Жаманқараева К.А., Тленчиева Н.С

44 
байланысты жүзеге асады. Өмірде тəжірибенің болмауы адамның мінез-құлқының кейбір 
белгілерінің көрінісін, атап айтқанда, белгілі бір адамдар мен кумирлерге еліктеуді білдіреді.
Көбінесе жасөспірімдер өз-өздерін жағымсыз бағалайды. Осындай мінез-құлықтың 
нəтижесі мотивацияның болмауынан, сондай-ақ теріс эмоцияларға бейімділіктің нəтижесінен 
жасөспірімдер жиі ретте депрессияға ұшырауы мүмкін. 
Үміттерді ақтауға, мақұлдауға немесе билікке көңіл бөлу жасөспірімдердің мінез-
құлқының тұрақсыздығын, олардың сыртқы əсерлерге тəуелділігін анықтайды. Жасөспірімдер 
құрдастарының арасында өз-өздерін көрсетіп, бекітетін топтарды іздейді жəне жақын достарға 
мұқтаж болғандықтан, олардың пікірлері көбінесе шешуші болады. Кейде досының немесе 
топтың əсерінен жасөспірімдер өздері шешпейтін жəне кейінірек өкінуі мүмкін əрекеттер 
жасайды [10, 145-147 бб.]. 
Бұл кезеңде эмоционалды-еріктік аумақтың құрылымы түбегейлі өзгереді. 
Жасөспірімдерде дамитын ішкі ынталандыру оларды бастауыш мектеп оқушыларынан 
ерекшелейді. Жасөспірімдер өздерінің мінез-құлқын реттеуге жəне басқаруға бейім келеді 
(өзін-өзі ынталандыру процесімен сипатталады). Алайда, осы жастағы адамның ерікті саласы 
қарама-қайшылыққа толы. Бұл жасөспірімнің белсенділігінің динамикалық өсуіне 
байланысты.
Тəртіп деңгейінің төмендеуі қыңырлықтың көрінісімен күрделене түседі, жасөспірім 
өзінің "Менін" көрсетуге тырысып, өз көзқарасын қорғайды, бұл ересектермен 
келіспеушіліктерге əкеліп соғады. Жасөспірімдер олардың ұсыныстарын сын ретінде 
қабылдайды. Мүдделі салада жасөспірім жиі қыңырлық танытады. Ал бірқатар ғалымдардың 
пікірінше, қазіргі уақытта жасөспірімдердің батылдығы максималды көрініске жетеді. 
Адам өзінің күшті тілегін (қалауы, қажеттілігі) қанағаттандыра алмаған кезде 
психологиялық проблемаға айналады. Жасөспірімдер, бір жағынан, тəуелсіздікке ұмтылады, 
екінші жағынан, қолдауды, ата-ана махаббатын сөзсіз қажет етеді. Бұл жасөспірімдер 
тəжірибесінің амбиваленттілігі. 
Егер ата-ана осы қиын кезеңде баланы мұқият тыңдап, зейін қойып, қолдауға, даналыққа 
ие болмаса, егер жасөспірім олардың сын сөздерін жиі естісе, ал мақұлдау сөздерін сирек 
естісе, егер ол үнемі қысымға ұшыраса, онда оның өзін-өзі қадірлеу, мақтаныш сезімі мен өзін-
өзі бағалауы зардап шегеді. Көбінесе осы факторлар жасөспірімдердегі стрестің себептері 
болып табылады. 
Сондықтан ересектену үстіндегі жасөспірім балаға ата-аналардың құрметпен қарауға 
тырысуы маңызды. Жасөспірімге шамадан тыс қысым жасамағаны абзал. Бірақ мұның өзі 
оның мінез-құлқына мүлдем мəн бермеу дегенді білдірмейді. Стрестік жағдайлардың алдын 
алу үшін жəне жасөспірімде стрестің ауыр салдарын болдырмау үшін үнемі тепе-теңдікті іздеу 
керек. 
Стресті қалай жеңілдетуге болатыны көптеген психолог ғалымдарды қызықтырады. 
Бала көбінесе ата-анасының психологиялық айнасы болып табылады. Балаға көмектесу 
үшін ата-аналар жиі өздерінен бастауы керек. Біріншіден, баланы түсінуге тырысу керек: оған 
не болып жатыр, неге ол өзін осылай ұстайды, психологиялық жарақатсыз қиын кезеңнен 
өтуге қалай көмектесуге болатыны жайлы ойланулары шарт. 
Егер стресті өз бетіңізше жеңілдету қиын болса, онда жағдайды өз бетімен жібермеу, 
стрестік жағдайларды жинамау жəне уақытында құзыретті маманның көмегіне жүгіну жақсы. 
Стресті жеңілдету туралы айтқанда, олар осы сезімдерден, тəжірибелерден туындаған теріс 
сезімдер мен психосоматикалық көріністерден арылуды білдіреді [4. 26 б.].
Ресейлік ғалым Н. Д. Линда теріс созылмалы теріс жағдайлардан арылудың тиімді əдісін 
– эмоционалды-бейнелі терапияны жасады. 
Ата-аналар өз тарапынан жасөспірімге стресті жеңуге қалай көмектесе алатынын 
қарастырайық. 
Ең алдымен жасөспірімге көңіл бөліп, оның жастық ерекшеліктерін ескерген жөн, ұлына 
немесе қызына өзінің шексіз махаббаты мен мейірімін көрсетуден жалықпау керек. Көбінесе 
ересек балалар ата-ана құшағынан "қашады", бірақ іс жүзінде олар оны қатты қалайды, бірақ 

45 
ұялады. Сондықтан ата-аналар өз жасөспірім баласын қолдайтындығын жəне түсінетіндігін 
сезіну үшін бəрін жасауы қажет.
Балаларына үлкен жүктемелер беруден аулақ болу қажет. Себебі қарқынды даму 
үстіндегі баланың сырттан келетін барлық талаптарды орындауға күш-қуаты жете бермейді.
Отбасында сенім атмосферасын құрудың маңыздылығы зор. Жасөспіріммен кез-келген 
тақырыпта, тіпті ең жағымсыз тақырыптарда сөйлесуге əрқашан дайын болыңыз. Баланың 
сөйлеу жəне жақын адамдардан жайлылық алу мүмкіндігі болуы керек. 
Жасөспірімге жаңа хобби табуға көмектесіңіз. Егер бұл гитарадағы алғашқы аккордтар 
немесе аулада футбол болса да, шығармашылыққа немесе спортқа деген ұмтылысты 
ынталандырыңыз. Сүйікті ісімен айналысатын жасөспірімдер стресті аз сезінеді. 
Компьютердегі уақытты бақылаудың да рөлі үлкен. Компьютерде кеш отыратын 
жасөспірімдер өз ұйқысын нашарлатады, шаршайды жəне депрессияны сезінеді. Баламен 
компьютердегі жұмыс нормасы туралы келісіңіз — бұл жаста ол күніне 1,5 сағатты құрайды. 
Осы уақыт ішінде жасөспірім кем дегенде екі 15 минуттық үзіліс жасауы керек. 
Ұйқының мөлшерін бақылаңыз. Жасөспірімнің уақытында ұйықтайтынына көз 
жеткізіңіз - бұл жаста денені толық қалпына келтіру үшін кем дегенде 8-10 сағат түнгі ұйқы 
қажет. Ұйқының болмауы созылмалы шаршауға, өнімділіктің төмендеуіне жəне ересектерде 
де стресске бейімделудің нашарлауына əкеледі. 
Жасөспірімнің физикалық белсенділігін арттыру да маңызды. Егер бала спортқа мүлдем 
қызығушылық танытпаса, жиі пикникке, ескі достармен кездесуге, ұзақ сапарлар мен 
экскурсияларға барыңыз. Дене белсенділігі мен күнделікті жалықтыратын жағдайлардың 
өзгеруі стресспен күресуге жақсы көмектеседі. 
Балаға жақсы жолдас табыңыз. Спорттық секциялар мен үйірмелерге достармен бірге 
жүру əлдеқайда қызықты. Осылайша, бала жаңа сабақты ғана емес, достарымен кезекті 
кездесуді де күтеді. Бұл пикниктер мен экскурсияларға қатысты – оқу орындарының 
қабырғасынан тыс құрдастарымен əлеуметтену əрқашан пайдалы. 
Ата-аналарға оптимист болу қажет. Тыныш жəне əзілмен өмір сүретін ата-аналардың 
мысалы - жасөспірімге жедел мəселелерге тым көп мəн бермеуге үйретудің ең жақсы тəсілі. 
Баланы позитивті күйге келтіруге үйретіңіз жəне онымен бірге ең қиын жағдайларда 
жағымды сəттерді іздеңіз. Жасөспірімнің көбінесе жетістіктерін елеңіз жəне сəтсіздіктерін 
сынамаңыз. Біріншілері үшін мақтауды ұмытпаңыз, ал соңғыларын "түзетуге болатын 
қателіктер" деп санаңыз. 
Осылайша, жеткілікті физикалық белсенділік, сүйікті іс, жақын достар жəне дұрыс 
құрылған күн режимі жасөспірімге күнделікті стрестік жағдайларды оңай жеңуге мүмкіндік 
береді. 
Стресті басқару дағдыларын игеру үшін, ең алдымен, стреске жеке сындарлы көзқарас 
қалыптастыру қажет. Көптеген адамдар стресті аулақ болғысы келетін азаптау деп санайды. 
Бұл стресті басқару əдістерін игерудегі ең үлкен кедергі. Стрестен аулақ болу мүмкін емес. 
Стресс ілімінің негізін қалаушы Ханс Селье тек өлілерде стресс болмайды деп айтты. Біз өмір 
сүріп жатқанда, бір нəрсеге ұмтыламыз – бір нəрсеге қол жеткіземіз - біз күйзеліске түсеміз. 
Бұл өмірдің дəмі мен хош иісі. Стресті тек басқара алу керек [10]. 
Стресті басқару əдістерін меңгеру жолы осындай өз-өзіне менеджер болу ниетінен 
басталады. Өзіне шоғырланған энергияны жоғалтпай, күнделікті өмірді сүру - бұл өмірді 
қызықты ойынға айналдыратын міндет.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, адамға стресс оң əсер етеді, егер ол стрестік 
оқиғаларды күш-жігерді жұмылдыратын қиындық ретінде қабылдауға қабілетті болса. Стресті 
басқару əдістері туралы айтатын болсақ, көптеген стрестік жағдайлардан туындауы мүмкін 
жағымды жақтар туралы ойлау пайдалы. Егер адам бұл қабілетті іс жүзінде жүзеге асыра алса, 
ол стресске қарсы тұру жолындағы ең үлкен кедергіні жеңеді. Теріс пиғылды оңға айналдыру 
қабілеті стресті басқару əдістерінің шарықтау шегі болып табылады. Күтпеген жерден түсіп 
жатқан жағымсыз жағдайларды басқаруды үйреніп, біз оларды қызықты жəне құнды өмірлік 

46 
тəжірибеге айналдырамыз, автоматты түрде бұл біздің ең жақсы қасиеттерімізді көрсетуге 
жəне өмірімізді тиімді жəне толыққанды етуге мүмкіндік береді деп санаймыз. 
Сонымен, адамның таңдауы келесідей: сіз оқиғаларды сізге басқаруға мүмкіндік бересіз 
бе, əлде оларды өзіңіз басқара аласыз ба жəне сəйкесінше стресті тиімді пайдалану мүмкіндігі 
ретінде қабылдай аласыз. Стреске деген көзқарасты мұндай түзету стресті басқару əдістерінің 
негізін құрайтын алғашқы қағида болып табылады.
Стресті басқару əдістерінің екінші қағидасы - стрестің табиғатын түсіну. Ханс Селье 
берген анықтама бойынша, стресс - бұл эволюция кезінде пайда болған ежелгі, ағзаның 
экстремалды, қауіпті əсерге жауап ретіндегі реакциясы. Мұндағы кілтті сөз - "реакция". Яғни, 
бұл не болып жатқанын емес, не болып жатқанына қалай қарайтынымызды білдіреді. Əр түрлі 
адамдар бірдей жағдайға əр түрлі, бір-бірлерінен басқаша жауап бере алады. Демек, стресс 
дамиды ма, жоқ па, тек адамның өзіне байланысты. Сондықтан стрестің алдын алу əдістерінің 
бірі - стресті басқару. 
Үшінші принципі мыналардан тұрады: мүмкіндік болса, адамның өзімен болып жатқан 
оқиғаларға, маңызды шешім қабылдауда жауапкершілікті өзіне алу. Бұл дегеніміз, қазіргі 
жағдайда сыртқы жағдайларды кінəлаудың жағымды мүмкіндігінен бас тарту жəне 
жəбірленушінің лайықты жанашырлық бейнесінен шығу. Бір қарағанда, өмір неге біз 
қалағандай дамымайтыны туралы көптеген ақылға қонымды түсініктемелер бар. 
