Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

185 
Айдарова Ə., Садықова Н.М.
(Қазақстан Республикасы, Алматы қ.,
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) 
ОТБАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЛИМАТЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ 
БАЛАНЫҢ САУЛЫҒЫНЫҢ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ 
 
Отбасы – тəрбиенің негізгі институты. Баланың өміріндегі ең маңызды орынды отбасы 
алады, өйткені нəресте балалық шағында отбасында нені алса, ол өмір бойы сақтайды. 
Отбасында бала тұлғасының іргетасы қаланады.
Əрбір отбасы белгілі бір ережелер, заңдар мен тыйымдар қолданылатын өзінің жеке 
шағын əлемі. Əр отбасында қарым-қатынас əртүрлі дамиды: бірінде бəрі өзара сыйластыққа, 
сенімге, сүйіспеншілікке негізделсе, екіншісінде, керісінше, өзара түсіністік, қолдау, 
сүйіспеншілік жоқ. Бұл əр отбасында билейтін өз климаты. Ауа-райы сияқты, отбасындағы 
климат құбылмалы болуы мүмкін: кеше бейбітшілік орнаған жерде ертең нағыз дауыл болуы 
мүмкін.
Мұндай отбасылық «ауа-райының» көрсеткіші, əрине, балалар. Олар отбасы ішіндегі 
климаттың көрсеткіші болып табылады. Мамандар отбасының психологиялық климаты – бұл 
көңіл-күйдің, эмоцияның, тəжірибенің, бір-біріне жəне басқаларға деген көзқарасының, кез 
келген оқиғаға жалпы көзқарасының жиынтығы дейді.
Отбасының психологиялық климаты сəттілік факторы ретінде жанұя ішіндегі қарым-
қатынастардың тұрақтылығын анықтайды жəне балалардың да, ересектердің де дамуына 
үлкен əсер етеді! 
Бала жəне жас ерекшелік психологиясын А.Н. Леонтьев, В.С. Мухина т.б., көптеген 
зерттеушілер қарастырған. М.И. Лисинаның басқаруымен психикалық дамуы жəне мектепке 
дейінгі балаларды тəрбиелеу лабороториясында зерттеуден өткен [1,12б.]. Осы 
лабароториялық зерттеулердің нəтижесінде балалардың бірінші қарым - қатынасының пайда 
болуын жəне өзгеріп отыруын зерттеді. Танымал психологтар Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, 
С.Л. Рубинштейннің пікірлері бойынша баланың психикасының дамуы əке - шешесінен 
балаға ауысады. Балалық шақта бала отбасынан алған тəлім - тəрбие арқасында психикасы 
қалыптаса бастайды. Сонымен қорыта айтқанда, психика көптеген өзгерістерге ұшырап 
отырады. Балаға тек ересектермен ғана қарым - қатынас жасап отыруы мүмкін емес, ол өз 
қатарындағы балаларға тартып тұрады. 
Əрқайсымыздың өміріміздегі отбасының маңыздылығын асыра бағалау қиын. Бізге 
қолдау, қолдау, жылулық, қарым-қатынас дағдыларын, тіпті махаббаттың алғашқы 
сабақтарын беретін отбасы. Отбасында біз бірінші қиындықтарға тап боламыз жəне бірінші 
қателік жасаймыз. Ал отбасы берекелі болған сайын балаға көбірек көңіл бөлінсе, ол өмірде 
өзін сенімді сезінеді [2]. 
Қазіргі психологтардың, педагогтардың жəне отбасылық тəрбие тəжірибесінің 
зерттеулерінде (А.Я. Варга, В.К. Котырло, А.С. Спиваковская, В.Я. Титаренко жəне т.б.) 
отбасылық қатынастардың баланың əлеуметтік тəжірибесін қалыптастыруға əсерін көрсетеді. 
Мамандардың пікірінше, отбасы тəрбиенің оң жəне теріс факторы ретінде əрекет ете 
алады.
Балаға жағымды əсер барлық отбасы мүшелерінің: анасының, əкесінің, əжесінің жəне 
т.б. сүйіспеншілікпен, қамқорлық пен ілтипатпен көрінеді. Сəби дүниеге келгенде ең бірінші 
көретін адам - анасы мен əкесі. Баланың өмірінде бірінші рет отбасындағы ең жақын, ең 
қымбат адамдарынан басқа ешкім оған соншалықты құрметпен, сондай сүйіспеншілікпен 
қарамайды. Бала үнемі ата-анасының бақылауында, ол ешқашан жалғыз қалмайды. Ата-
ананың арқасында сыртқы əлеммен алғашқы танысу орын алады, нəресте алғашқы 
қадамдарды үйренеді, сондықтан нəресте өмірінің алғашқы жылдарында отбасының, яғни ата-
ананың рөлі өте үлкен.

186 
Бірақ оң əсер етумен қатар, отбасы балаға үлкен зиян келтіруі мүмкін. Теріс фактор ата-
аналардың мінез-құлқында көрінеді, өйткені олардың баланың дамуына əсері өте үлкен. 
Балалар өмірінің алғашқы жылдарында көрген-білгенін ерекше қабылдайтынын білеміз. Олар 
ана мен əкенің мінез-құлқын өте тез көшіріп, көрсетеді, көбінесе бұл жақсы немесе жаман деп 
ойламайды. Осыған байланысты ол белгілі бір көзқарастар мен көзқарастарды 
қалыптастырды.
Бала өз басына балаларына тəрбиенің белгілі бір үлгісін құра бастайды, сондықтан ата-
ана мен баланың мінез-құлқы өте тығыз қарым-қатынаста екенін есте ұстаған жөн. Г.В.Окопов 
пен Г.М.Андреева ата-ана мінез-құлқының бірнеше үлгілік үлгілерін жəне олардың баланың 
дамуына ықпалын анықтайды [3,4]:
1. Көңіл көтеретін ата-аналар – сəбилерін шектен тыс жақсы көретін жəне білім беруде 
ешқандай қатаңдық қолданбайтын ата-аналар. Мұндай отбасында балаларға бəріне рұқсат 
етілген, олар үшін ештеңеде тыйым жоқ, бəріне рұқсат етілген жəне рұқсат етілген. 
Айтқандай, бала не қызық көрсе де, жыламаса. Əдетте, мұндай ата-аналар өздеріне жəне өз 
мүмкіндіктеріне сенімді емес балаларды өсіреді. Олардың өзін-өзі бағалауы өте төмен жəне 
өмірде өздерін жүзеге асыру қиын.
2. Ата-ана мінез-құлқының тағы бір үлгісі - немқұрайлы ата-аналар. Бұл модельді ең 
қорқыныштылардың бірі ретінде анықтауға болады. Мұндай ата-аналар өз баласының өміріне 
мүлдем қызығушылық танытпайды. Олар өз балаларына ешқандай қарапайым мінез-құлық 
ережелерін үйретпейді, оларға дұрыс сүйіспеншілік, қамқорлық пен көңіл бөлмейді, мұндай 
ата-аналар балаларын жай ғана жақсы көрмейді деп айтуға болады. Ал мұндай отбасындағы 
балалар өз еркімен қалады. Негізінен бұл мінез-құлық моделі белгілі бір тəуелділік немесе 
психологиялық жарақат алған ата-аналарда байқалады. Ал бұдан олар өздерін ғана емес, 
балаларды да зардап шегеді. Міне, сондықтан мұндай мінез-құлық үлгісі қауіпті, өйткені 
мұндай отбасындағы балалар өте тұйық болып өседі жəне психологтардың көмегінсіз жасай 
алмайды.
3. Күшті ата-ана. Бұл тағы бір қауіпті əрекет. Мұндай ата-аналар балаларын тəрбиелеуде 
қатал, сүйіспеншілік пен мақтау сөздерін сирек айтады жəне ешқашан сезімін көрсетпейді. 
Мұндай отбасыларда балаларға мінез-құлықтың нақты шекаралары беріледі. Мұндай 
көзқараспен ата-аналар өте дөрекі жəне қатыгез адамды тəрбиелеуге тəуекел етеді. Көбінесе 
мұндай балалардың тағдыры олар қалағандай болмайды.
4. Құрметтi ата-ананың үлгiсi – бала тəрбиесіндегі ең қолайлы үлгілердің бірі. Бұл 
балаларды өсіргенде сəбіз жəне таяқша əдісін қолданатын ата-аналар. Олар балаларына қатал, 
бірақ сонымен бірге оларды өте жақсы көреді жəне оны жасырмайды. Мұндай тəрбие ата-ана 
мен бала арасындағы тығыз қарым-қатынасқа негізделген. Балалар қандай жағдай болса да, 
оларға əрқашан көмектесетінін жəне ешқашан кетпейтінін біледі.
Мұндай отбасыларда балалар ешқашан ата-ана махаббатынан айырылмайды. Бала өзін 
сенімді сезінеді жəне қателесуден қорықпайды. Əдетте, мұндай ата-аналардың балалары 
мəселелерді өз бетімен шешеді, өз əрекеттеріне сенімді жəне өзін-өзі бағалауы жоғары. Ең 
бастысы, ата-аналар ешқашан жалғыз қалмайтынына сенімді бола алады [5].
Біздің ойымызша, балалардың мінез-құлық үлгілері ата-ана мен бала арасындағы қарым-
қатынасты айқын көрсетеді. Баланың дамуы мен тəрбиесінде отбасы маңызды рөл 
атқаратынын есте ұстаған жөн. Отбасында өзара түсіністік пен сүйіспеншілік болған кезде 
ғана бала психологиялық тұрғыдан сау болатынын есте сақтаңыз. Баланың мінез-құлқы мен 
дамуына ата-ананың бүгінгі ықпалы ата-ананың болашағы!
Қорытындылай келе, отбасылындағы жайлылық балалардың тұлғалық қалыптасуының 
негізін құрайды деп айта аламыз. Бұл бала отбасында өзін жайлы сезінетінін, оның 
үрейленуіне негіз жоқтығын, ата-аналардың арасында жанжалдардың болмауын білдіреді, бұл 
қолайлы отбасылық климаттың қалыптасуына ықпал етеді. Əдетте, мұндай отбасылардың 
балалары тыныштықпен, мейірімділікпен ерекшеленеді жəне құрдастарымен қарым-
қатынаста қиындықтарды бастан кешірмейді.

187 
Əдебиет 
4. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. Издательство «Смысл», 2020. 
5. 
Социальная психология: Учебник для высших учебных заведений/Г.М. Андреева. ― 5-е изд., испр. 
и доп. ― М.: Аспект Пресс, 2003. ― 364 с.
6. Бортов Р.В. Семейные отношения. — М.: Проспект, 2000. - 250 с. 
7. 
Юденкова И.В., Воронцова Н.И. Влияние внутрисемейных отношений на личностное развитие 
ребенка.- Материалы Международной научно-практической конференции. - Пенза: Социосфера, 2011. — С. 135–
138.
8. 
Шнейдер Л.Б. Семейная психология. Антология. – Академический проект Трикста, 2020.

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: