Нагашбаева нуршат талгатқызы
жүктеу/скачать 1.52 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2.7 Синкретті интертекст
Синкретті өнер - мүсін, сурет, кино және ән-күй, т.б. өнер түрлері әдеби шығармаларда көрініс тауып отырады. Автор өнер түрлерін визуалды суреттеу арқылы мәтін-интертекст тудырады. Бұл терминді синкретті интертекстуалдылық деп атайды. Интертекстің бұл түрі туралы И.В.Арнольд мынадай анықтама берген: «Мәтін ішіндегі мәтін өнердің әр саласын көрсетіп, бейнелеу, музыка, архитектура және т.б. туындылардың мазмұны мен формасы сөзбен бере алады. ... шын мәнінде бейвербалды семиотика жүйесіне жататын туынды емес, оларға кейіпкерлердің реакциялары вербалданады» [14.55] Ал Н.А.Фатеева болса әдеби шығармаларға басқа өнер түрлерін кіргізуді «интермедиалды семантикалық фигуралар» [12/38б] деген анықтама берген болатын. Синкретті интертекстуалдылық кезінде сөйлеу субъектісі өзгеріп отырады. Және де автор енгізген вербалды семиотика немесе музыкалық образдарды жиі оқырман танып, біліп отырады. Өйткені, синкретті өнер түрлерін енгізгенде қаламгер оны айқын сипаттап, көрсетіп, авторын да танытып отырады. Қазақ әдеби туындыларында синкретті интертекстуалдылық жиі кездеседі. Мысалы, Мұхтар Мағауиннің «Қыпшақ аруы» атты романында жазушы мүсін өнері жайлы «Қыпшақ тас мүсіндері» атты энциклопедия тауып алады. Сол энциклопедия беттерін ақтарып отырып, әр түрлі мүсіндер мен тарихи фактілерге жолығады. Үзінді келтірелік: «Жарқ ете түсті. Бұлттан шыққан, арайлы, дөп-дөңгелек күн беті. Қиығы түзу, аялы үлкен көзді. Әсем иілген саржа қасты. Үйірілген оймақ ауызды. Жұмыр, балғын иекті. Иығына шашақты, шолақ жең қамзол жамылған. Екпеті түгел... ашық. Лыпасыз, табиғи қалыпта. Толықсып тұр. Әсем де сырлы мүше, көркімен. Тән мен жан ғажайып жарасым тапқан тылсым тұлғасымен... Бұдан отыз жыл бұрынғы қалпы. Отызыңыз не, мың жыл бұрынғы. Ұмай текті Қапшақ аруы. Міне, қандай болған!.. Жұпыны кейпінің өзі ғаламат. Тілсіз тас мүсіннің жансыз, көшірме суреті. Мен Қыпшақ аруының он ғасыр өтіп кеткен көлеңке бейнесін алақаныммен 77 бастым. Содан соң шымырай толқын ұрған қолымды оқыс тартып алып, кітаптың бетін жаптым. Тұманды, бұлдыр елеспен жалғасқандай, көкірегім ашылып, ойға батып, азғана отырдым. Сурет - кәдімгі сурет. Өнердің үздік туындысына кім сүйінбес. Таңбалы бетті қайтадан аштым. ... Ай жүзді ару. Балауса қыз емес, балғын келіншек. Толған, толықсыған. Бар нәрі бойында. Бар сезімі әлпетінде. Қызығы, қылығы ғана емес. Тұңғиық сырлы жан жүйесінде. Иә, өзгеше тұрпатты әйел...». Қаламгер кітап бетіндегі мүсін суретін әдемі суреттеп, жеткізе білген. Қарап отырғанымыздай, мүсін бейнесі кейіпкер арқылы вербалданған. Шығарманың өзінде автор білінбейді, кейіпкер сөйлейді. Автор реалистік емес, фольклорлық танымға табан тіреген. Романда қыпшақ тарихы мен қазіргі жағдай қамтылған, яғни автор ХІ-ХХІ ғасыр аралығындағы тарихи жағдайларды суреттейді. Түркі халықтарында өлген адамның мүсінін қашап, тұл орнатып, ондай нысандарға әруақ деп табынған. «Қыпшақ аруындағы» тас мүсін де ертедегі мүсін өнерінің осындай түрі еді. Шығармада мүсін авторы шығармадағы мүсінші Саржан ретінде айтылады. Бұл тұрғыда, шығарма мистикалық болып табылады, өйткені Саржан қазіргі заман мүсіншісі, ал мүсін ХІ ғасыр туындысы болып табылады. Қыпшақ ханы Көбектің баласы Саржан мен ХХІ ғасырдағы мүсінші Саржан бір тұлға ретінде бейнеленген. Шығармада сонымен қатар бір кеңістіктен екінші кеңістікке сапар шегу - трансгрессия орын алады. Тағы бір мысалға кезек берелік. Бердібек Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» атты шығармасында кино өнері туралы қысқаша болса да үзінді келтірілген. Сол бір қысқа үзінді соғыс кезіндегі жағдайды, соғысты қарапайым халық қалай қабылдағанын оңтайлы әрі әсерлі жеткізе алды. Үзіндінің өзіне кезек берелік: «...Сол бір тұста, соғыстың алдындағы кезеңде, соғыс тақырыбына арналған кинофильмдер көбейген. Ондай фильмдерді біз құр жібермейміз. Тіпті бірнеше қайталап көреміз. Қызыл Армия ештеңеден сескенуді білмейтін батыр болып көрсетіледі. Киноның соңын біз қарамай жатып білеміз: жаудың күлі көкке ұшып, талқандалады. Қызыл Армия жеңеді. «Ура!» «Ура!» болып аяқталады. Біз өмірдегі соғыс та сол кинодағы секілді оп-оңай, «ура мен!» біте қалады деп ойлаймыз». жүктеу/скачать 1.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|