген. 1948 жылдан бастап жаЈбыр“а, желге тиген кЇнгей беті ›±лай баста“ан. Шежірешілер б±л кесененіЈ б±рын“ы архитектуралы› Їлгісі йте Щсем, тйбесі кЇмбез тЩріздес дйЈгеленіп ›алан“анын айтады. љоске ЩулиеніЈ басына Щлі кЇнге ел тЇнеп, ›асынан йткен ж±рт то›тап, аруа“ына ›±ран ба“ыштап йтеді. љазіргі таЈда мазардыЈ орны жЩне арнайы А›таудыЈ тасынан ойып, йрнектеліп жасал“ан зЩулім ›±лпытасы “ана бар.

љаратйбе ауданыныЈ Егіндікйл-Жігерлен елді-мекенінен ›ашы›тау орналас›ан - «љ±ла›шидыЈ» кЇншы“ыс бетінде, љалды“айты йзенініЈ жа“асында сонау 1909 жылы салын“ан мешіттіЈ орны бар. Оны ысы› руынан шы››ан Т±р“анбай-Т±рдалы ±рпа›тары салыпты. МешіттіЈ тйбесініЈ биіктігі сондай, Їстіне шы“ып ›ара“анда љобда, љилы, Ойыл йзге де бЇгінгі А›тйбе облысына ›арасты біраз айма› кйрінеді екен. Сол мешітте Уфа ›аласыныЈ медресесін бітіріп келген Жарман атты адам имам болыпты.

Ол зор т±л“алы, екі бетінен ›аны там“ан, ›алыЈ йскен са›алы омырауына тЇскен келбетті кісі бол“ан кйрінеді. ТереЈ рухани білімі Їшін оны «љазірет Жарман», ал ›асиетті орынды «Жарман мешіті» атап кеткен. Мешіт жйнінде тартымды “ибрат аларлы› естеліктер айтатын кйнекйз ›ариялар мен кейуаналар арамызда Щлі кЇнге дейін бар. СолардыЈ бірі - ®міт Щжей. ОныЈ естелігінде: «1928 жылы т±рмыс›а шы›тым. Некемізді љазіреттіЈ йзі ›иды. љазіретке тек ер адамдар “ана ›ызмет кйрсетті. Олар - меніЈ ж±байым жЩне Ерсайын есімді азамат. МешіттіЈ алты бйлмесі болды. Одан дЩріс алу“а А›тйбе, љаратйбе, ШыЈ“ырлау, Жымпиты айма›тарынан кйп адамдар кеп т±р“ан. љазірет кЇндіз келушілерге дЩріс береді де, тЇнге ›арай м±сылман перілеріне саба› жЇргізетін кйрінеді.

Жарман имамныЈ мешіті ›ашан да таза Щрі ±›ыпты ±сталыпты. КеЈес Їкіметі кезеЈіне дейін ауыл“а белгілі Наухан, Медет, љара›±л, Оразбай, Исма“±л есімді адамдар Жарманнан дЩріс ал“ан имамдар бол“ан еді. БЩрі де оны «›алпе» деп ›осымша атпен атайтын. Жылма-жыл љазірет пен оныЈ туыс›андары, шЩкірттері ›ажы“а барып м±сылманды› бес парыздыЈ біреуін йтеп т±р“ан. Кйнекйз ›ариялардыЈ айтуынша, ол кезде дЩрігер атымен жо›, ауруларды емдеп, шипа жаса“ан да љазірет пен оныЈ шЩкірттері кйрінеді» [2, б. 16]. Осы ЩжейдіЈ естелігінен шы“аратын ойымыз - љазірет ЖарманныЈ арабша сауатты, бойында киесі арт›ан, дана т±л“а бол“анды“ы.

ЖарманныЈ туыстары Т±р“анбай мен Т±рдалыныЈ да кйріпкелдік ›асиеттері бол“ан. Болжа“андары айна-›атесіз келген. Бірде олар былай депті: «Мына дЇние осылай т±ра бермейді. Кйп ±замай керзаман келеді. љ±дайын танымайтын, діннен безген, молдаларды ›удалап жаппай тЇрмеге ты“атын кЇнніЈ келуі жа›ын. Біз екеуміз сол ша›ты кйре алмаймыз, ал інім Жарман сен кйресіЈ» - дегенде: «иЩ, жан сау“алау“а тура келеді, љ±ран кЩрім осы мешіттіЈ еншісінде, мешітте ›алады. љор“айтын иелері бар», - деп жауап берген екен [2, б. 17]. Осы ЩЈгімеден кейін кйп ±замай, кеЈес заманы да келіп жетті. љожаларды, молдаларды т±т›ындап, тЇрмеге отыр“ызу, мешіттерді ›ирату жЇргізілді. Сондай кЇндердіЈ бірінде Жарман мешіт астынан тереЈдігі 5 метр ш±Ј›ыр ›аздырып љ±ран кЩрім, та“ы бас›а. кітаптарды а“аш санды››а салып, сыртынан кілем мен киіз орап кймген. Ш±Ј›ыр тегістетіліп, Їстіне кілемдер тйсетіліп таста“ан. Келесі кЇні он милиция, йкімет адамдар мешіттіЈ астан-кестенін шы“арып кетеді, біра› ›±ран кЩрімді таппайды.