Мысалы, адам біреудің ісі жақсы емес деген шағымдарды жиі тыңдауы керек. Сонда ол 
өз проблемаларын шешуге басқаларды қатыстырмайды. Мұндай проблемалаға мыналар 
жатуы мүмкін; көптеген уайымдар, аз ақша, көптеген міндеттер мен тапсырмалардың 
жиналып қалуы, уақыттың жетіспеуі. Ондай адам отбасында ешкімге ұнамайды, достары оны 
ұмытып кетеді, мұғалім шыдай алмайды. Осындай пайымдаулардың жалғандығы - 
шағымданушы өз өмірінің сапасын іс жүзінде əсер ете алмайтын нəрселермен 
байланыстырады, өйткені ол өз өмірін өзгерту мүмкін еместігіне қол қояды. 
Жауапкершіліктен бас тартқан кезде, мұндай адамдар өздері зардап шегетін нəрсеге əсер ету 
мүмкіндігін жоғалтады. 
Ол құрылған принциптерді ұсынудың кез-келген ғылыми-практикалық дамуы оларды 
жүзеге асырудың əдістерін, технологиялары мен əдістерін сипаттауды қамтиды [6. 42 б.].
Сонымен, стресті басқарудың барлық əдістерін дəстүрлі түрде екі үлкен сыныпқа бөлуге 
болады: эмоционалды-бағытталған жəне проблемалық-бағытталған əдістер. 
Біріншісінің негізгі идеясы - егер сіз стресті басқара алмасаңыз, онда сіз оған 
реакцияңызды басқаруды үйренесіз. Мінез-құлықты өзіндік реттеудің бір жолы 
эмоцияларыңыз бен көңіл-күйіңізді басқара алу. Əр түрлі психологиялық тəсілдерді қолдану 
негізінде өз эмоциялық жəне физиологиялық реакцияларыңызды бақылауда ұстауға болады. 
Тыныс алуды ырғақты жаттығу-бұл эмоционалды бағытталған стресті жеңудің негізгі 
шеберлігі жəне стресті басқарудың негізгі əдістерінің бірі. 
Дене кернеуінің белгілерін уақтылы тану - бұл эмоционалды бағытталған стресті 
басқарудың екінші негізгі дағдысы. 
Дене ақыл-ойдың материалдық тасымалдаушысы болып табылғандықтан, алдымен 
стрессогендік сезімдерді локализациялау қажет. Мойын, маңдай, кеуде, субкамильді 
аймақтың жəне т.б. ең реактивті бұлшықеттердің жағдайын зерттеуден бастаған дұрыс. 
Жасөспірімге белгілі бір сезім қажет, оның орналасқан жерін анықтауға болады.
Адам денесі тыныс алу сияқты табиғи жəне өмірге қажет қозғалыстарды жасайды. 
Қозғалыс күнделікті қабылдау шегінен шығуға мүмкіндік береді. Ол теңгереді, емдейді, 
өмірдің энергиясын оятады жəне сізді онымен толтырады. Біздің ішіміздегі психикалық жəне 
рухани физикалық байланыс құралы бола отырып, ол күш алуға, рухани жетілуге жəне сəтті 
өмір сүруге қажетті психикалық энергияны тудырады. Позалар мен қозғалыстардың 
көмегімен адам өзінің сезімдерін, ойлары мен тəжірибелерін өте нəзік жəне сонымен бірге 
нақты өзгерістерді тануға жəне басқаруға мүмкіндігі болады. 

47 
Стресті басқарудың проблемалық-бағытталған əдістері тиімді. Мысал ретінде уақытты 
басқаруды үйрету, əлеуметтік дағдыларды дамыту, танымдық қайта құрылымдау əдістерін 
игеру, мысалы, стрестік жүктеменің маңыздылығын төмендету – "рефрейминг". 
Стрестің себептері физикалық жəне психикалық шиеленістің дамуына əкелетін оқиғалар 
болуы мүмкін, мысалы: сəтсіздік, уақыт тапшылығы, жанжал қаупімен байланысты 
проблемалық жағдайдың пайда болуы. Стрестің қосымша факторларына белгілі бір адамның 
идеялары мен көзқарастарының бірқатар ұйымдастырушылық сипаттамаларының сəйкес 
келмеуі жатады. 
Жасөспірімнің жүйке жүйесін келесі жолдармен нығайтуға болады: 
1) толық ұйқы; 
2) күн тəртібін сақтау; 
3) бір қызмет түрінен екіншісіне уақытылы ауысу (жасөспірімдер жалықтыратын, 
монотонды жұмыстан тез шаршайды); 
4) ойын-сауық (бірақ компьютерлік ойындар емес, өйткені олар баланың психикасын 
шамадан тыс жүктейді); 
5) релаксация жəне өзін-өзі реттеу əдістері; 
6) жақсы тамақтану, В дəрумендеріне бай тағамдарды тұтыну; 
7) табиғатқа шығу; 
8) ашық ауада қимыл-қозғалыстық ойындар; 
9) дəрігердің кеңесінен кейін стресстен седативті препараттарды қабылдау. 
Стресті басқару əдістерін меңгеру жолы осындай басқарушы болу ниетінен басталады.
Сонымен теріс пиғылды оңға айналдыру қабілеті стресті басқару əдістерінің шарықтау шегі 
болып табылады. Жасөспірім стреске оң əсер етеді, егер ол стрестік оқиғаларды күш-жігерді 
марапаттайтын қиындық ретінде қабылдауға қабілетті болса. Стресті басқару əдістері туралы 
айтатын болсақ, көптеген стрестік жағдайлардан туындауы мүмкін жағымды жақтар туралы 
ойлау пайдалы. 
Жасөспірімдік шақ жыныстық жетілу мен ересектенуге байланысты сапалы 
өзгерістермен сипатталады. Осы кезеңде бүкіл адам ағзасы белсенді физиологиялық жəне 
биологиялық қайта құру жолына түседі. Мұның бəрі шаршаудың, қозғыштықтың, 
тітіркенудің, негативтіліктің, жағымсыздықтың жоғарылауына əкеледі. Жасөспірімдердегі 
физикалық жəне психикалық дамудағы диспропорция, агрессивтілік, сəйкес келмейтін 
сезімдер, өнімділіктің төмендеуі, меланхолиямен сипатталатын мазасыздық стрестік 
жағдайларға əкелуі мүмкін. 
Əдебиет 
1. Селье Г. Очерки об адаптационном синдроме. - М., 2000. – 368 с.
2. Лазарус Р. Теория стресса и психофизиологические исследования. - В кн.: Эмоциональный стресс. М., 
2018, с.178-209. 
3. Құдиярова Ғ.М. Жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтар. – Алматы: Рауан, 2017. – 206 
б.
4. Акажанова А.Т. Психология девиантного поведения несовершеннолетних: теория и практика. 
Монография. – Алматы, 2011. 
5. Атабаева С.Д. Стресс физиологиясы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 153 б. 
6. Жолдасова М.К. Стресс пен қажудың зейінді реттеуге жəне когнитивтік тапсырманы орындауға əсері: 
филос. докт (PhD) ғыл. дəрежесі. ... дис. – Астана, 2012. – 138 б. 
7. Саринова Г.Е., Гарбер А.И., Касымжанова А.А. Введение в проблему объективности измерения 
феномена стресса в психологических исследованиях// Психология ғылымдарының докторы, профессор Света 
Қыдырбекқызы Бердібаеваның 60 жылдығына арналған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Стресс-
менеджмент: стресті басқару теориясы жəне практикасы» атты халықаралық ғылыми-практикалық 
конференцияның материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 239 б. 
8. Бикадамова А.К. Емтихан алдындағы стресстен шығудың жолдары // Психология ғылымдарының 
докторы, профессор Света Қыдырбекқызы Бердібаеваның 60 жылдығына арналған «Рухани жаңғыру» 
бағдарламасы аясында «Стресс-менеджмент: стресті басқару теориясы жəне практикасы» атты халықаралық 
ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 239 б., Б. 30-32. 
9. Ван В.В. Проблема формирования стрессоустойчивости в подростковом и юношеском возрасте с 
помощью техник релаксации// Психология ғылымдарының докторы, профессор Света Қыдырбекқызы 

48 
Бердібаеваның 60 жылдығына арналған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Стресс-менеджмент: стресті 
басқару теориясы жəне практикасы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – 
Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 239 б. 
10. Грегор О. Как противостоять стрессу // Стресс жизни: Сборник. – СПб.: Лейла, 2017. – С. 7-114.  

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: