Нагашбаева нуршат талгатқызы

80 
Сыншы деконструкцияны қолдана отырып, мәтінді бөлшектейді, кілт 
сөздерді анықтайды және оларды кез-келген контекстен тыс қарастырады. 
Сонда сыншы өлеңнің шынайы мәні мен әр түрлі түсіндірілуі мен 
жорамалдарды көреді. Бұл тәсілдің негізділігі кейде мәтінде көрінбейтін 
мағыналарды табуға болатындығында. 
Әдебиетте деконструкция - бұл қабылданған мәтінді сынаудың 
субъективті түрі және мәтіннен толық тәуелсіз интерпретация. 
Деконструкцияның теориялық ережелері постмодернизм үшін өте 
маңызды. Бұл жерде мәтінді түсіну формасы өзгеретіндігіне байланысты 
болады, ал тілдік бірліктер - бұл тек басты кейіпкердің құралы ретінде қызмет 
атқарады. Постмодернизмнің деконструкциясы фокусты мәтінде берілген 
«ашық» мазмұннан тілдің делдал ретінде қызметіне ауыстыруға негізделген 
тәсілді қамтиды, сонымен қатар мәтіннің жасырын мағынасын ашатын екіталай 
бөлшектер мен маргиналияларды анықтауға мүмкіндік береді (мысалы, 
метафоралық түрде жасырылған).
Ж.Ф.Лиотардың көзқарасы бойынша постмодернизмнің ерекшелігі: 
«жазушы немесе суретші философ ретінде қызмет етеді: ол жазған мәтін, ол 
жасаған жұмыс, негізінен, алдын-ала белгіленген ережелерге бағынбайды, 
оларға белгілі бағалау критерийлерін қолдана отырып, түпкілікті үкім 
шығаруға болмайды».
Мысалы, американдық жазушы Р. Федерманның 
шығармасында ережелер, орталық, идея жоқ және оны кез – келген тәртіпте, 
кез-келген жерден оқуға болады. Шығарманың «Сіздің қалауыңыз бойынша» 
деп аталатыны да осыған байланысты. 
Постмодерндік мәтін қатаң семантикалық бірегейліктен аулақ болады, 
өйткені үздіксіз символдық алмасу жүреді. В. Курицын атап өткендей, 
мағыналармен үнемі алмасу «өзінің» және «бөтен» сөздердің арасындағы 
айырмашылықтарды жояды. В. Эко да қазіргі заманғы көркем шығармалардың 
семантикалық түсініксіздігіне баса назар аударады, онда «оқиғалардың біркелкі 
және қажетті тізбегінің орнына ықтималдық өрісі, жағдайдың «түсініксіздігі» 
әрдайым жаңа интерпретацияны таңдауды ынталандыруға қабілетті». 
Постмодерндік мәтін көптеген басқа алдыңғы мәтіндердің арқасында 
пайда болады, кейде жұмыс толығымен цитаталардан тұруы мүмкін немесе 
жаңа мағынаны алу үшін оған тек жаңа екпін енгізе отырып, басқа жұмыстарды 
толығымен қайталай алады. Егер алдыңғы мәтіндер бір мәнді құндылықтарға 
ие болса, онда постмодерндік мәтіндер тек «іздер» қалдырады және басты 
міндет – «ізді»- «не жетіспейтіндігін» табу. 
Посмодернист жазушылар мен суретшілер классикалық мәтіндерді 
деконструкциялайды, олардың мағынасын еркін ойын кеңістігін құру, мәңгілік 
қарсылықтарды жою арқылы алады. Постмодернистер шындық, идеал, 
жақсылық және жамандық туралы дәстүрлі идеяларды қайта қарастырады және 
дәстүрмен «канондық үлгі ретінде емес, баламалардың кең репертуары ретінде, 
үздіксіз және шексіз шығармашылық дау ретінде...» диалогтық қарым-қатынас 

