Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

14 
Кəсіби өзін-өзі анықтауды Мамандық таңдау актісі ретінде Л.Б. Ценципер қарастырады. 
В. Ф. Сафин, Д.Сьюпера. Д. Сьюпер кəсіби таңдауды бірнеше алдын-ала болжанатын 
модельдерге ие бірнеше оқиғалардан тұратын процесс ретінде анықтайды. Мамандық таңдау 
кезеңі 14 жастан 25 жасқа дейінгі жасты қамтиды. Дəл осы кезеңдегі жастар өзінің кəсіби 
мүмкіндіктеріне назар аудара отырып, əртүрлі рөлдерде өз күштерін сынап көреді. Л. И. 
Божович еңбек қызметінің басталуын кəсіби өзін-өзі анықтаудың аяқталуы ретінде 
анықтайды. Сондықтан Л. И. Божович бұл туралы: «мамандық таңдау міндеті үлкен мектеп 
оқушыларының өмірлік жағдайының аффективті орталығына айналады, өйткені дамудың 
жаңа əлеуметтік жағдайы бүкіл мотивациялық саланы қайта құруға əкеп соғады» [1]. 
Кəсіби өзін-өзі анықтауды талдай отырып, Е.А. Климов оны «психикалық дамудың 
маңызды көрінісі, даму мүмкіндіктерін белсенді іздеу, өзін пайдалы нəрсені жасаушылар 
қауымдастығының, 
кəсіпқойлар 
қауымдастығының 
толыққанды 
мүшесі 
ретінде 
қалыптастыру» ретінде сипаттайды. Сондай-ақ, ол «кəсіби өзін-өзі анықтау бір уақытта 
мамандық таңдау актісіне енбейді жəне таңдалған мамандық бойынша кəсіби дайындықтың 
аяқталуымен аяқталмайды, ол кəсіби өмір бойы жалғасады» деп баса айтады [2]. 
С.Н. Чистякова кəсіби өзін-өзі анықтауды «даму кезеңіне байланысты осы немесе басқа 
мазмұнды қабылдайтын белсенді қызмет» ретінде қарастырады . 
Бұл көп сатылы процесс, оны: 
1) қоғам жеке адамның алдына қоятын міндеттер сериясы ретінде-əлеуметтанулық 
көзқарас; 
2) жеке адам өзінің қалауы мен қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесінің қажеттіліктері 
арасындағы теңгерімді қалыптастыратын шешімдерді кезең-кезеңімен қабылдау процесі 
ретінде – əлеуметтік-психологиялық көзқарас; 
3) бір бөлігі кəсіби қызмет болып табылатын жеке өмір салтын қалыптастыру процесі 
ретінде – дифференциалды - психологиялық тəсіл ретінде қарастыруға болады [3]. 
Д.А. Леонтьев кəсіби өзін-өзі анықтауды «адамның кəсіби жəне еңбек ортасына іргелі 
қарым-қатынас жүйесін қалыптастырудың, рухани жəне физикалық мүмкіндіктерді дамыту 
мен өзін-өзі жүзеге асырудың, олардың тиісті кəсіби ниеттері мен жоспарларын, өзін кəсіби 
маман ретінде шынайы бейнесін қалыптастырудың күрделі динамикалық процесі» ретінде 
қарастырады [4]. 
Кəсіби өзін-өзі анықтау, оның пікірінше, «қалыптасуға жататын жəне кəсіптердің 
күрделі жəне динамикалық өзгеретін əлемінде көрінетін, белгілі бір іс-əрекеттің субъектісі 
ретінде өзіне сыни жəне сындарлы көзқараспен, физикалық жəне зияткерлік күштерін, 
қызығушылықтары мен бейімділіктерін, құндылық бағдарлары мен көзқарастарын 
динамикалық өзгеретін нарық талаптары деңгейінде сақтаумен бірге жүретін адамның жеке 
қасиеттерінің бірі» болып табылады [5]. 
Кəсіби өзін-өзі анықтаудың сипаттамалық ерекшеліктерін талдай отырып, біз зерттеу 
үшін ең маңыздыларын бөліп аламыз. 
1. Адамның кəсіби өзін-өзі анықтауы бүкіл кəсіби өмір бойы жүзеге асырылады. 
2. Кəсіби өзін-өзі анықтаудың негізі адамның қабілеті мен мүмкіндіктерін, сондай-ақ осы 
кəсіптік қызметті таңдаған маманға қойылатын талаптарды жəне елдегі əлеуметтік-экономикалық 
жағдайлардың жай-күйін ескере отырып, кəсіпті саналы түрде таңдауы болып табылады.
3. Тұлғаның кəсіби өзін-өзі анықтауы - бұл адаммен бірге жүретін оқиғаларға сəйкес 
өзгерістерге ұшырайтын динамикалық процесс, мысалы: жалпы білім беретін мектепті бітіру, 
кəсіптік білім беру мекемесін бітіру, тұрғылықты жерін өзгерту, жұмысқа орналасу, 
біліктілігін арттыру. оқыту, жұмыстан шығару жəне т.б. 
Н.С. Пряжников, кəсіби жолды таңдаудың құрамдас бөліктеріне мыналарды жатқызады: 
 құндылық-адамгершілік; ақпарат; 
 эмоционалдылық (кəсіби нұсқалардың тартымдылығы); моральдық-еріктік (əрекетке 
итермелеу); 
 жоспарлау (кəсіби мақсаттарды, оларға қол жеткізу кезеңдерін жəне резервтік нұсқалар 
жүйесін анықтау); 

15 
 бақылау жəне түзету (кəсіби перспективаларды үнемі қайта қарау жəне жетілдіру) [6]. 
Бұл компоненттердің үйлесімді үйлесімі көбінесе кəсіби өзін-өзі анықтаудың 
табыстылығын анықтайды. Дегенмен, дұрыс таңдау жасау үшін студенттердің кəсіби 
таңдауына əсер ететін факторларды ескеру қажет. 
Біз мамандық таңдауға əсер ететін факторларды бөліп алып, олардың жоғары сынып 
оқушыларының кəсіби өзін-өзі анықтауына əсерін талдаймыз (1-сурет). 
Сурет 1 – Жоғары сынып оқушыларының кəсіби өзін-өзі анықтауына əсер ететін 
факторлар 
Жоғары сынып оқушыларының кəсіби өзін-өзі анықтауының қалыптасуына жеке-
тұлғалық қасиеттер (субъективті факторлар) жəне əлеуметтік орта (объективті факторлар) əсер 
етеді. 
Біздің зерттеуімізде жоғары сынып оқушыларының кəсіби өзін-өзі анықтауына əсер 
ететін субъективті факторларға мыналар жатады: 
 мүмкіндіктері; бейімділіктер; өзін-өзі бағалау; 
 талап қою деңгейі; хабардарлық; 
 жеке кəсіби жоспарлар. 
Мамандық таңдауға əсер ететін объективті факторларға мыналар жатады: еңбек 
нарығының қажеттіліктері; 
 отбасылық мүмкіндіктер; достардың əсері; 
 мектепте психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету. 
Осыған байланысты мамандықты табысты таңдау əлеуметтік жағдайларға, объективті 
мүмкіндіктерге жəне жоғары сынып оқушысының жеке тұлғалық ерекшеліктеріне 
байланысты. Жеке-тұлғалық сипаттамаларға мыналар жатады: жеке қабілеттер мен 
бейімділіктерді білу, қалыптасқан кəсіби қызығушылықтардың болуы, жеке кəсіби жоспар 
жəне əрекетке дайындық. Кəсіби қызығушылықтардың қалыптасуына үлкен əсер етеді: жеке 
талаптар деңгейі, адекватты өзін-өзі бағалау, жоғары сынып оқушыларының болашақ 
мамандығы туралы хабардарлық деңгейі. Еңбек нарығы туралы білімнің болмауы, таңдаған 
мамандығы бойынша еңбек мазмұнын, таңдаған мамандық бойынша жұмыс істеу кезінде 
қажетті кəсіби жəне жеке қасиеттерді білу таңдаудың дұрыстығына кері əсерін тигізеді. 
Кəсіби өзін-өзі анықтауды қалыптастырудың əртүрлі аспектілерін зерттеуге байланысты 
психологиялық-педагогикалық əдебиеттерді талдау жоғары сынып оқушыларының кəсіби 
өзін-өзі анықтауын қалыптастырудың сапалық жағдайын сипаттайтын критерийлер мен 
көрсеткіштерді анықтауға мүмкіндік береді. Біз таңдаған критерийлер зерттеу объектісінің 
маңызды қасиеттерін көрсетуге, зерттеу мəселесінің шешімін беруге мүмкіндік береді, яғни 
олар құрамдас бөліктердің сапалық жағдайы туралы түсінік алуға мүмкіндік береді. жоғары 
сынып оқушыларының кəсіби өзін-өзі анықтауын қалыптастыру. Көрсеткіштер өзгерістер 
динамикасын анықтауды қамтамасыз етеді, дəлелді пайымдаулар үшін негіз болып табылады. 

16 
1. Когнитивтік: 
- жеке бейімділік пен қабілеттерді білу (мінезінің жас жəне психологиялық 
ерекшеліктерінің, денсаулығының таңдаған мамандығының талаптарына сəйкестігі; болашақ 
мамандығына тікелей байланысты жалпы білім беретін пəндерді білу); 
- өзін-өзі бағалау қабілеті, талаптардың жеткілікті деңгейі. 
2. Мотивациялық: 
- болашақ мамандығын білу (ұсынылатын мамандықтың формуласын білу; таңдаған 
мамандығы бойынша еңбек мазмұнын білу; санитарлық-техникалық жəне экономикалық 
еңбек жағдайларын білу); 
- кəсіптік жоспар (адам өміріндегі мамандық таңдаудың маңыздылығын түсіну; еңбектің 
əр түріне дұрыс қалыптасқан қатынас; бастапқы кəсіби білімнің болуы; болашақ мамандығын 
саналы түрде таңдау); 
- əлеуметтік ортаның əсері (ата-ананың кəсіби таңдауына қатынасы; достары; мектептегі 
психологиялық-педагогикалық қолдау); 
- еңбек нарығының қажеттіліктерін білу (тұрғылықты жері бойынша келешегі бар 
кəсіптерді жəне таңдаған мамандығы бойынша жұмысқа орналасу мүмкіндіктерін білу); 
3. Əрекеттік: 
- оқуды бітіргеннен кейін білім беру траекториясын таңдау (11-сыныпты бітіргеннен 
кейінгі ниеттер; оқу орнын таңдау; таңдалған бағыт бойынша оқу орнына түсу ерекшеліктерін 
білу); 
- таңдаған мамандықты алу мүмкіндігі (қолжетімді оқу орындарының болуы; USE 
емтихандарының таңдалған ЖОО түсу емтихандарына сəйкестігі; қаржылық мүмкіндіктер); 
- əрекетке деген ұмтылыс (кəсіби жоспарды орындауға дайындық). 
Сонымен, студенттердің кəсіби өзін-өзі анықтауы - бұл қазіргі еңбек нарығының жеке 
ерекшеліктеріне, мүмкіндіктері мен сұраныстарына сəйкес кəсіби бейімділіктерді табуға жəне 
кəсіби даму траекториясын құруға бағытталған динамикалық процесс. Кəсіби өзін-өзі анықтау 
кəсіби өмір бойы жүзеге асырылады. Кəсіби даму процесіндегі адам өмірдегі əртүрлі 
оқиғаларға (оқу орнын бітіру, тұрғылықты жерін өзгерту жəне т.б.) сəйкес мамандықтың өз 
өміріндегі орнын қайта қарастырады. Жоғары сынып оқушыларының кəсіби өзін-өзі 
анықтауына көптеген факторлар əсер етеді: жас ерекшеліктері, тұлғаның дамуы, тұлғааралық 
қарым-қатынастар, əлеуметтік-экономикалық жағдайлар жəне т.б. Осыған байланысты кəсіби 
өзін-өзі анықтау адамның алдында туындайтын жəне шешуді қажет ететін мəселелердің тұтас 
кешенін қамтиды: өзінің кəсіби мүмкіндіктерін талдау, болашақ мамандығын саналы түрде 
таңдау, мамандық таңдау жолдарын іздеу жəне əрекетке ұмтылу. 
Əдебиет 
1. 
Божович Л.И. Динамика развития личности в онтогенезе. Хрестоматия по возрастной психологии / 
Л.И. Божович. – М.: Москва: Институт практической психологии, 1996. – 213с. 
2. 
Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения: Учеб.пособие для студ. высш. пед. 
учеб. заведений / Е.А. Климов. – М.: Издательский центр «Академия», 2005. – 304 с. 
3. 
Чистякова С.Н. Педагогическое сопровождение самоопределения школьников: методическое пособие 
для профильной и профессиональной ориентации и профильного обучения школьников / С.Н. Чистякова. – М.: 
Издательский центр «Академия», 2005. – 128 с. 
4. 
Леонтьев Д.А. Профессиональное самоопределение как построение образов возможного будущего / 
Д.А. Леонтьев, Е.В. Шалобанова. // Вопросы психологии. – 2001. – № 1.– С.57-66. 
5. 
Кустов Ю.А. Профессиональное самоопределение личности: Учебное пособие. / Ю.А. Кустов, С.В. 
Стацук. – Тольятти : ВУиТ, 2002. – 184 с. 
6. 
Пряжников Н.С. Теория и практика профессионального самоопределения / Н.С. Пряжников. – М.: Изд. 
МГППИ, 1999. – 286 с. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: