П. М. Кольцов т.ғ. д., профессор, Қалмақ мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

S.N. Ryskaliev

УДК 793.3 37.071

Искусство хореографии возникло еще в первобытную эпоху, когда люди выражали радость успехам трудового процесса или военной деятель-ности воспроизведением соответствующих движений. Первоначально танец имел религиозно-магическое значение, в нем отражались трудовые процессы народа, языческие и бытовые обряды. Люди жестами и движениями выра-жали в танцах свои мысли, чувства, настроение, воплощалось мифотвор-чество народа, быт.

Народный танец является неотъемлемой частью духовной культуры народа, это корни, связывающие человека с историей своей земли, своего отечества, раскрывающие духовное богатство родного народа. Народный танец как один из видов искусства передавался из поколения в поколения, каждый народ или племя имели своих мастеров исполнителей. В танцах они отражали традиции, обычаи, особенности своего народа, используя специ-фические положения и движения рук, характерных своему народу. Если раньше эти танцы исполнялись в форме импровизации, то в настоящее время с развитием профессиональной хореографии поднимаются вопросы, связан-ные с обучением и воспитанием профессионального танцовщика, который способен всячески развивать и сохранять лучшие традиции национальной хореографической культуры. Данная проблема рассматривается многими ведущими исследователями разных народов, работающих в области преподавания и обучения танца.

В современных условиях «активного» развития общества, необходимо сохранить, историю и самобытную культуру народа, которая была веками накоплена предками. Именно народный фольклор является ярким выражением художественно-исторической памяти народа, отражает обычаи, традиции народа.

Для достижения гармонии в развитии личности необходимо совместно с умственным, физическим, интеллектуальным развитием ставить и развитие эмоциональной сферы личности, его духовное воспитание. В воспитании подрастающего поколения необходимо уделить внимание и оказать ему помощь в адаптации к стремительно развивающемуся и меняющемуся миру, при этом научить его сохранить национальную культуру и традиции своего народа. Каждому народу характерно стремление к развитию духовных основ этноса, поэтому знакомство с богатством танцевального творчества своего народа является идейно-эстетическим воспитательным процессом подрастающего поколения.

Казахский народ, как и многие народности, за свою многовековую историю создал самобытную танцевальную культуру, которая отражала свои танцевальные традиции, пластическую выразительность, музыкально-ритмические рисунки, специфические положения рук.

Казахский народный танец в своем развитии прошел большой и слож-ный путь. Истоки зарождения казахского танца уходят в далекое прошлое, свидетельством тому являются наскальные рисунки, где изображены образы танцующих людей, а также наличие в казахском языке слова «би» (танец) и «билеу» (танцевать). Многие формы древнейших плясок не дошли до современности, но все же в народе сохранились многие сюжетные тематики танцев старины и их традиционные движения. В настоящее время танце-вальное искусство Казахстана разнообразно. Оно богато многими виртуоз-ными танцами, которые передаются из поколения в поколение. Казахский народный танец является одной из обязательных и профилирующих дисциплин в обучении и подготовке специалистов- хореографов Казахстана.

Изучение и сохранение традиций танцевального творчества дает воз-можность говорить о высоком и художественно значимом уровне народной пластической культуры. Темы для танцев, исполнявших народными умель-цами различными выразительно-танцевальными средствами, были разнооб-разны. Это и трудовой процесс, сатирические, лирические, комические персонажи, изображали и поведение животных.

Созданию и дальнейшему развитию профессионального казахского танца предшествовали талант и творчество многих танцовщиков, хореог-рафов-балетмейстеров Казахстана и их труд, это: Л.П. Сарынова, Ш.Жиенкулова, Д.Т.Абиров, У.Д.Джанибеков, О.Всеволодская – Голушкевич и многие другие.

Одной из первых профессиональных исполнителей казахского народ-ного танца является народная артистка Казахской ССР, лауреат Государст-венной премии республики Шара Жиенкулова, имя которой широко известно как в Казахстане, так и за ее пределами. Она обладала не только танцевальным мастерством, но и талантом пения и актерским мастерством. «Народный танец необходимо сберечь для будущих поколений, - говорила Ш.Жиенкулова, - потому что он является своеобразным памятником национальной культуры» [1; стр.11]. Ее творчество олицетворяет не только возрождение национального танца, но и яркую самобытность. Всю свою жизнь великая танцовщица неутолимо пополняла танцевальный репертуар новыми танцами. Постоянно гастролируя и разъезжая по аулам, она изучала старинные обряды, традиции, национальную одежду, фольклор казахского народа и все это отражалась в сюжетах и образах ее танцев. Таким образом, появились идеи для создания таких танцев, как: «Айжан қыз», «Қара жорға», «Таттимбет», «Асық», «Ковровщица» и т.д. Работая педагогом в хореографическом училище, в институте, в танцевальных ансамблях она пыталась передать весь свой опыт молодому поколению, обучая учащихся казахскому народному танцу. Ею были разработаны и изданы следующие книги, как: «Казахские танцы», «Тайна танца», «Сымбат», «Танцы друзей». В настоящее время они используются как учебно-методические пособия для изучения казахского народного танца.

Огромную роль в возрождении традиций народного танцевального творчества и дальнейшего ее развития сыграло творчество таких балет-мейстеров и деятелей искусств как Д.Абиров, З.Райбаев, О.Всеволодская –Голушкевич, У.Д.Жжанибеков и т.д. В настоящее время в республике существуют Государственные ансамбли танца: «Алтынай», «Салтанат», «Гульдер», почти в каждом региона и области созданы ансамбли, танце-вальные коллективы главными направлениями которых является пропаганда казахского народного танца.

Стало традиционным проведение республиканского конкурса казах-ского танца имени Шары Жиенкуловой. Основными задачами и целью данного мероприятия является творческая активизация учебно-творческого и воспитательного процессов в вузах РК, выявление лучших танцевальных коллективов, пропаганда казахского хореографического искусства, обмен профессиональным опытом, развитие научного потенциала среди педагогов-хореографов, балетмейстеров, руководителей хореографических коллективов в республике. Первый конкурс проходил в 1992 году в г.Алматы, где принимали участие как профессиональные танцевальные ансамбли, так и самодеятельные коллективы. Организатором проведения второго в 2001 г., а затем и третьего 2006 г. конкурса казахского танца был ЗКГУ им. М.Утемисова г. Уральска, в рамках которого проводилась и Между-народная научно-практическая конференция «Наследие и современные проблемы национальной культуры». Четвертый конкурс казахского танца был проведен в 2012 г. г. Астана. По результатам конкурсов было отмечено, что с каждым годом казахский народный танец набирает силу, овеянную красотой пластики, гаммой костюмов, музыкального разнообразия и испол-нительского мастерства. На конкурсах принимали участие как профессио-нальные, так и самодеятельные танцевальные коллективы Республики. Членами жюри были отмечен высокий профессиональный уровень испол-нения казахского танца такими коллективами, как: «Казына» г.Чимкент, «Наз» г.Астана, «Арна» г.Уральск, «Назерке» г.Уральск, танцевальный кол-лектив КазНАИ им.Т.Жургенева г.Алматы и многих других. Очень разно-образна была и тематика танцевальных номеров. В целях сохранения и знания «золотого фонда» танцевального искусства Казахстана, на 4-м конкур-се было введено в положение конкурса обязательное исполнение одного танцевального номера в постановке знаменитых балетмейстеров Казахстана.

Таким образом, изучение и знание элементов танцевальной пластики, древних обычаев, исторических этапов формирования танцевальной куль-туры казахов несет в себе воспитательную функцию познания национальной культуры, и требует более бережного отношения и сохранения древней культуры народа. И поэтому, в образовательном процессе при подготовке специалистов-хореографов должно уделяться большое внимание изучению народного танца, являющейся одним из факторов сохранения традиций и общего воспитательного процесса. Ведь именно народное танцевальное творчество имеет богатейшие традиции, отразившие мысли, чувства, мироощущения множества поколений народа.

Литература

1. Жиенкулова Ш. Тайна танца. - Алма-Ата: Издательство «Өнер». 1980. – с.11

2. Абиров Д. История казахского танца. Учебное пособие. – Алматы. 1997. – с. 6-8

3. Кульбекова А.К. Казахский танец: истоки, основные этапы формирования и развития.- Уральск. 2004. – с. 7-9

УДК 37.036

Осыған орай, бүгінгі қоғамның тереңдеп келе жатқан үрдісі мектептегі ғылымдар негізінен білім беруді, ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысы мен интеграциясының жаңа дәрежеге көтерілуі негізінде құруды талап етіп отыр.

Латынша «integratio» сөзінің қазақша мағынасы қайта құру (восста-новление), толықтыру (восполнение), педагогика және психологиялық қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде «қалпына келтіру» дегенді білдірсе, «integrer» сөзі «бүтін» деген мағынаны соңғысы екі мағынада қолданылады:

- бөліктерді бүтінге біріктіру;

- бір типтес қоғамдық құрылыстағы екі я одан да көп мемлекеттердің ұлттық шаруашылығын біріктіру, бір-біріне ыңғайластыру процесі;

- педагогикалық тұтастықты қалыптастыратын білімді жүйелеу мен жинақтауда әртүрлі ғылымдарды біріктіреді [2].

Философиялық және энциклопедиялық сөздіктерде интеграция қайта құрылу, толығу деп анықтама берілген және бұрын жеке дара бөліктер мен элементтердің бір тұтастыққа бірігуімен байланысты даму үрдісінің қыры ретінде айқындайды [ 3].

Философтардың еңбектерінде интеграция деп кейде білімдер жүйесінің синтезін айтады. «Синтез» гректің «synthesis», яғни қосу, құрау, ұштастыру сөзінен шыққан деген анықтама береді. Философияда бұл жөнінде алғаш пікір айтқан Платон «Федр» және «Софис» атты диалогтарында адамдарда екі түрлі табиғи қабілеттердің барын, соның бірі -«synagjge» (қосу) - көптеген оқшау нәрселерді бір идеяның шеңберіне кіргізу, соған жатқыру деп тұжырым жасайды [4].

Интеграцияның қазіргі таңда маңыздылығы арта түсуде. Ол білім беру жүйесін реформалаудың да әдіснамалық негізі болып отыр. Кіріктіру (интеграция) мен үйлестіру (координация) - қазіргі заманғы пән байланысының екі бағыты.

Қазақстандық ғалым А.А.Бейсенбаева мектептегі білімді ізгілендіру құралы ретінде пәнаралық байланыстың теориялық-әдіснамалық тұжырым-дамасын негіздеуде ғылым айналымында алғаш рет «білімнің пәнаралық интеграциясын» енгізеді және оны жеке тұлға дамуының құралы ретінде қарастыра келе, интеграциясы дегеніміз-бұл екі ғылым элементтерінің жай қосылуы емес, табиғат заңдарын тереңірек түсінуге мүмкіндік беретіндей дәрежеге олардың жаңаша жүйеленген ішкі бірлігі деп анықтайды [5].

Профессор Ә.М.Мұханбетжанова өз еңбегінде интеграция білімнің жинақталуы мен толығуына жеткізеді...интеграция қашанда жаңа сапаның пайда болуын талап етеді. Интеграция - бірігу, ортақ ойлау бағытын табу және оны мазмұны жағынан толықтыру» деп түсіндіре келіп, «бұл жағдайлар білімдердің жүйелілігіне сай келеді, оқушылар оқып отырған материалдар мазмұнын жақсы меңгереді, оқылған материалды анағұрлым еркін де, жеңіл айтып бере алады» деп ой түйеді [6].

Интеграция - шығармашылықпен жұмыс істейтін бірде-бір мұғалімнің назарын аудармай қоймайтындығын байқау қиын емес. Бұл оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуге жаңаша көзқарас ретінде мойындалып отыр.

Бүгінгі білім мазмұнын интеграциялап, оның ғылыми деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда оқушыларға музыка, әдебиет, бейнелеу өнері пәндерінің интеграциялану арқылы эстетикалық тәрбие беру міндеті туып отыр.

Өнер - мәдениеттің құрамдас бөлігі бола отырып, оның біртұтастығы толық сақталған кішкене сипаты. Ол адамның көркемдік қызметінің жемісі болғандықтан, адам санасының синкретті тұтастығының көрінісі. Ғалым-дарымыз «Синтетизм дегеніміз - көркемдік және ғылыми шығармашылықтың әр түрінің бірін-бірі байытуы негізінде қалыптасқан адамзат ойының ең жоғарғы сатысы» дей келе, солай бола тұрса да, шығармашылық ойлауда ыдырау мен бөліну үрдістері жүріп отыратындығын, сөйтіп өнер түрлері мен жанрларының дербестік түрге ие болатындығын да ескертеді. «Бұл шынайы қайшылық эстетикалық және өнертанушылық ой тарихында ертеден-ақ өзінің көрнекті бағасын алды» деп, зерттеуші бұл құбылыстың тарихилығын көрсетеді.

Демек, өнердің біртұтастық болмысы оқушыларға да сол тұтастық сипатта ұсынылса, оның қабылдануы да сананың тұтастық және жүйелілік қалпына сәйкес жүретін болады. Бұл құпия жасырын жүретін құбылыс-біртұтастық деп аталады. Музыка мен әдебиет, бейнелеу өнерінің біртұтастығы да осы орайда қабылданады.

Мәдениетті, оның барлық байлығын толыққанды сезіну гуманитарлық бағдардағы пәндерде алған білім-түсініктерді кең түрде интеграциялап пайдалануға да зор мүмкіндіктер ашады. Өнерде адам қызметі мен мәдениеттің жалпы тұтас бейнесі бар. Ол- көркем мәдениеттің өзегі. Өнер әлемді және адамды синтезді түрде танытады. Онда ақыл-ой, адамгершілік, сезім, әрекеттер біртұтастықта сезініледі. Бұл - өнердің синтездеуші сипаты.

Өнер әлемді сұлулық заңдылықтары бойынша меңгерудің ең жоғарғы түрі. Ол тұрмыстың барлық әсерлерін сұлулыққа айналдырады, сөйтіп адамға эстетикалық рахат пен ләззат береді. Өнердегі сұлулық оның түрінде, мазмұнында, шеберлігінде, мәнділігінде. Өнердегі сұлулыққа болмысты шығармашылықпен қайта жасау жолымен жетуге болады. Өнер сұлулық арманын өзі бейнелерінде көрсете отырып, заттардың ішкі қажеттіліктерін аңғару қабілетіне үйретеді, сұлулықты сезуге, түсінуге тәрбиелейді, сұлулық заңдылықтары бойынша жасампаздыққа жетелейді, адамның әлемдегі эстетикалық құндылықтар бағдарын қалыптастырады.

Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары – музыка, әдебиет және бейнелеу өнері. Өнер түрлері адамды қуанышқа бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді. Өнер түрлері адам санасына белгілі бір көзқарастарды әр түрлі құралдар арқылы (музыкада- ән симфония, оратория т.б. әдебиетте - проза, поэзия т.б.; бейнелеуде – жанр, пейзаж) енгізеді.

Өнер-ой мен сезім бірлігі арқылы әлемнің тұтастай көрінісін жасайтын адам әрекетінің бір түрі, өнер және оның түрлері өзінің жақсы үлгілері арқылы адамның рухани мәдениетін байытып, дүниетанымын кеңейтеді. Өнердің қай түрінен болмасын М.Жұмабаев айтқандай: «Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз болады. Біреуі музыкадан, біреуі сұлу суреттен, енді біреудің поэзиядан әсер алуы мүмкін. Искусствоның әйтеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне құмарланбайтын адам болмайды» [7 ].
Оқушы әр өнер туындысында жан толғанысынан туған өзіндік қайталанбас өнер құдіретімен танысады. Өнегелі оқиғалар, үлгілі кейіпкер-образдар арқылы жас өспірімді тәрбиелеу, адамгершілік биіктікке үндеудің маңызы ерекше, орны бөлек.

Өнер сабақтарының оның ішінде музыка пәнінің, басқа да мектеп пәндерімен психологиялық, педагогикалық ортақтығы мол, түпкі мұраты бір, ол-мәдениетті тұлғаны дамытып қалыптастыру. Дей тұрғанмен, музыка сабақтары әсерлік қуатының молдығымен, көркемдік дамытушылық мүмкіндіктерінің байлығымен ерекшеленеді. Музыка пәні өзіне тектес өнер пәндері сияқты көркем өнерді танып білудің жалпы эстетикалық заңдылықтарын ұсынады. Сұлулық заңдылықтары негізінде музыкалық мәдениеттің қалыптасу барысында эстетикалық, этикалық, экологиялық, руханиятық мәселелер өз шешімін тауып отырады.Сол жинақталған қатынастар мен сезімдердің ізгілікті игі тәжірибесінің материалдық көрінісі ретіндегі көркем өнердің бір саласы музыка арқылы, нақтылап айтқанда, мектептегі музыка пәні арқылы, мектеп оқушысы өмірге, табиғатқа, қоршаған айнала дүниені адам мен жалпы адамзатқа ізгілікті қатынас жасау тәжірибесіне қанығып үйренеді. Бұның өзі, ғылыми түсініктердің сабақтастығы тұрғысынан келгенде, оқушылардың эстетикалық тәрбиесінің мазмұны мен мәні деп танылады. Сондықтан да, эстетикалық тәрбие күрделі педагогикалық жүйе ретінде қаралады.

Музыканың бала тәрбиесінде үлес қоспайтын саласы жоқ десе де болады. Музыкалық тәрбие барысында музыка оятқан көңіл-күй баланың өмірінің әртүрлі жағын қамтып, оның дүние түйсінімінде тұтастық пен көркем үйлесімнің қалыптасуына қажетті құндылықтар қосады. Өмірдегі және өнердегі сұлулық пен әдемілікті, ұнамдық пен жарасымдылықты, ізгілік пен парасатты сезінуге, түсінуге, сүюге, сақтауға және жасауға үйретеді. Сөйтіп оның мінез-құлқын, қарым-қатынасын реттейді. Бұған адам қасиет-терінің бір-бірінен бөлінбес сипаттары және өнер түрлерінің өзара үндес байланысы тұғырлық негіз болады. Бұл орайда оқыту мен тәрбиелеудің тұ-тастығын құра алудағы музыканың синкретті сипаты ерекше маңызды. Атап айтқанда, оның әдебиет және бейнелеу өнерімен біртұтастығы аса мәнді.

Музыка, әдебиет, бейнелеу өнері бір-бірімен тығыз байланысты. Өнердің қай саласы болмасын оқушы сезіміне әсер етіп, қиялын қозғайтын, ой өрісін өсіретін, әсемдікке тәрбиелейтін күшті құрал. Өнер пәндері байланысы эстетикалық тәрбие жүйесі ауқымында қарастырыла отырып, жеке тұлғаның эстетикалық құндылық сапаларын және оның эстетикалық-шығармашылық әрекет мүмкіндіктерін қалыптастыру қызметін атқарады.

Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру құралы қызметіндегі музыка пәні өзінің әлеуметтік мәнін өнердің басқа түрлерімен тығыз байланыста ғана сол мақсатқа сай қолданысын таба алады. Музыка әдебиет, бейнелеу өнер түрлерімен бірлікте ғана эстетикалық цикл құра алады. Бұлардың әрқайсысы өзіне тән құралдары арқылы адамның ішкі жан дүниесін ашады, бұның өзі өнер түрлерінің өзара байланысын айқындайды.

Г.Г.Шевченко «Жасөспірімдерді дамыту және эстетикалық тәрбие-леудегі өнердің байланысы» зертеуінде оқу үрдісіндегі өнер түрлеріндегі пәнаралық байланыс типологиясын жасайды. Автордың пікірінше, эстети-калық циклдағы пәндер сабақтарында корреляциялық-интегративті пәнара-лық байланыс өте тиімді. Пәнаралық байланыс жүйесі оқытудың бір түрі ретінде қарастырылып, материалды жақсы қабылдауға, пәнге деген қызығушылық туғызуға, білім сапасына, әдеби оқулықтарды, өнердің әртүрлі шығармаларын қолдануға, анализдеуге көмектеседі.

Мектепте өнердің әлеуметтік құбылыс ретінде қажеттілігін қарастыра отырып, өз кезегінде А.В.Луначарский: «өнерді оқып білмей, әлеуметтік басқа пәндерді оқу мүмкін емес», - дейді. Осындай тезисті ұстана отырып, Б.Л.Неменский да өнерді қабылдау мен ойлап табу мүмкіншілігі туралы айта келіп, «жалпы білім беретін мектептің міндеті - суретшіні тәрбиелеу емес, көрерменді, тыңдарманды, мәдениетті түсініп, қолдана алатын және оны әрі қарай дамыта алатын адамды тәрбиелеу» деп шешеді. Сонымен қатар, ол өнерді қуанышсыз жасау мүмкін емес, сондықтан әр сабақта балаға өнермен қуанышты қауыштыру - әдістеменің басты сұрақтарының бірі екенін көрсетті [8 ].

Жекелеген мектептер, оқытушылар эмперикалық деңгейде интегра-цияны оқу үрдісінде жүзеге асыра бастады, оқытушылар оқу-бейнелеу өнері-музыка т.б. интеграциялауды жүзеге асырып отыр. Дегенмен мұғалімдердің аталған жұмыстары ара-тұра сипатта, көбіне ашық сабақтарда ғана жүзеге асырылады. Оқулық жүйесі дәстүрлі оқытудың осы білімдік, дамытушылық, тәрбиелік қызметінің бірлігі заңдылығын сәл басқаша, яғни оның оқушы ойлауы мен шығармашылық қабілетін, тілін дамыту арқылы дүниетанымын кеңейтіп, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеп, эстетикалық мәдениетін қалыптастыру аспектісіне маңызды орын береді. Біз тіл сабақтарын эстетикалық циклдағы пәндермен интеграциялап, оқушы іс-әрекетінің барлық түрін сезімдік-практикалық, рухани және шынайы іс-әрекеттер бірлігі ретінде тәрбиелеу арқылы жеке тұлғаны дамытуды мақсат етеміз.

Эстеикалық тәрбие беруде әр өнердің өзіндік құндылығы бола тұра, олардың әрқайсысының жеке мүмкіндіктері шектеулі. Осы орайда оқушы тәрбиесінде көркемдік синтезді кеңірек, әрі тереңірек пайдалану қажеттілігі туындайды.

Ж.Еңсепов: «Эстетикалық тәрбие беруде екі-үш өнердің қосындысы жоғары бағаланады» дейді [9].

Өйткені олардың саны артқан сайын, адам сезімге көбірек берілетін болады. Ал сезім-ізгілік пен көркем талғамның түрткісі. Мұндай жағдайда оқушының жан дүниесінде прагматикалық мүддеден сезім басымдығы айқын жүреді. Себебі белгілі бір шамада өнердің ықпалы эстетикалық дамудың деңгейімен тығыз байланысты. Эстетикалық талғамы мен бағалауы бар адамда өнер оған едәуір көп әсер етеді.

Өнер кешенді қабылдау үрдісі көңіл-күй және көркемдік сезіммен бірге талдау, жинақтау, қорыту, салыстыру сияқты ой әрекеттері арқылы жүзеге асады. Қабылдаушының өнер туындысын талдап-жинақтау дәрежесі мен тәжірибесі көркемдік тәрбиенің сапасын арттырады.

Эстетикалық тәрбие беруде өнер пәндерінің кіріктірілуі негізінде жүргізілген жұмыстар оқушылардың дүниетанымын қалыптастырып, әрбір өнер туындыларынан эстетикалық талғаммен ләззат ала білуде үлкен қызмет атқарады.

Музыка, әдебиет, бейнелеу өнері пәндерінің негізгі мақсаттарының бірі – оқушыларды халқымыздың ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениетімен, көркем шығармашылық, жекелеген озық үлгілерімен таныстырып, көркемдік талғамын, өзіндік дүниетанымын қалыптастыру, сондай-ақ, өмір танудың ерекше құралдары музыкаға, бейнелеу өнеріне, әдебиетке сүйіспеншілігін оятып, одан эстетикалық ләззат ала білуге, ізгілікке, биік адамгершілікке, шынайы жарасымды мінездерге баулу болып табылады.

Өнер пәндері арқылы жүргізілетін жұмыстар жоспарлы, мақсатты түрде өткізілген жағдайда, оқушылардың тыңдаған, көркем шығармаларын жан-жақты терең талдай білуге, оның қайталанбас әсемдігін сезініп, қабылдай білуге, өнердегі талғамын, белсенділігін арттырып, туындылардан алған әсер ләззатын, шығу тарихы т.с.с. мәселелер шешім табады.

Өнер пәндерінің интеграциясы оқуды қызығушылықпен қабылдауға, мотивацияны көбейтіп, оқу уақытын қайталаусыз тиімді пәндердің түрлерінің оқытылуына әкеледі. Жүйелілік және ұйымдасқан түсінік оқушыларды бұрынғы алған білімдеріне қоса, жаңа оқу материалдарын түсінуге көмектеседі.

Өнер түрлерінің біртұтастығы білім мазмұнының ұлттық компоненті ретінде оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде мол мүмкіндікті фактор болып табылады. Өнер салалары сабақтарын бір жүйеге келтіріп, ғылыми негізде айқындалған әдістемемен жүргізетін болсақ, оқушылардың өнер туралы түсініктері тереңдеп, жан-жақты дамыған, дүниетанымы қалыптасқан, көркем шығармаға деген қызығушылығы басым, қабілетті, дарын-таланты ұшталған, парасатты, жан-жақты мәдениетті тұлғаны тәрбиелеуге болады. «Жан-жақты мәдениетті тұлға деп, өз мәдениетіне, өзге мәдениетке де тәнті адамды» танимыз. Төл мәдениетін терең білу, оған басқа мәдениеттерге қызығушылыққа іргетас қаласа, көп мәдениетті білу өз мәдениетін мақтан тұтуға негіз салады»- дейді Ж.Наурызбаев.

Өнер пәндерінің бұл табиғи үйлесімі музыка пәнінде лайықты ескеру көзделеді. Пән бойынша түзілетін білім мазмұнына енгізу олардың ортақ белгілеріне сүйенеді. Музыка, әдебиет, бейнелеу өнері пәндерінің интегра-циялануы білім мазмұнында ортақ бір композицияға, сюжетке бірігуінде, ортақ таным мазмұн құруында, ортақ көңіл-күй тудыруында, ортақ бір психологиялық әрекет тудыруында, бірін–бір толықтыру үшін қолданы-луында көрінеді.

Ол оқушының ізгілік эстетикалық дүниетанымы тұтас жүйе бейнесінде кемелденуіне алғышарт болып табылады.

Өнерді пәндерін интеграциялау деп адамды тәрбиелеудің көркемдік міндеттерін шешуде жеке бір өнерді дара қолданумен бірге, бірнеше өнер түрлерін біріктіре қолдану жолымен оларды бір кезде қабылдауды айтамыз.

Өнерді кешенді қабылдау арқылы неғұрлым пайдалы жаңа нәтижелерге жету мүмкіндіктері туады: кең аумақты ойлай білуге жағдай жасай отырып, оқушыны ой еркіндігіне, ой бостандығына баулуға болады; олардың көркемдік қиялын дамытып, ой-өрісін кеңейтеді, эстетикалық талғамын қалыптастырады, шығармашылық құмарын оятады, нақты практикалық әрекетке жетелейді.

Өнер пәндерінің интеграциялануы мектеп оқушыларын шығарма-шылық жағынан дамыту міндеттерін шешуге ықпал етеді. Өнерді синтезді қабылдау зейінмен қоса эмоционалды сезінудің біртұтас дамуына қол жеткізеді. Қабылдау мен әрекет арасында тығыз байланыс орнайды: әрбір бала көркем шығармадағы автордың айтайын деген ойын, көзқарасын сезімін білуге ғана емес, өз ойын да өнер тілімен жеткізуге ұмтылады.

Өнер түрлерін интеграциялау арқылы құрылған білім мазмұны олардың бір-бірімен ұқсастық – ортақтықтарының, сондай-ақ ерекшеліктерінің ашылуына мүмкіндік береді, авторлық ой мен эстетикалық талғам деңгейін дұрысырақ неғұрлым жақындастыра қабылдауға лайықты көңіл-күй туғызады. Сол арқылы оқушылардың бір де бірін қалдырмай еліктіріп, олардың шығармашылық әрекетке ұмтылуларын қамтамасыз етеді, ең қабілеттілерін тануға мүмкіндік ашады.

Өнердің қай саласы болмасын оқушы сезіміне әсер етіп, қиялын қоз-ғайтын, ой өрісін өсіретін, әсемдікке тәрбиелейтін күшті құрал. Өнер пәндері байланысы эстетикалық тәрбие жүйесі ауқымында қарастырыла отырып, жеке тұлғаның эстетикалық құндылық сапаларын және оның эстетикалық-шығармашылық әрекет мүмкіндіктерін қалыптастыру қызметін атқарады.

Бесінші сыныптың қазақ әдебиетінде үлкен орын алар тұлғалардың бірі, ұлы ақын – А.Құнанбайұлы. Оның табиғат лирикасы, әсіресе жылдың төрт мезгілін суреттейтін өлеңдері ақындық шеберлікпен, зор мәдениетпен жазылған аса, сырлы жырлар. Бұлардың композициялық құрылысында да өзіндік өзгешеліктер бар. Жыл мезгілдерін сипаттау үстінде алдымен әр түрлі ақындық бояу арқылы оқушының сөз алдына түрлі-түрлі табиғат көріністері келеді; жайқалған гүл «бәйшешекті», «көгорай шалғыны» мен «күркіреген өзені» бар, тамылжып тұрған «шыбынсыз жаз» да сонда; ақ кірпік бораны мен үскірік аязы бар, қылышын сүйреткен қырау қабақ қытымыр қыс та сонда; аспанын бұлт торлап, гүлі солғын, сарғыш даласын шық басқан, сұрғылт күз де сонда... Әр өлеңінде ақын әуелі табиғат көріністерін суреттейді, ізінше сол көрініске бөленген қазақ ауылының тірлік-кәсібіне, шаруа-жайына көшеді.Абайдың музыка мәдениетіне де қосар үлесі аз емес. Ол қазақтың ән өнерін жаңа көркемдік бейнелеу құралдарымен байытты. Оның «Сегіз аяқ», «Көзімнің қарасы», «Желсіз түнде жарық ай» т.б. әндері мен «Торжорға», «Май түні» т.б. атты 40-қа жуық күйлері белгілі.

Музыка, әдебиет, бейнелеу өнері пәндерін интеграциялауда «Табиғат сұлулығы Абай шығармаларында» тақырыбы бойынша ақынның «Қыс», «Көктем», «Жазғытұры», Күз» өлеңдеріндегі табиғат сұлулығын сезіндіре отырып, айналадағы көркемдікті нәзік сезініп, шебер бейнеленген жырлары мен әндеріне композиция және шығарма (эссе) жаздырып, оқушыларды туған өлкесінің табиғатын сүюге тәрбиелеу мақсатында өнер пәндері бойынша табиғаттың таңқаларлық ғажайып сұлулығын қиялдау, суреттеу, Абай өлеңдері мен әндерінің ерекшеліктерін талғампаздықпен сұрыптау, есте сақтау, тыңдау (Абайдың «Май түні», «Торжорға»), үйрену («Желсіз түнде жарық ай», «Қараңғы түнде тау қалғып»), орындау т.б. қабілеттерін дамыту, музыка, әдебиет, бейнелеу өнері көркемөнердің ажырамас бөліктері екендігін жаңа тәсілмен түсіндірілді. Оқушылар өнер пәндеріндегі оқу материалдары негізінде Абайды жан-жақты баяндай отырып, «Пейзаж» тақырыбында Табиғат бейнесі немесе Абай шығармаларына иллюстрация жасайды (1 кесте).

«Жарасымдылықпен жалғасқан достық» сабағында Пушкиннің шығар-маларынан «Татьянаның Онегинге жазған хаты» оқылады. Орыс халқының мәдениетіне («Дымков кәсіпшіліг»і, «Гжель өнері») тоқталып, Дымков ойыншықтарын әсемдеу (әшекейлеу) арқылы өздері де сұлу әсерге бөленді, сұлулық ләззат ала алды, көрген, естіген, тыңдаған жасаған жұмыстарынан алған көңіл-күйлерін сөзбен, өлеңмен жеткізуге талпындырамыз. М.Жагорқызының «Дудар-ай» әні тыңдатылып, шығармалардан алған әсерлерімен бөлісіп, ұлы достықты, екі ел мәдениетін, табиғат сұлулығын әңгімелей отырып, сабақ соңы достықтың куәсіндей екі өзенге арналған І.Жақановтың «Еділ мен Жайық» әнімен аяқталады (1кесте).

М.Өтемісұлы - XIX-XX ғасыр әдебиетінде өзіндік орны бар, өр ақын. «Махамбет-батыр, Махамбет-ақын, Махамбет-күйші» тақырыбындағы сабақты интеграциялауда Махамбеттің «Соғыс», «Қызғыш құс» өлеңдері оқылады. «Жұмыр-қылыш», «Қайран Нарын» күйлері, Н.Тілендиевтің «Махамбет» поэмасы тыңдатылып, «Мен, мен, мен едім» термесінен үзінді үйренеді. Бейнелеу өнерімен байланыста М.Сейісовтің «Махамбет» мүсіні көрсетіліп, «Батыр бейнесі» атты тақырыпта сурет салады (1 кесте).
1 кесте

5-сыныптың оқу материалдары негізінде өнер пәндерін

интеграциялау үлгісі