81 
орнатады. Постмодерндік деконструкция өткеннің мәдениетімен ирониялық, 
ойын және пародиялық түрде диалогқа бағытталған.
Мысалы, Дж. Фоулздың шығармаларында дәстүрлі баяндаудың астында 
постмодерндік ирония да, сюжеттің көп деңгейлі дамуы да, жазушының 
классикалық романды ойын объектісіне айналдыратын деконструкция пайда 
болады. «Француз лейтенантының әйелі» романында Дж. Фаулз викториандық 
романның философиялық, психологиялық, моральдық, мәтіндік және сюжеттік 
деңгейде деконструкциясын жүзеге асырады. Әңгіме бірінші жақтан баяндалған 
сияқты, бірақ жазушы викториан прозасының классикалық үлгілерін 
стилизациялауға жүгінеді, викториандық романның құрылымын ішінен 
бөлшектейді. Романда интертекстуалды байланыстардың көп түрі кездеседі. 
Сонымен, Дж. Фаулз Диккенстің, Такерейдің, Элиоттың жазушылық 
манерасын стилизациялайды, осы мәтіндермен ойнайды. Ал 13-тарауда 
автордың ұстанымы «дәстүрліден» «постмодернизмге» күрт өзгереді. Автор 
жазушы мен құрушының өкілеттіктерін алып тастап, өзі кейіпкерге айналады. 
Ол «автордың өлімін» жариялайды және оқырманға келесі оқиғалардың қалай 
дамитынын таңдауды ұсынады. Автор оқырманға өз орнын ұсынып, оны 
бірлесіп құруға шақырады. Дж.Фоулз романның финалының үш нұсқасын – 
викториялық, сентиментальды, экзистенциалды нұсқаларын ұсына отырып, 
әртүрлі баяндау стратегиясымен тәжірибе жасайды. 
Ағылшын әдебиеттанушысы Э. Истхоуп деконструкцияның бес түрін 
анықтайды: 
1. Мәтін натурализациялауға тырысатын нақты модусқа қарсы тұру 
міндетін алға қоятын сын; ол мәтіннің қазіргі құрылымын көрсетеді, сонымен 
қатар ұсынылған адамның өнімі пайда болатын өкілдік құралдарын ашады. 
2. Фуко мағынасында Деконструкция-дискурстың интердискурсивті 
тәуелділігін анықтау процедурасы. (Бұл кез-келген дискурстың басқа 
дискурстарға бейсаналық тәуелділігі туралы М.Фуко тұжырымдамасын 
білдіреді. Фуко білімнің кез - келген саласы - ғылым, философия, дін, өнер-
өзінің дискурсивті тәжірибесін дамытады, «шындықты» иеленуді талап етеді, 
бірақ іс жүзінде оның дәлелін басқа білім салаларының дискурсивті 
тәжірибесінен алады. - И. И.). М. Фуконың деконструктивті идеяларының әсері 
Р.Барттың «Автордың өлімі», «Мифология», «Мәтін ләззаты», «Расин туралы» 
еңбектерінде айқын көрінеді. Бартпен «Автордың өлімі» атты еңбегінде 
берілген интертекстуалдылықтың анықтамасы қазіргі уақытта хрестоматиялық 
атаққа, постструктурализм теориясында канондық сипатқа ие болды: «...әр 
мәтін ескі дәйексөздерден тоқылған жаңа мата. Мәдени кодтардың, 
формулалардың, 
ритмикалық 
құрылымдардың 
үзінділері, 
әлеуметтік 
идиомалардың үзінділері-олардың бәрі мәтінге сіңіп, араласады, өйткені 
әрқашан мәтін алдында және оның айналасында тіл бар».
Деконструктивизмнің 
осы қорытынды тұжырымынан орыс филологиясы мен Батыс филологиясында 
интертекст теориясының одан әрі қалыптасуы арасындағы өзіндік идеялық 
«бастама» басталады. 

82 
3. «Сол жақ деконструктивизмі» - «әдебиет» категориясын оны 
қолдайтын дискурсивті және институционалдық тәжірибелерді анықтау арқылы 
жою жобасы ретінде. 
4. Американдық деконструкция аналитикалық әдістер мен сыни 
тәжірибелер жиынтығы ретінде, негізінен Дерриданы Пол де Манның оқуына 
байланысты, оның сыни оқуы кезінде мәтін әрқашан өзінен өзгеше 
болатындығын көрсетеді, оның өзіндік мәтіні өзін-өзі рефлексивті иронияның 
арқасында шешімі жоқ, апорияға әкеледі. 
5. Дерридиандық Деконструкция-бұл дәстүрлі екілік оппозицияның сыни 
талдауы, онда сол жақ термин артықшылықты позицияны талап етеді, оған 
байланысты оң жақ терминнен бас тартады. Талдаудың мақсаты екілік 
оппозицияның құндылықтарын ауыстыру емес, керісінше олардың қарым-
қатынасын релятивациялау арқылы олардың қарама-қайшылықтарын бұзу 
немесе жою" [Easthope: 1989, 187-188 б.]. 
Деконструкцияның өзі ешқашан таза техникалық талдау құралы ретінде 
әрекет етпейді, бірақ әрдайым постмодерндік сезімталдықтың деконструктивті-
теріс танымдық императиві ретінде көрінеді. Деконструкцияның қажеттілігін 
негіздей отырып, Деррида былай деп жазады: «Өзінің логика заңдарына сәйкес, 
ол философтардың ішкі құрылымын, сонымен бірге семантикалық және 
формальды ғана емес, сонымен бірге олардың сыртқы болмысы, оларды жүзеге 
асырудың сыртқы шарттары ретінде қате жатқызылған нәрсені де сынайды: 
педагогиканың тарихи формалары, осы институттың экономикалық немесе 
саяси құрылымдары. Дәл сол себепті ол тек дискурстарға немесе білдіретін 
өкілдіктерге ғана емес, негізгі құрылымдарға, «материалдық» институттарға 
әсер етеді және әрқашан қарапайым талдаудан немесе «сыннан» ерекшеленеді» 
[Деррида:1967b, 23-24 беттер]. 
Деконструкцияның бірқатар ережелерін және оның әдіснамалық әдістерін 
талдай отырып, оны кез-келген өнер туындысының мазмұнын, мәтіннен 
мүсіндерге немесе суреттерге дейін, авторға тәуелсіз, мысалы, сана-сезімі 
деңгейінде кездесетін жасырын мазмұнды анықтау үшін қайта қарастырудың 
ерекше формасы ретінде анықтауға болады. Деконструкцияны Жак Деррида 
қалыптастырды және адам қызметінің түрлі салаларында мәдениеттің қазіргі 
заманғы ұстанымдарының дамуына үлкен өзгерістер енгізген. 

жүктеу/скачать 1.52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: