П. М. Кольцов т д., профессор, љалма› мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

ЖЩЈгір йз кезегінде ірі феодол болды. ОныЈ 4277 жыл›ысы, 232 тЇйесі, 719 сиыры, 17097 ›ой, ешкілері бар еді [22, б. 133-134]. Ол жайылым“а ш±райлы жерлерді иемденіп, 700 мыЈнан астам десятина орманды, сулы, климаты ж±мса› шал“ынды жайылымды иемденді.

Ресей империясыныЈ отаршылды› саясаты жЩне соныЈ шылауына шырмал“ан ЖЩЈгірдіЈ йз саясаты, ханныЈ алым-салы“ы, с±лтандар мен билердіЈ, байлардыЈ озбырлы›, жікшілдік ›ысымы халы›тыЈ наразылы“ын тудырып, Їдете тЇсті. Негізінен, еуропалы› заЈ“а ›аны› ЖЩЈгір ханныЈ далалы› билеудіЈ дЩстЇрлі ›±рылымдары мен жЇйесінен ауыт›ып, Ресей империясыныЈ бас›ару жЇйесіне ›арай ойысуы халы››а мЇлде жат, тосын жай еді. Хан мен халы› арасында“ы текетірес Бйкей Ордасы мен Кіші жЇзді шарпы“ан 1836-1838 жылдарда“ы Исатай-Махамбет баста“ан ±лт-азатты› кйтеріліске ±ласты. Бйкей Ордасында“ы б±л кйтеріліс туралы 1917 жыл“а дейін Ресейде жары› кйрген еЈбектердіЈ бірі Жайы› орыс-казактарыныЈ Щскери-шаруашылы› м±ра“атшысы Н.Ф.СавичевтіЈ «Исатай Тайманов Ішкі ОрданыЈ старшыны» атты кйлемді туындысы болып табылатынды“ы. Б±л шы“армада 1836-1838 жылдарда“ы кйтерілістіЈ себептері, ›оз“аушы кЇштері, барысы жЩне ая›талуы біршама толы› баяндал“ан.

Н.Ф.Савичев:«Наразылы›тыЈ болатын себебі, алым алушылардыЈ бар-“ан сайын араны ашылып, Щбден дандайсып кетті, зымияндардыЈ арбауына тЇскен ханныЈ кйзі тЇк кйрмеді, Щбден араны ашыл“ан», - деп ба“алауында шынды› бар [23, б. 5-6]. Исатай Тайманов йзініЈ ниеттес адамдарымен бірігіп, ЖЩЈгір ханныЈ Їстінен патша Їкіметіне ша“ым береді. «БіздіЈ билеушіміз ЖЩЈгір Бйкей±лы - Щділ ›азы емес. С±лтандар, билер, ›ожалар ханныЈ Щкімшілігін пайдаланып, Їнемі бізге жазы›сыз зорлы› ›ылады. Орынсыз кйп салы› жинайды. Меншікті мал-мЇлкімізді жйнсіз тартып алады. ОлардыЈ Їстінен ша“ым берсек, б±рын“ыдан да Щрі пЩлеге ±шырап ›ысымшылы› кйреміз», - деп Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийге жазды.

Генерал-майор М.В.Ладыженский «Ішкі(Бйкей) ОрданыЈ жа“дайы» деген есебінде кйтерілістіЈ басты себебі ЖЩЈгір тарапынан жерді пайдала-нуда“ы жЩне алым-салы› тйлеудегі Щділетсіздік болды деп мойындайды [12, б. 53]. Н.И.ВеселовскийдіЈ ресми ›±жаттар“а сЇйене отырып жаса“ан ›орытындысына ›ара“анда: «1806 жыл“ы Ереже бойынша барлы› жерлер ›аза›тардыЈ пайдалануына берілген Еділ мен Жайы› аралы“ында“ы жерлерді ЖЩЈгір йзі иемденді, 400 мыЈ десятина жерді йзі алды, ›ал“андарын туыс›андары мен ±нат›ан адамдарына сыйлы››а тартып, не болмаса сатты. љаза›тар б±рын“ы йз жерлерін жал“а алып, а›ша тйлеуге мЩжбЇр болды. ЖЩЈгірдіЈ бас›аруы кезінде Орда гЇлденген жо›, ханнан да, оныЈ кйЈілін тап›андар тарапынан да жЇргізілген алым-салы›тан, пара›орлы›тан, Щділет-сіздік пен ›у“ыншылы›тан жапа шекті», - деп жазды [12, б. 54]. Ал А.Е.Алекторов ханныЈ та“ы бір ›ырын былайша ашып кйрсетеді. из кірісін кйбейте тЇсу ма›сатында пайдакЇнем хан Жайы›тыЈ ар“ы бетінен кйптеген отбасыларын йз жа“ына кйшуге дем беріп отырады, осыныЈ нЩтижесінде ішкі ›аза›тар саны 1812 жылы 7500 шаЈыра›тан 1845 жылы 22000 шаЈыры››а жетті. ОсыныЈ салдарынан ›аза›тардыЈ жерге м±›тажды“ы йсе тЇсті [24]. 1828 жылы сЩуірде Азия комитеті ›аза›тар“а жер тапшылы“ына байланысты Жайы›тыЈ азиялы› бетіне, я“ни Бйкей Ордасына йтуге тыйым салды. М±нымен Ордада“ы жер мЩселесі шешілмегені аны›. Каспий жа“алауында“ы жерлерді иемденіп ал“ан алпауыт помещиктер мен Їлкен жЩне кіші йзендер, љамысты, Самар кйлдері мен одан шы“ыста Жайы››а дейін ›оныстан“ан Жайы› казак-орыстары ›аза›тардыЈ жерін тартып алып, йздеріне ›айта жал“а берді. ОныЈ Їстіне ЖЩЈгір хан Жайы› бойында“ы йЈірді орыс м±жы›тарына бйліп беріп, ›аза› руларыныЈ кйпшілігін ›±мдауытты, шйлейтті жерге ›уды. Да“дарыс›а ±шыра“ан ›аза›тар негізінен ханды ›орша“ан с±лтандар, стар-шындар мен ›ожалар кінЩлі деп есептеді. љарауыл ›ожа Бабажанов 1834-1835 жылдары орыс помещиктерімен жерді жал“а алу шарттары туралы келісімге ›ол ›ойды. Б±л шарттар бойынша ›аза›тар“а мал ›ыстау“а ›олайсыз жерлер бйлінді. Со“ан ›арамастан ›аза› шаруалары жыл сайын 1000 рубль тйлеуге міндеттелді. ЖЩЈгір Шекара комиссиясына сЇйеніп, елді бас›арудыЈ ›алыптас›ан “±рпын б±зып, жерді йз туыстары мен йзіне жа›ын адамдар“а таратып берді жЩне ›арауында“ы ›аза›тар“а нем›±райлылы›пен ›арады. ЖЩЈгір хан 1830 жылдан ›айтыс боларына дейін, я“ни он бес жылдыЈ аралы“ында ОрданыЈ ау›атты адамдарына жер бйліп беру жйнінде 1514 ак-тіге ›ол ›ой“ан, олардыЈ кйпшілігі ханныЈ б±рын“ы ›±жаттарына ›айшы келген. Но“ай руы Бйкей Ордасында 1,8 млн десятина жерді иемденді. Жалпы ал“анда, Орда ›арама“ында барлы› жердіЈ Їштен бірі “ана ›арапайым ›аза›тардыЈ пайдалануында ›алды.

ЖЩЈгір хан йз тарапынан руларды бас›аруды с±лтандарды та“айындау ар›ылы жЇзеге асырды. Мысалы, адай, мас›ар, есентемір, таз руларын Шділ Бйкейханов, Бал›ы љ±дайбергенов - беріш, Шомбал Ниязов - но“ай, Шілік Абылаев - жаппас, Шйке Н±ралиев - байба›ты, љ±ша›“али Шы“аев - ›ызыл›±рт, Жанбйбек Бегалин - алаша руын, љ±дайберген Кенжебаев - тана, То“ым Шы“аев, ТЩуке Бйкеев - ысы› руларын бас›арды [1, б. 56].

Сонымен бірге ханныЈ жанында татар кеЈсесі, орыс кеЈсесі, іс жЇргі-зушілер, шабармандар ел Їстінен кЇн кйргендер болды. ХанныЈ йкімімен ру басылары, билер мен старшындар, с±лтандар мен ›ожалар, молдалар, тархан ата“ын ал“андар жЩне тйлеЈгіттер зекет пен со“ым тйлеуден босатылды.

ЖЩЈгір хан Ордада“ы ЩртЇрлі Щлеуметтік топтар мен жеке т±л“алар арасында“ы йзіндік тепе-теЈдікті са›тауда аса маЈызды міндет ат›арып келген дЩстЇрлі билер институтын жойып, оныЈ орнына патша Щкімшілігі тарапынан та“айындал“ан бйлім енгізді. Кйшпелі ›аза› ›о“амында“ы осы дЩстЇрлі билер институтыныЈ жойылуымен бірге “асырлар бойы ›алыптас›ан ±лтты› демократиялы› ±станымдар мен жйн-жорал“ылар да жойылды. Б±л жйнінде Х.Досм±хамедовтіЈ «билерді хан та“айындай баста“ан соЈ, ›ара б±›араныЈ кЇйі тіпті нашарланды», - деген т±жырымы Щділ берілген ба“а еді.

Исатай Тайманов пен бір топ старшындардыЈ Ішкі Орал линиясыныЈ басты“ы есауыл Г.Т.Сумкинге жаз“ан хатында: «љаза› хал›ы сонша кйрген зЩбірінен Щбден ашынып, ›андай болмасын бір заЈ“а ›айшы істерге барып ›алмас Їшін мерзімі йтіп кетпей т±р“анда басты› мырза, меніЈ сізден Щдейі с±райтыным біздіЈ кйріп отыр“ан жЩбіріміз жйніндегі ша“ымдарымызды тиісті орындар“а жеткізсеЈіз екен»,-деп жазды [25, б. 64].

ЖЩЈгір хан - халы›тыЈ мЇддесін ›ор“ап, жанкештілікке бар“ан емес, керісінше ›аза› сахарасында“ы отарлы› тЩртіптіЈ бекем орны“уына ж±мыс жаса“ан т±л“а. Б±“ан дЩлел ол патша Щкімшілігі мекемелеріне жаз“ан ›атынас ›а“аздары мен хаттарында «мен ресейлік билік мЇддесін ›ор“адым», - деп жазуы дЩлел болады. ЖЩЈгір ежелгі ›аза›ы дЩстЇр бойынша халы›тыЈ а› киізге отыр“ызылып сайланып ›ойылатын б±рын“ы ›аза› ханы емес, ол йз йкілеттілігі т±р“ысынан патша ЇкіметініЈ негізгі саясатын жЇргізетін генерал-губернаторына тікелей ба“ынышты, орыс бас›ару жЇйесініЈ шенеунігі бол“анды“ы тарихи шынды›. Белгілі “алым К.Есма“амбетов «хан» ата“ымен ЖЩЈгір шын мЩніндегі ежелгі ›аза› дЩстЇрі бойынша а› киізге отыр“ызылып сайланып ›ойылатын б±рын“ы ›аза› ханы емес, ол йкілеттілігі т±р“ысынан орыс губернаторына ба“ынышты, біра› ›аза› институты лауазымын жамыл-“ан орыс бас›ару жЇйесініЈ шенеунігі. Сонды›тан ЖЩЈгір трагедиясы сол кездегі бЇкіл ›аза› хал›ыныЈ басында“ы трагедия» деуінде а›и›ат бар [12, б. 68].

ЖЩЈгір хан Ордада жЩрмеЈке ±йымдастыру, мешіт салу, мектеп ашу, аурулар“а шипа ›олдану ма›сатында дЩрігер ±стау ж±мыстарын ±стауды ›ол“а алды.

Орынбор Щскери-губернаторы, генерал-адъютант, граф П.П.Сухтелен Астрахан Щскери губернаторына жолда“ан хатында: «Ішкі ›аза› ОрдасыныЈ ханы ЖЩЈгір Нарын ›±мында орналас›ан Жас›±ста“ы ставка маЈында сауда жЩрмеЈкесін ±йымдастыру туралы ойын білдіріп, оны жалпы ережеге сЩйкес ›±руды йтінеді. ЖЩЈгір хан ставка маЈында“ы Нарын ›±мында сауда орнын ±йымдастыру тиімді ме б±л ішкі сауда“а йз зиянын тигізбей ме? Сізден б±л туралы пікіріЈізді ма“ан мЩлімдеуіЈізді йтінемін», - дейді [26, б.19].

Орынбор генерал-губернаторына ›айта-›айта йтініш жазып, 1832 жылы Ордада жЩрмеЈке ±йымдастыру“а ресми р±›сат алды. Бйкей ханды“ын бас-›ару кезеЈінде ЖЩЈгір ханныЈ еЈ ал“аш›ы болып жЩрмеЈкелер аш›анды“ын жЩне айма›тыЈ сауда-экономикалы› дамуына зор игі Щсер еткен ›±былыс екендігін атап йткен жйн.

Сййтіп Орынбор шекаралы› комиссиясы жЩне љаржы министрі Нарын ›±мында Жас›±с жазы“ыныЈ солтЇстік ЁC батысында т±ра›ты тЇрде жЩрмеЈке ашу“а р±›сат берді. ЖЩЈгір ханныЈ бастамасымен 1832 жылы ал“аш рет хан ставкасы жанынан жЩрмеЈке йз ж±мысын бастады. Академик Вебель йз еЈбегінде б±л ма›сат›а империя ›азынасынан 56 161 рубь ›аражат ›арастыр-“анын жЩне 316 сауда-сатты› нЇктелерінен т±ратын 12 Їлкен корпус бой кйтергенін атап йтеді. љаза›стан бойынша еЈ ал“аш›ы жЩрмеЈке ЖЩЈгірдіЈ бастамасымен Бйкей Ордасында ашыл“аны ›аза› сахарасында“ы елеулі о›и“аныЈ біріне айналды. Б±л жЩрмеЈкелер кйктем уа›ытында сЩуірдіЈ 15-інен мамыр айыныЈ 15-іне дейін, ал кЇзде ›ыркЇйектіЈ 15-інен ›азанныЈ 15-іне дейін жылына екі мЩрте ±йымдастырылып отырылды. Осы жЩрмеЈ-кеніЈ нЩтижесінде хан ставкасы Ресеймен, Орта Азиямен сауда-экономи-калы› байланыстардыЈ одан Щрі тереЈдей тЇсуіне оЈ ы›пал етті. Б±л жЩр-меЈке туралы мЩліметтер РесейдіЈ ЩртЇрлі баспасйздерінде, М.Я.Киттары, Я.В.Ханыков, П.И.Небольсон, И.С.Иванов, А.Харузин, А.Н.Тетеревников еЈбектерінде атап йтіледі. Б±л еЈбектерден бай›айтынымыз ЖЩЈгір хан Ордада“ы жЩрмеЈкеніЈ заЈды жЇруіне ерекше назар аударып, сауда-сатты› саласын белгіленген ережелер ар›ылы ›атаЈ тЇрде реттеп отыр“ан.

Патша Щкімшілігі Ордада“ы 1827 жыл“ы љайып›али Есімов баста“ан тол›удан сескеніп, ЖЩЈгір ханныЈ жанынан он екі биден т±ратын Хан кеЈесін ›±рды, кеЈес 1828 жылдыЈ 1 сЩуірінен бастап ›айтадан йз ж±мысына кіріседі. Хан кеЈесініЈ ›±рамына Алтай Досм±хамедов(алаша руынан), љ±дайберген Кенжебаев(тана руынан), Бос Бозда›ов(кете), љ±нажан Сапа›ов(байба›ты), Шомбал Ниязов(но“ай), КЇшатар Мойна›ов(жаппас), МЇсіреп Айдаболов(шеркеш), Шора љидайов(мас›ар), Жаут±р А›танов (›ызыл›±рт), Бал›ы љ±дайбергенов(беріш) болды. ЖЩЈгір ханныЈ жарлы-“ымен Хан кеЈесі жанында он екі старшын ›ызмет ат›аратын болды.

Патша Їкіметі тарапынан ›абылдан“ан «Ішкі Бйкей Ордасын бас›а-рудыЈ тЩртібінде»: Хан басшылы“ынан бас›а басшылы›ты білмейтін ›аза›-тар біз ойла“ан ш±“ыл, тосын йзгерістерге дайын емес, асы“ысты› жартылай жабайы халы› арасында, орталы› Щкімшіліктен жыра› шекаралы› далаларда соЈы неге апарып со“ары белгісіз жайсызды›тар ту“ызуы мЇмкін. Сол себепті Ішкі Орда жа“дайында“ы дайынды›, яки йтпелі кезеЈніЈ ерекшеліктерін ажырата білген жйн. Сонды›тан тймендегідей іс-шара ±сынылады:

Хан басшылы“ы Астраханда“ы бйтен ±лттар“а ›ам›орлы› бас›ар-масына тЩуелді болу“а тиісті, оны хан“а кймек, халы› т±рмысына ›ам›орлы› деген бЇркемемен хан мен Орда“а ›олайлы ›алып›а тЇсірген жйн: ханныЈ іс-›а“азын жЇргізу Їшін орыс кеЈсесі ›±рылсын.

љаза›тардыЈ орыстар“а бойын Їйрету Їшін мерзімдік жЩрмеЈ-келермен бірге хан ордасында Їзбей сауда жасайтын мекеме бол“аны жйн. Онда біртіндеп орыс хал›ыныЈ кйбеюі біздіЈ уездік Щкімшілік пен гильдиялы› сауда“а тірек боларлы› уездік ›ала“а айналдыру“а жа“дай ту“ызары сйзсіз.

Жерді ру-рулар“а бйліп беріп, ›азірден отыры›шылы›ты ›±нтта“ан жйн, келешекте оларды болыстар“а, ауылдар“а бйлшектеуге болады.

Ордада орыс тілін орны›тыру Їшін училище ашу керек.

Ордада дЩрігер, малдЩрігер, акушер ±стау керек.

Жо“арыда айтыл“андарды біртіндеп жЇзеге асыру - Ордада орыс Щкімшілігін орны›тыру“а ал“ышарт болма›, ал ол орыс ЩкімшілігініЈ ел бас›ару ісіндегі арты›шылы“ына халы›тыЈ кйзін жеткізер еді, - делінген [27, п.п. 10-11]. Б±л атал“ан тарихи ›±жатта ЖЩЈгір хан ар›ылы жЇргізетін орыс империясыныЈ негізгі саясаты аны› кйрініс тап›ан.

ЖЩЈгір хан Ішкі Ордада“ы 1836-1838 жылдарда“ы ИсатайЁCМахамбет баста“ан ±лт-азатты› кйтерілісті патша йкіметініЈ ›олдауымен аяусыз, аса ›аталды›пен басты. Г.Сербаринов, Х.Досм±хамедов, А.МЩмбетов, А.Ф.Ряза-нов, С.Асфендияров, М.Вяткин, В.Шахматов, С.Зиманов, И.Кенжалиев, К.Есма“амбетов еЈбектерінде ЖЩЈгір ханныЈ кйтеріліс кезіндегі рйлі жан-жа›ты ба“аланады.

Хан 1839 жылы кйп жыл“ы адал ›ызметі Їшін патша тарапынан І дЩрежелі Шулие Анна орденімен марапатталады [16, б. 380]. 1840 жылы ЖЩЈгір хан“а Їкіметке адал ›ызметі Їшін генерал-майор шені берілді. 1842 жылы ›араша айында ЖЩЈгірдіЈ Їстінен но“ай руыныЈ ›аза“ы Аббас љ±шаев, шеркеш руынан М±са Айболатов тарапынан Орынбор шекаралы› комиссиясына берген кйрсетулерінде ханныЈ елге шамадан тыс салы›тар сал“анды“ын, салы›тарды жинау Їшін хан жанында“ы с±лтандар, старшын-дар, билердіЈ аты-жйндері толы› кйрсетіліп, но“ай руынан 40 000 рубь, шеркеш руынан 50 000 рубь, беріш руынан 60 000 рубь, алаша руынан 40 000 рубь, ›ызыл›±рт руынан 30 000 рубь, байба›ты руынан 40 000 рубь, жаппас руынан 30 000 рубь, ысы› руынан 20 000 рубь, кете руынан 20 000 рубь, адай руынан 25 000 рубь, есентемір руынан 10 000 рубь, жетіру руынан 20 000 рубль ›аражат жина“анын мЩлімдеді. Ал кЇз айларында Щрбір тЇтінен 70 рубь т±ратын бір жыл›ыдан, ал жыл›ысы жо›тар а›шалай салы› тйлесе, кЇзде тебінге шы“атын жыл›ы Їйірінен екі жыл›ы, жЇз ›ойдан екі ›ой салы› ал“ан. Сонымен ›атар ханныЈ он ша›ты іс жЇргізушілері Їшін, кеЈсе ж±мыстары Їшін, кеЈсе басшысы Раевскийге 3000 рубь ›аражат жина“ан. ЖЩЈгір де йз кезегінде шекаралы› комиссия“а А.љ±шаев пен М.АйболатовтыЈ Їстінен ша“ым тЇсіріп, олар 1827-1829 жылдарда“ы љайып›али Есімов бЇлігіне ›атысты, кйпес саудагер М.ХаритоновтыЈ іс-тЇзсіз жо“алуына кінЩлі, 1836-1838 жылдарда“ы Исатай Тайманов бЇлігіне ›атысты деп айыптады. Хан 1843 жылдары Исатай-МахамбеттіЈ серіктерін ›удалауын одан Щрі жал“ас-тырды. ЖЩЈгірдіЈ тарапынан халы››а ›ысым кЇшейе тЇсті. Б±л мЩселеге патша Щкімшілігі кйзж±мбайлы›пен ›арады. ЖЩЈгір заманында орыс отаршыл-ды“ыныЈ езгісі кЇшейіп, хан билігі орыс Щкімшілігі жЇйесімен ±ласып кетті.

ЖЩЈгірдіЈ орыс, неміс, татар, араб, парсы тілдерін білуі жЩне Орынбор, Астрахан, Санкт-Петербург, Москва, љазан ›алаларында жЩне Кавказда бол“ан сЩттері кйптеген “алымдар мен мемлекет ›айраткерлерімен танысу“а игі ы›палын тигізді. Орыс “алымдары А.Харузин, И.Казанцев, И.С.Иванов, саяхатшы, географ Г.С.Карелин, В.И Корнеев, Э.Д.фон дер Брюгген, М.Л.Кожевников, М.Н.Донцов, жазушы А.Ф.Ребров, неміс “алымы К.Гебель, т.б. хат-хабар алмасып, пікір алмасып т±рды. ХанныЈ жеке кітапханасында «Отечественные записки», «Русский инвалид», «Северная пчела», «Сенат-ские ведомости», «Современник», «Астраханские ведомости», «Саратовские ведомости» газет-журналдары болды. Хан ордасында бол“ан саяхатшылар мен “алымдар кітапхана ›орымен танысып тЩнті бол“андарын йздерініЈ естелік жазбаларында ›алдыр“ан.

ЖЩЈгір 1839, 1844 жылдары љазан ›аласына бар“ан сапарында љазан императорлы› университетініЈ кітапханасына мыЈ бес жЇз рубь т±ратын тЇрік, парсы, араб тіліндегі «МоЈ“ол хандарыныЈ тарихы», «Парсы тілініЈ сйздігі», «Бірінші халифтар тарихы», «Халы›тар тарихы», т.б. ба“а жетпес ›олжазба шы“армаларын тапсырады. 1844 жылы ЖЩЈгір Бйкей±лы љазан университеті кеЈесініЈ ›±рметті мЇшесі болып сайланады. Сол жылдыЈ ›араша айында ол ›±рметтері Їшін университеттіЈ проректоры Ф.И.Эрд-ман“а шексіз ал“ысын білдіреді. Сонымен бірге университетпен ты“ыз ›арым-›атынас жасап т±ратынды“ын, алда“ы уа›ыттарда б±›аралы›тар ар›ылы Б±›ара ›аласынан ›олжазбалар мен ескі теЈгелерді алдыруды кйздеп отыр“анын назарына береді. Ф.И.Эрдман ЖЩЈгірдіЈ б±л хатын љазан университеті кеЈесініЈ назарына беріп, шы“ыс тілдері бйліміне ›ажетті араб, парсы, тЇрік тілдеріндегі кітаптар тізімін жаса›тап ±сын“ан [16, с.с. 431-434]. Хан ›араша-желто›сан айлары мен 1845 жылдыЈ наурыз айларында шы“ыстанушы, “алым, профессор А.К.Камзабекпен хат алмасып т±рды. 1844 жылы љазан ›аласында ЖЩЈгірдіЈ «М±хтасар Щл-фик“айат» аталатын еЈбегі жары› кйрді. ЖЩЈгір сонымен ›атар асыл т±›ымды жыл›ы йсірумен, ›аза› шежіресін жинаумен де ш±“ылданды.

М±сылманды› ›а“идатты ±стан“ан ханныЈ жеке йкімімен 1835 жылы Ордада“ы Щсем “имараттардыЈ біріне саналатын мешіт Їйі бой кйтерді.

1844 жылдыЈ 7 тамызында Орынбор Щскери губернаторы В.А. Обру-чевке жаз“ан хатында Хан Ордасында шіркеу салу Їшін ›аражат бйлуге ›арсылы“ын тймендегіше білдіреді:«љаза›тар йз дініне йте берік, сонды›тан шіркеу салу“а ›аражаттыЈ бйлінуіне жеЈіл ойлайтын, жабайы мінезді ›аза›тар тарапынан ›арсылы› тудырып, меніЈ бас›ару ісіме ›иынды›тар ту“ызады», - деп ашы› мойындайды [16, б. 47-18].

ХанныЈ а“арту саласында“ы елеулі еЈбегініЈ бірі 1841 жылы йзініЈ жеке ›аражатымен мектеп ашуы болды. Балаларды о›ыту Їшін о›ытушы-ларды ша›ырту ісін ›ол“а алды, еЈбек а›ысы хан ›азынасы ар›ылы тйленіп отырды. Сонымен ›атар м±сылманды› білім беру мЩселесіне де кйЈіл бйліп, білімді молдаларды Орынбор мен Орта Азиядан ша›ыртты. Мектепте орыс, ›аза›, татар, араб тілдері, грамматика, арифметика, тарих, географияныЈ бастауыш негіздері, исламныЈ ережелері мен заЈдары о›ытылды. МектептіЈ тиісті о›у ›±ралдарымен толы› ›амтылуын жыл сайын ›азан айынан мамыр айы аралы“ында ханныЈ йзі ба›ылауына алып отырды. 1844-1845 жылдары мектепте с±лтандар мен старшындардыЈ 30-дан астам балаларымен бірге ханныЈ балалары Ибрагим, Ахметгерей, Исмаил да о›ы“ан. О›у барысында о›ушылар“а дінтану, орыс тілі грамматикасы, тарихтан ба›ылау ж±мыстарын жЇргізді. Хан мектебініЈ басты ма›саты с±лтандар мен старшындардыЈ бала-ларын ал“аш›ы дайынды›тан йткізу жЩне олардыЈ ›абілеттілерініЈ о›уын Щрі ›арай жал“астыру болды. Атал“ан мектепте кейін кйрнекті т±л“алар М-С.Бабажанов, К.Шы“аев, М.Бекм±хамедов, С.МеЈдешов, т.б білім алды.

1845 жылы 11 тамызда 43 жасында ЖЩЈгір хан кенеттен ›айтыс болды.

ЖЩЈгір хан йлгеннен кейін Фатима жЩне Салиха атты Щйелдері ›алды. Олардан ту“ан Сейітгерей (16 жаста), Са›ыпгерей (15 жаста), Исмайыл (11 жаста), Ибрагим (11 жаста), Ахметгерей (8 жаста), ’±байдолла (5 жаста), жЩне ›ыздары Зылиха (3 жаста), ’айша (10 жаста), Хадиша (8 жаста) атты ±рпа›тары ›ал“ан болатын. Негізінен зерттеушілердіЈ еЈбектерінде ЖЩЈгір ЩйелдерініЈ есімдері йзгеріп отырады.

ЖЩЈгір жЇргізген реформалар йз кезегінде патша йкіметініЈ ›аза› жерін отарлау саясатына, бодан“а айналдыру жйніндегі ма›сат-мЇдделеріне сай болды. ЖЩЈгір хан ›айталанбас т±л“а ретінде емес, еуропалы› т±рмыс-салт›а кйшу жйніндегі бастамаларымен белгілі кЇрделі т±л“а ретінде тарихта ›алатынды“ына кЇмЩн жо›.
Шдебиеттер

1. Иванов Н.С. Джангер хан Внутренней Киргизкой орды. - Астрахань.

2. Ханыков Я.В. Очерк состояния Внутренней орды в 1841 году // Записки РГО. Кн.2. 1847.

3. Савичев Н.Ф. Исатай Тайманов, старшина Внутренней орды // Уральские войсковые ведомости. - 1876. - №43-45, - с. 47-51

4. Сербаринов Г. Исатай Тайманов (очерк народного движения в Букеевской орде в 1836-1838 гг.). - Оренбург, 1925. - с. 356

5. Досм±хамед±лы Х. ТаЈдамалы (Избранное). ЁC Алматы: Ана тілі, 1998. - 384 б.

6. Рязанов А.Ф. Сорок лет борьбы за национальную независимость казакского народа (1797-1838 гг.). В 2-х книгах, Кзыл-Орда // Исатай Тайманов кйтерілісі / ауд. М.Неталиев. ЁC Алматы:љаза›стан. 1996. - 176 б.

7. Вяткин М. Внутренняя орда и востание Исатая Тайманова. Первые годы существования Внутренней орды // М.Вяткин. Очерки по истории Казахской ССР. С древнейших времен по 1870 г. ОГИЗ. Госплитиздат, 1941. Том 1. - С. 241-263.

8. Шахматов В.Ф. Внутренняя орда и востание Исатая Тайманова. - А-А, 1946. - с. 349.

9. Зиманов С. Россия и Букеевское ханство. - А-А, 1982. - с. 171.

10. Сарай Ш. Екі тарлан. Исатай-Махамбет тарихы туралы зерттеу. - Алматы: Арыс, 2003. - 424 б.

11. Кенжалиев И. Тайман±лы Исатай. - Алматы, 1977. -111 б;

12. Есма“амбетов. К.Л. Азат рухтыЈ кЇрескері. - Алматы: иркениет, 2003. - 176 б.
13. Касымбаев Ж.К. Государстенные деятели казахских ханств. Х®ІІІ-первой половины ХІХ вв.Жангир хан (1801-1845 гг.). - Алматы: Наш мир, - 2001. Т.4. - с. 352.

14. Шйреков Ы. Исатай-Махамбет. Дастан мен йлеЈдер. - Алматы: Жазушы. 1976. -161 б.

15. Махамбет. Ереуіл ат›а ер салмай. - Алматы: Жазушы, 1989. -141 б.

16. История Букеевского ханства 1801-1852 гг. Сб. документов и материалов. / Сост. Б.Т. Жанаев, В.А. Иночкин, С.Х.Сагнаев. - Алматы: Дайк-Пресс, 2002. - с.1120.

17. Ахмет А. љаратай хан. ЁCАлматы:Арыс, 2007. - 176 б.

18. Досм±хамед±лы Х. Исатай-Махамбет. ЁCАлматы, 1991. - 256 б.

19. РФ Орынбор облысты› мемлекеттік м±ра“аты (ОрОММ). 6-›ор, 10-тізім, 2674-іс.

20. Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века и Букеевское ханство. ЁC Алматы: Арыс, 2009. - с. 400.

21. РФ Астрахан облысты› мемлекеттік м±ра“аты (АОММ). 7-›ор, 7- тізім, 1172-іс.

22. љаза›стан Республикасы Орталы› Мемелекеттік м±ра“аты (љР ОММ). 4-›ор, 1-тізім, 318-іс.

23. Савичев Н. Кенжалиев И. Тарихи зерттеу еЈбектер. 12-кітап. ЁCАлматы:илке, 2003. - 216 б.

24. Астраханский листок. ЁC М., 1892. - №258.

25. Исатай-Махамбет. 1801-1848. Документы. - Алматы: Арыс. 2003. ЁC с. 448.

26. Кенжалиев И. Махамбет итеміс±лы. - Алматы, 1979. - 104 б,

27. Кенжалиев И. Исатай-Махамбет. - Алматы, 1991. -192 б.

А.К. Ахмет

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ЖАНГИР ХАНА

(1801-1845 гг.)

Ключевые слова: личность, общество, политика, должность, реформатор.

A. Ahmet

SOCIO-POLITICAL LIFE OF ZHANGIR KHAN

(1801-1845)
In the article deals with the history social and political activity of Zhangir Khan. Also in the paper addresses the role of Zhangir Khan in carrying political reforms, has affected as a result of social development in the XIX century and his contribution to society.

Key words: person, society, policy, position, reformer.

УДК 94(574)

Л.Б. Берді“ожин ЁC т.“.д.,

Х. Досм±хамедов атында“ы Атырау мемлекеттік

университеті гуманитарлы› зерттеу орталы“ыныЈ директоры,

E-mail: berdyguzhin@mail.ru

К.Б. МеЈдігереев ЁC т.“.к.,

Х. Досм±хамедов атында“ы Атырау мемлекеттік университетініЈ доценті

Р.Е. Берді“ожина ЁC магистрант,

љызылорда «Болаша›» университеті
М±найшы мамандар тарихыныЈ дерек кйздері
АЈдатпа. љаза› тарихы Їшін ХХ “асыр“а жЩне тЩуелсіздік жылдарына тЩн тарихи деректердіЈ бірі, ол жазба деректер тобына жататын мерзімді басылымдар. Негізінен ХХ “асыр басында пайда болып, ›алыптас›ан мерзімді басылымдар тез арада маЈызды дерек кйзіне айналды. Бас›а деректер сия›ты мерзімді басылым мЩліметтері де тарихи сынды, я“ни деректанулы› талдауды ›ажет етеді. Сол ар›ылы “ана баспасйзден объективті ма“л±мат алу“а болады. Мерзімді баспасйздіЈ екі негізгі тЇрін ерекше айту“а болады.

ТЇйін сйз: м±ра“ат, м±най-газ, кадрлар, тарих, тЩуелсіздік.

Отанды› тйл тарихымызды тЩуелсіздік идеяларына сай пайымдауда деректану “ылымыныЈ ат›арар жЇгі ауыр. Себебі, шыншыл жазыл“ан Щрбір тарихи еЈбек айтыл“ан пікірлер мен саралан“ан “ылыми т±жырым тарихи дерек кйзін на›ты зерделегенде “ана йз жемісін бермек.

М±найшылар туралы м±ра“ат деректерініЈ маЈызы зор.

1. љаза›стан Республикасы Орталы› Мемлекеттік м±ра“атында м±най йнеркЩсібі туралы мол м±ра жина›тал“ан. 1917 жыл“ы ›азан тйЈкерісіне дейінгі жЩне 1920 жылдар аралы“ында“ы деректер тізбеленген ›орлар“а шолу жасаса›, о›и“алар тізбесі тарихи хронология шеЈберінде баяндал“ан. № 686 ›ор «А“айынды Нобельдер» серіктестігі, № 687 ›ор «Орал м±найы» акционерлік ›о“амы, № 681 ›ор «Эмба» акционерлік ›о“амы, № 679 ›ор «Эмба-Каспий» акционерлік ›о“амы, №680 ›ор «А.Н.ЛеманныЈ Гурьев м±най кЩсіпшілігі мекемесі», № 695 ›ор «Урал-Каспий м±най ›о“амыныЈ» жергілікті бас›армасы, № 678 ›ор сауда жЩне йнеркЩсіп министрлігі округтік инженері ›±жаттары, № 29 ›ор «Эмба» ›о“амына тар табанды теміржол салу р±›саты ›±жаттары, № 183 Республикалы› йнертап›ыштар кеЈесі ›±жат-тарында, № 1972 ›аза› политехникалы› институты материалдары, № 1479 љаза› КСР министрлер кеЈесі жанында“ы жоспарлау комитеті, № 1934 геология министрлігі ›±жаттары, № 1734 Халы› шаруашылы“ы кеЈесі ›±жаттары.

љаза›стан Республикасы Орталы› Мемлекеттік м±ра“атында“ы м±най йндірісіне ›атысты материалдар Т.Шаукенбаев, љ.Темір“алиев, Е.Сауткин, Ш.М±›тар, Л.Н±рс±лтановалардыЈ монографияларында жан-жа›ты талдан-“ан. Дегенмен, зерттеушілер алдында ›аза› даласы м±найыныЈ ал“аш›ы игерушілері, маман кадрлар туралы мЩселе ›ойылма“анды›тан біз кйтерген м±ра“ат деректері жаЈа болып есептелінеді. Шетел фирмалары йндіріске тарт›ан жергілікті т±р“ындар жЩне оларды маман ретінде пайдалану, ат›ар-“ан міндеттері, Щлеуметтік т±рмыс жа“дайы, м±найшы жан±яларын медици-налы› ›амту, сауат ашу жЩне білім беру жа“дайлары ал“аш беріліп отыр. Ерекше ›±нды дерек ›аза› ж±мысшыларыныЈ ›алыптасуыныЈ ›айнар кйзі, ол ›аза› ауылдары. Ал“аш›ы м±най кен орындары љараш±Ј“ыл, Доссор, Ма›ат, Ракуша елді-мекендеріндегі т±р“ылы›ты халы› туралы деректер зерттеушілер назарынан тыс ›ал“ан болатын. М±най кеніштері айма“ында“ы ›аза› ауылдарыныЈ орналасуы Декилов Тар-табанды теміржол ›±рылысын салу жйніндегі топографиялы› аны›тамаларда, есептерде берілген.