Хабаршысы ғылыми журналы

а) А тірек дауысты дыбыс (а,ә);  
ә) Ы тірек дауысты дыбыс (ы,і);  
б) Е тірек дауысты дыбыс (жуан сыңары жоқ);  
в) Ұ тірек дауысты дыбыс (ұ,ү);  
г) О тірек дауысты дыбыс (о,ө);  
 
Дауысты дыбыстардың сөз құрамындағы   орнын төмендегі   кестеден  көрсетеміз: 
 
Дауысты 
фонема 
Сөз басында  
Сөз ортасында 
Сөз соңында 
А 
Ана, адам 
Қазақ, адай 
 Домбыра, дала 
Ә 
Әке, әже 
Сәлем, тәрбие 
 
О 
Отан, отбасы 
Бота, бозторғай 
 
Ө 
Өнер, өлең 
Шөбере,  бөле 
 
Ұ 
Ұрпақ, ұран 
 Құлын, құндыз 
 
Ү 
Үзік, үйрек 
Жүзік, жүзім 
 
Ы 
Ыдыс, ырғақ 
Қымыз, қарбыз 
Қозы, тары 
І 
Ілгіш, ілгек 
Көмір, келін 
 Теңізші, іні 
Е 
Ерлік, елші 
Шекер,  жеміс   
Кереге,  немере 
 
Қазақ тілі оқулықтарында жіңішке дауыстыларды тіл алды  арқылы  жасалады  деп 
көрсетілген. Бұл дұрыс емес. Қазақ тілі дауысты дыбыстарының құрамында тіл алды 
дауысты дыбысы жоқ. Ә.Жүнісбеков зерттеуінде жіңішке дауыстылар тіл ортасы арқылы 
жасалатындығы көрсетілді. Сондай-ақ, С.Мырзабеков «е» жартылай ашық дауысты деп 
түсіндіреді. Аспапты құралдар арқылы зерттеу нәтижесінде Ә.Жүнісбеков  е»  дифтонг  
дауысты,  оның бірінші сыңары –«и», екінші сыңары  жалаң  «і»  екенін (е = й + і) 
анықтады. Демек, «е» құрамындағы қосынды  дыбыстар  қысаң  екенін  ескерсек,  «е» 
дауыстысы  да  ашық  емес, қысаң  екенін  түсінуге  болады.  
Қазіргі ғылым жетістіктері «и» мен «у» қосынды дыбыстарын дауысты деп 
танымайтындығын көрсетеді. Қазіргі кездегі орфографиямызда осы «и», «у» таңбалары 
тіліміздің фонологиялық заңдылығына нұқсан келтіріп жүргенін айта кеткен жөн.  Қазіргі 
қазақ тілінің төл сөздерінің құрамында жазылып жүрген и,  у,  ю, я, щ  әріптерінің әрбіреуі 
қос дыбысты таңбалайтын болғандықтан, оларды кірме әріптер деп атаймыз. Ал   қазіргі 
лексикамызда  өзгеріссіз қолданылып жүрген өзге тілден енген  сөздердің құрамындағы и, 

жүктеу/скачать 3.07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: