Пахтачилик фанини ривожлантиришнинг замонавий усуллари
Қишлоқ хўжалиги ходимлари учун тўлов ставкалари
жүктеу/скачать 4.14 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қишлоқ хўжалиги меҳнатининг хусусиятлари.
- 5.3- жадвал. АҚШ фермалари ходимлари, 2005, бир ферма ҳисобида.
- Қишлоқ хўжалиги ходимлари бошига фоиз сони 1
- Меҳнат ўзгарувчан харажат сифатида.
- Меҳнат сифати.
- 5.2 Турли хил қишлоқ хўжалиги ва дала шароити учун зарур бўлган инсон ресурслари миқдори ва сифатини режалаштириш
| Қишлоқ хўжалиги ходимлари учун тўлов ставкалари.
5.2-жадвал. Провинцияларда ўртача соатлик иш ҳақи ($ / соат)
Манба: Миллий Қишлоқ хўжалиги Статистика хизмати, Қишлоқ хўжалиги, 2005 АҚШ департаменти Қишлоқ хўжалиги меҳнатининг хусусиятлари. Қишлоқ хўжалик меҳнати муҳокамаси фермер хўжаликларидан фойдаланиш ва бошқаришнинг ноёб хусусиятларини таҳлил қилади. Меҳнат соати ва куни бўлиши узлуксиз оқим усули ҳисобланади. Тўлиқ иш вақти узлуксиз давом этади. Соат тўлови ишдан ҳам тез-тез фойдаланилади. лекин қишлоқ хўжалигининг кўпчилигида меҳнат тўлиқ, йил бўйи ишлайдиган ишчилар томонидан бажарилади. 5.3- жадвал. АҚШ фермалари ходимлари, 2005, бир ферма ҳисобида. Барча ходимлари.
Манба: Миллий Қишлоқ хўжалиги Статистик хизмати, АҚШ Департаменти. Фермерлар меҳнати ресурсларини режалаштириш. Хўжаликнинг меҳнат ресурсларини режалаштириш диққат- эътибор талаб этади. Расм 5.4-жадвалда жараёнини кўрсатади. биринчи қадам хўжалик меҳнат эҳтиёжларини, миқдори ва сифати, ва ишчилар фаолият шартларини баҳолаш ҳисобланади. Меҳнат ўзгарувчан харажат сифатида. Ишчи кучининг миқдори мамлакат аҳолисининг меҳнат фаолиятига лаёқатли бўлган қисми орқали ифодаланиб, у ишчи кучи ресурслари деб ҳам аталади. Инсоннинг ишчи кучи ресурслари таркибига киритилишининг асосий мезони бўлиб унинг ёши ва меҳнатга бўлган қобилияти ҳисобланади. 5.4-жадвал
Инсон ақлий ва жисмоний қобилиятларининг йиғиндиси бўлиб, жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи кучи ҳисобланади. Ишчи кучи меҳнат қобилиятига эга бўлган кишилар учун хосдир. Лекин ишчи кучи инсоннинг ўзи эмас ёки унинг меҳнати ҳам эмас, унинг қобилиятидан иборатдир. Жамиятнинг миллий маҳсулоти ҳисобига ишлаб чиқаришнинг моддий-ашёвий омилларигина эмас, балки шахсий омили, яъни ишчи кучи ҳам такрор ишлаб чиқарилади. Меҳнат сифати. Ишлаб чиқаришнинг моддий мазмунини меҳнат жараёни ташкил этади. Меҳнат жараёнида инсон ўзининг мақсадига мувофиқ онгли фаолияти орқали (бу меҳнат деб аталади) табиат моддалари ёки ашёларни жамият эҳтиёжларини қондириш учун зарур маҳсулотларга (ёки хизматларга) айлантиради. Меҳнатни амалга ошириш учун инсон муайян жисмоний ва ақлий қобилиятларга, билим, малака ва кўникмаларга эга бўлиши лозим. Инсоннинг меҳнат қила олиш қобилияти ишчи кучи деб аталади. Меҳнат инсоннинг ажралмас хусусияти бўлганлиги учун назарияда ва амалиётда меҳнат қилиш қобилиятига эга бўлган кишилар йиғиндисини меҳнат ресурслари деб юритилади. Меҳнат ресурслари ишлаб чиқаришнинг шахсий омили ёки инсон омилини ташкил этади. 5.2 Турли хил қишлоқ хўжалиги ва дала шароити учун зарур бўлган инсон ресурслари миқдори ва сифатини режалаштириш Меҳнат жараёнида фойдаланиладиган воситалар (бирламчи табиат моддалари ва қайта ишланган табиат моддалари) ҳамда меҳнат жараёнини амалга ошириш учун зарур бўлган моддий шарт-шароитлар ишлаб чиқаришнинг буюмлашган ёки моддий омилини ташкил этади. Бирламчи табиат моддалари ишлаб чиқариш жараёнини амалга оширишда энг биринчи моддий манба бўлиб хизмат қилади. Бироқ, ишлаб чиқариш ривожлана бориши билан кишилар табиат моддаларига бир марта ишлов бериш билан кифояланмасдан, уларга қайта ва қайта ишлов берадилар. Ишлаб чиқаришнинг табиат томонидан яратилган шарт-шароитларига қўшимча равишда кишилар меҳнати билан ҳам ишлаб чиқаришнинг янада мукаммалроқ моддий шарт-шароитлари вужудга келтирилади. Ишлаб чиқариш моддий омилини таърифлаш учун ҳозирги замон назариячилари ишлаб чиқариш воситалари тушунчасидан фойдаланадилар (кўп ҳолларда “капитал” атамаси ҳам қўлланилади). Ишлаб чиқариш воситалари меҳнат буюмларидан ва меҳнат воситаларидан иборат. Меҳнат буюмларига ишлаб чиқариш жараёнида ишлов берилади. Улар илгари инсон меҳнати таъсирида бўлмаган табиий ресурслардан ёки инсон меҳнати натижаси бўлган моддий ашёлардан иборат бўлиши мумкин. Меҳнат воситалари эса меҳнат қуролларига (ишлаб чиқариш қуролларига) ва меҳнатнинг моддий шароитлари бўлиб хизмат қилувчи воситаларга бўлинади. Меҳнат қуроллари албатта инсон меҳнати билан яратилади. Ҳозирги замон иқтисод фани ишлаб чиқариш омили деб ишлаб чиқариш натижаларини белгилаб берувчи объектлар, элементлар ёки шарт-шароитларни тушунади. Ишлаб чиқариш омиллари тўрт асосий гуруҳга бўлинган ҳолда таҳлил қилинади: ер, капитал, меҳнат ва тадбиркорлик қобилияти. Ер табиий омил сифатида қаралади. У инсон фаолиятининг маҳсули эмас, балки табиатнинг инъомидир. Омилларнинг ер деб номланадиган гуруҳига барча табиий бойликлар, фойдали қазилмалар конлари, ишлов берилаётган ерлар, ўрмонлар киради. Капитал ишлаб чиқаришнинг омили сифатида товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган неъматларнинг йиғиндисидан иборатдир. Уларга асбоб-ускуналар, машиналар, бинолар, омборлар, транспорт коммуникациялари, алоқа воситалари ва бошқалар киради. Кенг маънода олиб қаралганда, моддий капитал тушунчаси ўз таркибига хомашё ва материалларни ҳам олса-да, тадқиқотчилар капитал тушунчасини ишлаб чиқаришда кўп марта ишга солинадиган моддий элементлар билан чеклайдилар. Фанда тадбиркорлик фаолиятида ишга солинаётган пул маблағлари ҳам капитал деб аталади. Назарий маънода эса пул тўғридан-тўғри ишлаб чиқаришда унинг омили сифатида иштирок эта олмайди. Шунинг учун назарий маънода қўлланаётган капитал тушунчасини пул маблағларини ҳам ўз ичига оладиган амалий хўжалик фаолиятидаги капитал тушунчасидан фарқлаш учун моддий капитал атамасидан фойдаланадилар. Моддий капиталнинг техник ҳолати ва даражаси ишлаб чиқариш самарадорлигига жуда кучли таъсир этади ва унинг самарадорлигини белгилаб беради. Товар ва хизматларни яратишда ишга солинадиган инсоннинг ақлий ва жисмоний қобилиятлари меҳнат омилини ташкил этади. Қобилиятлар йиғиндиси ходимнинг маълумот даражаси, касбий таълим эгаллаганлиги, кўникмалари, жисмоний салоҳияти ва бошқа хусусиятлари билан белгиланади, Буларнинг ҳаммаси замонавий фанда инсон капитали тушунчаси билан ифодаланади. Ходимнинг юқори малакасига, юксак меҳнат қобилиятига эришиш учун уни ўқитиш ва тарбиялаш лозим. Демак, меҳнат омилини яратиш учун ҳам моддий капитал талаб этилади. Ходимни тайёрлаш учун ёъналтирилган харажатларнинг натижаси сифатида мужассамлашган шахслар инсон капитали бўлиб майдонга чиқадилар. Инсон капиталига инвестицион қўйилмалар ҳозирги пайтда энг самарали ва ўзини энг тез оқлайдиган қўйилмалар ҳисобланади. Тадбиркорлик қобилияти ишлаб чиқаришнинг ўзига хос омили бўлиб, инсоннинг ишлаб чиқаришнинг бошқа омилларини муайян комбинацияларда ва усулларда бирлаштира олиш қобилиятини билдиради. Бу қобилият тадбиркорда мужассамлашади ҳамда инсон капиталининг алоҳида туридир. Тадбиркорлик қобилияти инсонда ўз-ўзидан пайдо бўла олмайди, у инсонга тадбиркорлик учун зарур билимлар ва кўникмаларни сингдириш ёъли билан ҳосил қилинади. Тадбиркорлик фаолияти инсоннинг шахсий фазилатларига ҳам боғлиқ, чунки ишлаб чиқаришни ташкил этишда тадбиркорлик, топқирлик ва оқилона тавваккалчилик талаб этилади. Ўз мазмунига кўра тадбиркорлик фаолияти инсон меҳнатининг ўта юқори малака талаб этувчи туридир. Тадбиркорлик фаолиятининг ишлаб чиқариш омили сифатидаги аҳамияти, айниқса, бозор муносабатлари шароитида ортади. Чунки бозор шароитида ишлаб чиқариш кучли рақобат мавжуд бўлган вазиятда олиб борилади, тижорат таваккалчилиги асосида маҳсулот янги турларини ишлаб чиқаришга, янги технологиялардан фойдаланишга, ресурсларни рақобат орқали қўлга киритишга тўғри келади. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, ҳозирги вақтда юқорида санаб ўтилган анъанавий омиллар билан бир қаторда ахборот олиш ва экологик омиллар ҳам ишлаб чиқаришни оқилона ташкил қилиш ва унинг юқори самарадорлигини таъминлашнинг муҳим шартларидан бири сифатида тобора юксак аҳамият касб этмоқда. Ишлаб чиқариш жараёни барча омилларни ишга солиниб, амалга оширилади. Муайян буюмни ёки хизматни ишлаб чиқариш учун эр, меҳнат ва капиталнинг бирон-бир комбинацияси зарур бўлади. Бу омиллар бир-бири билан боғлиқ ҳолда ишга тушади ва бир-бирини тўлдириб туради. Масалан, газлама тўқиш учун ҳуқуқий жиҳатдан расмийлаштирилган фирма ташкил этиш, эр майдонини ижарага олиш, бу майдонда бинолар ва техникани (капитални) жойлаштириш, ходимлар ва менежерларни ёллаш зарур бўлади. Агар бирор омил ишлаб чиқаришга жалб этилмай қолса, ишлаб чиқариш жараёни содир бўлмайди. Ишлаб чиқариш омилларининг бу хусусияти уларнинг бир-бирини тўлдириши деб аталади. Шу билан бирга, ишлаб чиқариш омиллари маълум чегараларда бир-бирининг ўрнини босиши ҳам мумкин. Муайян ҳажмдаги товарни ишлаб чиқаришга юқорида кўрсатиб ўтилган омилларнинг турли-туман нисбатларда бир-бирига қўшилиши натижасида эришилиши мумкин. Омилларнинг бу хилдаги ўзаро ўринбосарлиги иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари учун хос. Тадбиркор ишлаб чиқариш технологиясини танлашда муайян ресурсларнинг камёблигини эътиборга олади ва шу ресурслар ўрнига бошқаларидан фойдаланишга интилади. Оператор меҳнати 12 ой Оила меҳнати 4 ой Ёлланма меҳнати 5 ой МЕҲНАТ самарадорлигини ошириш. Меҳнат самарадорлиги янада капитал ишчи бошига сармоявий, катта кўламли машинасозлик фойдаланиш, ёки камроқ меҳнат талаб технология қабул орқали яхшилаш мумкин. Жамиятда фойда максималлаштириш учун эмас, балки бўлса, фақат ошириш меҳнат самарадорлиги ҳар қандай харажат, кейин маргинал алмаштириш курси ва меҳнат ва капиталнинг нархи тўғри cомбина¬тион аниқлаш керак. фақат агар ишчи бошига сармоя фойда ошади ошириш: (1) умумий қиймати камаяди даромади ортади, доимий бўлиб қолади, ёки ҳеч бўлмаганда харажатлари пасаяди; ёки (2) нажот меҳнат инвестициялар қиймати кўпроқ томонидан бошқа жойларда чиқиш қийматини ошириш учун фойдаланиш мумкин. Қишлоқ хўжалиги моддий ишлаб чиқаришнинг асосий ва энг қадимий тармоқларидан бири бўлиб, аҳолига аввало озиқ-овқат маҳсулотларини етказиб беришда, саноатни ҳом ашё билан таъминлашда асосий омил бўлиб хизмат қилади. Қишлоқ хўжалиги фаолиятида банд бўлган аҳоли ривожланган мамлакатларда ўртача 10%, ривожланаётган мамалакатларда эса 60% кўрсаткич атрофида, нисбатан кам тараққий этган мамлакатларда бу кўрсаткич 80-90% га етади. Шу сабабли ривожланаётган давлатлар учун қишлоқ хўжалиги соҳасида самарадорликка эришиш учун юқори тараққиётга эришган давлатлар билан алоқаларни мустаҳкамлаш, аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак соҳани илғорлаштиришда ўрнак олиш, босиб ўтилган йўлни чуқур тахлил этиб қўлланилаётган замонавий технологияларни жорий этиш мақсадга мувофиқ бўлади. жүктеу/скачать 4.14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||