Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

177 
уақыты, бұл баланы тəрбиелеу мен оқыту үшін ең қолайлы кезең. Туылғаннан 6 жасқа дейінгі 
кезең баланың бүкіл болашақ өмірі үшін өте маңызды. 
Ерте жəне мектепке дейінгі балалық шақ – бала өмірінің барлық аспектілеріне эмоциялар 
үстемдік ететін, оның барлық басқа психикалық функцияларын басқаратын жəне реттейтін 
кезең. 
Мектеп жасына дейінгі баланың эмоциялары, ең алдымен, қоршаған шындықтың 
жарқын, қызықты объектілерімен əрекеттесу кезінде көрінеді. Эмоционалдық процесстер – 
бұл баланың психикалық болмысының оның барлық басқа функцияларын зарядтайтын жəне 
реттейтін саласы. Эмоционалды бейнелеу жəне эмоционалды бақылау – тəрбиенің мақсаты 
мен өнімі. Мектеп жасына дейінгі балада өзін-өзі реттеудің түбегейлі жаңа мүмкіндіктерінің 
пайда болуы эмоционалдық бақылауды дамытумен қатар, мінез-құлықтың сыртқы 
реттелуінен ішкі реттеуге көшуді (ол ішкі мағынаға ие болған кезде) жəне мінез-құлық 
мотивтерінің бағыныштылығын орнатуды білдіреді. Өз мінез-құлқын басқару қабілетін 
дамыту мектепке психологиялық дайындықты қалыптастыратын маңызды сəттердің бірі 
болып табылады. Ал бұл күрделі процестер эмоционалды реттеудің əсерінен жүреді [1, б.47- 
48]. 
Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуында эмоциялық сфера маңызды рөл атқарады: 
қоғамда орын алып жатырған құбылыстар мен жағдайларды қабылдауға жəне оны қалай 
қабылдағанын көрсету үшін қажет. Əр баланың көрстеуге тырысқан мінез-құлықтағы 
эмоцияларынан ересек адамдар (ата-ана, оқытушы т.б) балаға оның ұнап тұрғанын, не 
ашуланып, ызасы келіп немесе ренжігенін байқай алады. Бұлай эмоция арқылы қарым-
қатынас орнату, əсіресе, баланың тілі шықпаған, ауызша қарым-қатынас болмаған кезде 
ыңғайлы. Баланың жасы ұлғайып, өскен сайын, оның эмоционалды əлемі бай жəне алуан түрлі 
болады. Базалық, жеңіл эмоциялардан (қорқыныш, қуаныш жəне т.б.) бала эмоцияның күрделі 
түрлеріне ауыса бастайды: олар қуану жəне ашулану, таң қалу жəне қызыққан дүниесіне 
қайран болу, аң-таң болу, қызғану жəне қайғыру, ренжеу,бұлдану жəне т.б. Эмоциялардың 
сыртқы көрінісі де өзгеріске ұшырайды. Өйткені, ол енді қорқыныш пен аштықтан жылайтын 
нəресте сəби емес.
Мектепке дейінгі жаста, яғни 5-7 жасында бала қоғамда қабылданған "сезім тілін" үйрене 
бастайды – яғни, көзқарастар, күлімсіреу, қимылдар, позалар, қозғалыстар, дауыс 
интонациясы жəне т.б. арқылы тəжірибенің ең нəзік реңктерін білдіру формаларын игереді.
Екінші жағынан, бала сезімнің қатал жəне қатты көріністерін көрсетпей, тежеп ұстап 
қалу қабілетін игереді. Бес жасар бала, екі жасар бала секілді қорқыныш пен көз жасын ғана 
көрсетпейді, олар бұл жаста эмоциясын əр алуан түрлі көрсетуге бейім болады. Олар өз 
сезімдерінің көрінісін басқаруға, оларды мəдени түрде қабылдауға ғана емес, сонымен қатар 
оларды саналы түрде қолдануға, басқаларға өз тəжірибелері туралы хабарлауға, оларға əсер 
етуге үйренеді. Бірақ мектепке дейінгі балалар əлі де тікелей жəне импульсті эмоцияға бай. 
Олар сезінетін эмоциялар олардың бетінен, тұрысынан, қимылынан, барлық іс-əрекетінен 
бірден оңай байқалады [2,б. 126]. 
Эмоциялар өздігінен дамымайды. Олардың өз тарихы жоқ. Жеке көзқарастар мен əлемге 
деген көзқарастар өзгереді, олармен бірге эмоциялар да өзгереді. Эмоциялық əсер ету арқылы 
тəрбиелеу өте нəзік процесс. Негізгі міндет - эмоцияларды басу жəне жою емес, оларды дұрыс 
бағыттау. Шынайы сезім – тəжірибе – өмір жемісі. Олар ерікті түрде қалыптасуға бейім емес, 
адам əрекеті барысында өзгеретін қоршаған ортаға қатынасына байланысты пайда болады, 
өмір сүреді жəне өледі.
Баланы жағымсыз əсерлерден толығымен қорғау мүмкін емес жəне қажет емес. Олардың 
балалар əрекетінде кездесуі де оң рөл атқарып, оларды жеңуге итермелеуі мүмкін. Мұнда 
қарқындылық маңызды: тым күшті жəне жиі қайталанатын жағымсыз эмоциялар əрекеттердің 
бұзылуына əкеледі (мысалы, күшті қорқыныш баланың аудитория алдында өлең оқуына 
кедергі жасайды), тұрақты бола отырып, невротикалық сипатқа ие болады. Тəрбиеші немесе 
ересек адам негізінен мектеп жасына дейінгі баланың іс-əрекетін позитивті түрде күшейтуге, 
іс-əрекет процесінде оның бойындағы жағымды эмоционалдық көңіл-күйді оятуға жəне 

178 
сақтауға бағытталуы керек екені сөзсіз. Екінші жағынан, мектеп жасына дейінгі баланың тек 
сəттілікке байланысты жағымды эмоцияларды қабылдауға бағдарлануы да өнімсіз. Бір типті 
жағымды эмоциялардың көптігі ерте ме, кеш пе, зерігуді тудырады. Балаға (ересек адам 
сияқты) эмоциялардың динамизмі, олардың əртүрлілігі қажет, бірақ оңтайлы қарқындылық 
шегінде болуы да шарт. 
Эмоциялар мен сезімдерді басқару қиын. Ересектер үшін қажетсіз немесе күтпеген 
балалардың эмоцияларына тап болған кезде мұны есте сақтау пайдалы. Мұндай өткір 
жағдайларда баланың сезімін бағаламау жақсы - бұл тек түсінбеушілікке немесе негативтікке 
əкеледі. Баланың басынан өткергенін, сезінгенін басынан өткермеуді талап ету мүмкін емес; 
оның жағымсыз эмоцияларының көріну формасы ғана шектелуі мүмкін. Сонымен қатар, 
міндет эмоцияны басу немесе жою емес, баланың іс-əрекетін ұйымдастыра отырып, жанама 
түрде бағыттау болып табылады. Сыртқы əлеммен əрекеттесе отырып, адам онымен белгілі 
бір түрде байланысады, есте қалғаны, елестететіні, не туралы ойлайтыны туралы кейбір 
сезімдерді бастан кешіреді [1, б.212]. 
Адамның өз ісіне немесе үйренетін ісіне, басқа адамдарға, өзіне деген қатынасын сезіну 
жəне эмоция деп атайды. 
Сезімдер мен эмоциялар өзара байланысты, бірақ адамның эмоциялық сферасының 
əртүрлі құбылыстары. 
Кішкентай балалардың эмоционалдық дамуының негізгі сəттері: 
- эмоциялар да нəресте кезіндегідей тұрақсыз жəне құбылмалы; 
- эмоциялар баланың мінез-құлқының мотивтері болып табылады, бұл олардың 
импульсивтілігін түсіндіреді; 
- интеллектуалдық, эстетикалық жəне моральдық эмоциялар қарқынды дами бастайды, 
бұл кезеңде жоғары эмоциялар арасында мақтаныш, жанашырлық жəне ұят сезімі ерекше 
орын алады; 
- сөз белгілі бір қасиеттер мен іс-əрекеттерді бағалау құралына айналатын ерекше 
шартты эмоционалды мағынаға ие болады. 
Мектеп жасына дейінгі баланың эмоционалдық дамуының негізгі сəттері: 
- эмоцияны білдірудің əлеуметтік формаларын дамытады; 
- парыз сезімі қалыптасады, эстетикалық, интеллектуалдық, адамгершілік сезімдері одан 
əрі дамиды; 
- сөйлеу дамуының арқасында эмоциялар саналы болады; 
- эмоциялар баланың жалпы жағдайының, оның психикалық жəне физикалық əл-
ауқатының көрсеткіші болып табылады. [1, б. 228] 
Үлкен мектепке дейінгі жастағы эмоционалдық дамудың ерекшеліктері, біздің 
ойымызша, келесідей: 
бала сезімін білдірудің əлеуметтік формаларын меңгереді; 
баланың əрекетінде эмоцияның рөлі өзгереді, эмоционалды күту қалыптасады; 
жоғары сезімдер қалыптасады – адамгершілік, интеллектуалдық, эстетикалық; 
өз іс-əрекетінің эмоционалдық нəтижелерін болжай білу қабілеті бар; 
мектеп жасына дейінгі бала басқа адамдармен эмпатия жасай отырып, эмоционалды 
қарым-қатынас субъектісіне айналады. 
Жоғарыда айтылғандай, эмоционалдық саланың дамуы өкілдіктер жоспарын құрумен 
байланысты. Баланың бейнелі бейнелері эмоционалды сипатқа ие болады жəне оның барлық 
əрекеттері эмоционалды түрде қаныққан. Мектеп жасына дейінгі бала айналысатын барлық 
нəрсе - ойнау, сурет салу, модельдеу, дизайн жасау, мектепке дайындық, анасына үй 
жұмыстарына көмектесу жəне т.б. - жарқын эмоционалды бояуға ие болуы керек, əйтпесе 
əрекет орындалмайды немесе тез құлдырайды. Бала жасына байланысты қызықпайтын 
нəрсемен айналыса алмайды.

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: