Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

179 
наразылық ретінде көрінеді. Бұл қарапайым эмоциялар шартсыз рефлекстерге негізделген. 
Адамда шартты рефлекстердің механизміне сəйкес «жағымды» жəне «жағымсыз» күрделі 
тəжірибелер дамиды. 
«Кернеу – шешу». Стресс эмоциясы өмір мен белсенділіктің жаңа немесе ескі жолын 
құрумен байланысты. Бұл процестің аяқталуы шешу (рельеф) эмоциясы ретінде сезіледі. 
«Қозу – тыныштық». Қозу эмоциясы ми қыртысына түсетін импульстар арқылы 
анықталады. Мұнда орналасқан эмоционалдық орталықтар қыртыстың қызметін белсендіреді. 
Қыртыстан субкортекстен келетін импульстердің тежелуі тыныштандырғыш ретінде сезіледі. 
Сонымен қатар, стеникалық (грекше «stenos» - күш) жəне астеникалық (грекше 
«asthenos» - əлсіздік, белсіздік) эмоциялар бар. Стеникалық эмоциялар белсенділікті, 
энергияны арттырады жəне көтеріңкі көңіл-күйді, толқуды, көңілділікті тудырады (қуаныш, 
жауынгерлік толқу, ашу, жек көру). Стеникалық эмоциялармен адамның үндемей қалуы қиын, 
белсенді əрекет етпеу қиын. Досына деген жанашырлығын сезінген адам оған көмектесудің 
жолын іздейді. Астеникалық эмоциялар адамның белсенділігін, қуатын төмендетеді, өмірлік 
белсенділікті төмендетеді (мұң, меланхолия, түңілу, депрессия). Астеникалық эмоциялар 
пассивтілікпен, ойлаумен, адамды босаңсытумен сипатталады. Эмпатия жақсы, бірақ 
нəтижесіз эмоционалды тəжірибе болып қала береді. 
Сезімдер жылдамдығының, күші мен ұзақтығының үйлесіміне байланысты 
эмоционалдық күйлердің түрлері бар, олардың негізгілері көңіл-күй, құмарлық, аффект, 
шабыт, күйзеліс жəне фрустрация [3, б.48] 
Көңіл-күй – əлсіз немесе орташа күшпен жəне айтарлықтай тұрақтылықпен сипатталатын 
эмоционалдық күй. Осы немесе басқа көңіл-күй күндерге, апталарға, айларға созылуы мүмкін. 
Бұл қандай да бір нақты оқиға туралы арнайы тəжірибе емес, «төгілген» жалпы күй. Көңіл-күй 
əдетте адамның барлық басқа эмоционалдық тəжірибесін «бояйды», оның белсенділігінде, 
ұмтылысында, іс-əрекетінде жəне мінез-құлқында көрінеді. Əдетте, белгілі бір адамның 
бойындағы басым көңіл-күйге қарай оны жайдарлы, жарқын немесе керісінше, мұңды, бейжай 
деп атаймыз. Көңіл-күйдің мұндай басым болуы – мінезге тəн қасиет. Белгілі бір көңіл-күйдің 
себебі жеке немесе əлеуметтік өмірдегі кез келген маңызды оқиға, адамның жүйке жүйесінің 
жағдайы жəне оның денсаулығының жалпы жағдайы болуы мүмкін. 
Құмарлық та ұзаққа созылатын жəне тұрақты эмоционалды күй болып табылады. Бірақ, 
көңіл-күйден айырмашылығы, құмарлық күшті эмоционалды қарқындылықпен сипатталады. 
Құмарлық белгілі бір іс-əрекеттерге, мақсатқа жетуге деген күшті ұмтылудан туындайды жəне 
осы жетістікке көмектеседі. Позитивті құмарлықтар адамның үлкен шығармашылық 
белсенділігін ынталандырады. Құмарлық – адамға тəн қасиетке айналған ұзақ, тұрақты, терең 
сезім. 
Аффекттерді өте күшті, тез пайда болатын жəне тез ағымды қысқа мерзімді 
эмоционалдық күйлер (үмітсіздік, ашулану, үрей əсерлері) деп атайды. Адамның аффект 
кезіндегі əрекеттері «жарылыс» түрінде болады. Күшті эмоционалды қозу күшті 
қозғалыстарда, сөздің ретсіз сөйлеуінде көрінеді. Кейде аффект қозғалыстардың, позаның 
немесе сөйлеудің шиеленіс қаттылығында көрінеді (мысалы, бұл жағымды, бірақ күтпеген 
жаңалықпен бөлісу болуы мүмкін). Аффекттер адам əрекетіне кері əсерін тигізіп, оның 
ұйымдастырылу деңгейін күрт төмендетеді. Құмарлық жағдайында адам өз мінез-құлқын 
ерікті түрде бақылауды уақытша жоғалтуы мүмкін, ол бөртпе əрекеттер жасай алады. Кез 
келген сезімді аффективті түрде сезінуге болады. Аффекттер ерік əлсіреген кезде пайда 
болады жəне зəр ұстай алмауының, адамның өзін-өзі ұстай алмауының көрсеткіші болып 
табылады. 
Мектепке дейінгі жас – тұлға дамуының ең маңызды кезеңі. Бұл баланың алғашқы 
əлеуметтену кезеңі, оны мəдениет əлемімен, жалпыадамзаттық құндылықтармен таныстыру, 
болмыстың жетекші салаларымен - адамдар əлемімен, заттар əлемімен, табиғат əлемімен жəне 
оның алғашқы қарым-қатынастарын орнату уақыты. өзіндік ішкі əлемі. Физикалық, 
психикалық, əлеуметтік жəне тұлғалық дамудың қайталанбас ерекшеліктері мектеп жасына 

180 
дейінгі баланың танымының жəне əрекетінің тəсілдері мен формаларының өзіндік 
ерекшелігінен көрінеді [3, б.102]. 
Адам өз өмірінде көптеген эмоционалды əсерлерді алады, олардың арасында көптеген 
жағымсыз, қорқыныштылары бар. Əлеуметтік орта жанжалдар мен күйзелістерден қорғамай, 
адамның эмоционалдық саласын құрып, дамытуы керек. Адамдардың өзара əрекеттесуінің 
əлеуметтік кеңістігінде эмоционалдық реңктер қайта шығарылған кезде, біз тұлғаны 
дамытатын əлеуметтену туралы айта аламыз, ол стандарттар ретінде қызмет ете алады. Өсіп 
келе жатқан тұлға өзінің эмоционалдық тəжірибесін жақын ортаның эмоционалдық 
тəжірибесімен байланыстыра білуі, эмоционалдық сферасын дамытып, түзете алуы керек [4, 
б.198]. 
Демек, халыққа білім беру жүйесінің бастапқы буыны болып табылатын мектепке 
дейінгі білім беру мекемесінің жас мүмкіндіктерімен ғана емес, ондағы балалардың өмір сүру 
жағдайларымен де айқындалатын өзіндік ерекшеліктері бар. Заманауи балабақша баланың 
дамуы үшін өмірдің ең жақын жəне маңызды салаларымен кең эмоционалды жəне 
практикалық тəуелсіз байланыс мүмкіндігін алатын орынға айналуы керек. Баланың ересек 
адамның жетекшілігімен танымдық, белсенділік, шығармашылық, өз қабілеттерін түсіну, өзін-
өзі тану бойынша құнды тəжірибе жинақтауы – бұл мектеп жасына дейінгі баланың жас 
əлеуетін ашуға ықпал ететін əдіс. 
Əдебиет
1. Ильин Е. П. Эмоции и чувства // СПб.: Питер., - 2001. – с.752. 
2. Изард К. «Психология эмоций» //СПб., - 2007 ,с.176. 
3. Кошелева А.Д. Проблема эмоционального мироощущения ребенка //Психолог в детском саду. - 2003 
г.- 324 с. 
4. Кряжева Н.Л. Развитие эмоционального мира детей// Ярославль: Академия развитие.-2007 г. - 208 с. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: