Интертексттің негізгі анықтамалары

22 
мәдениетінде ұмытылған мағыналардың шексіз массасы жиналды, ол диалогты 
одан әрі дамытудың белгілі бір сәттерінде өмірге келеді және жаңа контекстік 
нұсқаларда 
жаңартылады. 
Бахтиннің 
интертекстуалдылық 
терминінің 
тұжырымдамасы әлі жоқ, бірақ оның сипаттамасы бар. Ю. Кристева 
«интертекст» терминін тұжырымдады. 
Ю. Кристева енгізген интертекстуалдылық термині мәтіндердің 
объектісіз диалогын білдіреді. Ол интертекстуалдылықты «жеке мәтіннің 
ішінде болатын мәтіндік интер-акция» деп атады және әдеби ықпал мәселесіне 
қайта оралмайды. 
Оның тұжырымдамасына сүйене отырып, интертекстуалдылық термині 
постмодернизмнің көркем туындыларын талдауда негізгілердің бірі болды. Ол 
әдеби мәтінді талдау құралы ретінде, әдебиеттің өмір сүру ерекшелігін 
сипаттайтын категория ретінде және қазіргі адамның дүниетанымын/өзін-өзі 
қабылдауын анықтау үшін қолданылады. 
Р. Бартқа интертекстуалдылықтың «канондық» тұжырымы тиесілі 
(И.Ильин): «әр мәтін Интертекст болып табылады; басқа мәтіндер онда әр түрлі 
деңгейлерде көп немесе аз танымал нысандарда болады: алдыңғы мәдениеттің 
мәтіндері және қоршаған мәдениеттің мәтіндері. Әр мәтін ескі тырнақшалардан 
тоқылған жаңа мата. Мәдени кодтардың, формулалардың, ритмикалық 
құрылымдардың үзінділері, әлеуметтік идиомалардың үзінділері ... - олардың 
бәрі мәтінге сіңіп, араласады, өйткені әрқашан мәтін алдында және оның 
айналасында тіл болады. Кез-келген мәтіннің қажетті шарты ретінде 
интертекстуалдылықты көздер мен әсер ету проблемасына дейін азайту мүмкін 
емес; ол анонимді формулалардың жалпы өрісін білдіреді, олардың шығу тегі 
сирек кездеседі, бейсаналық немесе автоматты түрде тырнақшасыз беріледі». 
Интертекстуалдылық призмасынан өткен әлем бір кездері айтылған үлкен мәтін 
ретінде пайда болады: белгілі бір элементтердің араласуы барлық жаңа 
комбинацияларды береді. Р. Барт кез-келген мәтінді «эхо-камера» деп атады. 
М. Риффатер мәтінді «басқа мәтіндердің алдын-алу ансамблі» деп 
санады, сондықтан мәтіндік идеяны интертекстуалдылықтан бөлінбейтін және 
оған негізделген деп түсінді. Кристофер Кип «интертекстуалдылық ұғымы 
мәтін ұғымын алдыңғы қатарда тұрған өзін-өзі қамтамасыз ететін герметикалық 
тұтастық ретінде жоққа шығарады; оның орнына барлық әдеби іс-шаралар 
басқа мәтіндердің қатысуымен жүреді... олар палимпсесттер» деп 
тұжырымдайды. 
Еуропалық 
(атап 
айтқанда 
неміс) 
филологиялық 
дәстүрінде 
интертекстуалдылық кірігу, тақырыптарды, сюжеттерді түсіндіру, әр түрлі 
цитаталар, плагиат, аллюзия, пародия, фильмге бейімделу, әдеби эпиграфтар 
сияқты құбылыстарды қамтиды. Егер интертекстуалдылықтың мәнін бір ашық 
мәтіндік жүйе ретінде басқасына қатысты анықтауда белгілі бір түсінік болса, 
онда оның жай-күйін анықтаған кезде, жалпы алғанда, әртүрлі, қарама-қарсы 
көзқарастар байқалады.

23 
Мәтіндердің өзара әрекеттесу теориясы ретінде қазіргі заманғы 
интертекстуалдылық 
зерттеулерін 
талдау 
интертекстуалдылықтың 
екі 
моделінің - кең (радикалды) және тар моделінің бар екенін көрсетеді. Осыған 
сәйкес интертекстуалдылықты: 1) мәтіннің әмбебап қасиеті ретінде, яғни кез-
келген мәтінді «интертекст» ретінде түсінуді білдіреді; 2) немесе белгілі бір 
мәтіндердің белгілі бір сапасы ретінде қарастыруға болады. 
Сонымен «интертекстуалдылық» терминінің әдебиеттану саласында екі 
түрлі концепциясын атауға болады: кең мағынадағы концепция және тар 
мағынадағы концепция. 
Интертекст тар мағынасында «мәтін ішіндегі мәтін» ретінде танылады. 
Тар мағынасындағы интертекст 
үғымымен орыс әдебиеттанушысы, 
мәдениеттанушы, семиотик Ю.М.Лотманның семиотикаға байланысты 
еңбектері арқылы таныс боламыз. Лигвистика, стилистика саласында зор еңбек 
еткен И.В.Арнольд Ю.М.Лотманның пікірлерін толықтырап отырып, өз 
ойларымен бөлісті. Екі ғалымның көзқарастарын жинақтай отырып тар 
мағынасындағы интертекст, яғни мәтін ішіндегі мәтінді қаламгердің бөгде сөзді 
кіріктіру арқылы шығарма семантикасын байытатын лингвокомпозизиялық 
тәсіл ретінде таниимыз.
Енгізген бөгде мәтін бөліктерінің көлемі, нақтылығы, 
дәлдігі, функционалдық типі, жанры әр түрлі болуы мүмкін.
Мәтін ішіндегі мәтіннің белгілерін Ю.М.Лотман былайша көрсетеді: 
1. Мәтінге сонда кодталған, бірақ екі еселеп кодтау арқылы мәтіннің бір 
бөлігін қосу (роман ішіндегі роман, айна мотиві мен егіз тақырыптар); 
2. «заттар» мен заттардың «белгілерінің» коллажы (документалды 
бөліктер, кейіпкер түсі); 
3. Композициялық рамка; 
4. Мәтінге басқа мәтіннің үзінді түріндегі бөлігін кірістіру (цитаталар, 
сілтемелер, эпиграф және т.б.); 
5. Бүтіндей тексті екі еселеп немесе көп еселеп кодтау; [11] 
Ю.М.Лотман, бір қызығы, өз еңбектерінде осы құбылыс туралы өте көп 
және жиі жазса да, «интертекстуалдылық» терминін мүлде қолданбайды. 
Ю.М.Лотман атап көрсеткен белгілер көркем мәтіндердің бәрінде 
барлығы бірдей кездесе бермейді. Тағы бір атап көрсететін жайт, сол 
кезеңдерде келтірінді мәтіндерді өз шығармаларында кіріктіру автор үшін, 
оқырман үшін жағымсыз болып есептелді. Өйткені мұндай сөзқолданыстар 
қаламгерлер шеберлігінің жеткіліксіздігін көрсететін құбылыс, тіпті плагиат 
деп те саналып отырды. Сондықтан да олар өздері қолданған түрлі цитаталарды 
жасырып, бүркемелеуге тырысты. Бірақ келтірінді құрылымдарды келтіру 
арқылы автор сан қилы мақсатты көздейтініне және түрлі жаңа ғылыми 
болжамдар пайда болуына байланысты ол пікірлер тез ұмытылды.
Бұл дегеніміз, интертекстуалдылықтың тар моделі автор мәтіндер 
арасындағы өзара әрекеттесуді саналы түрде жасаған кезде пайда болады, және 
жазушы оқырманның назарын әдейі осыған бұрады. Бірақ, біздің ойымызша, 
бұл зерттелетін мәселе туралы идеяны тым тарылтады. 

24 
Бұл жағдайда интертекстуалдылық әдейі көрсетіледі. Автор өз мәтініне 
басқа мәтін алдындағы үзінділерді саналы түрде қосып қана қоймайды, 
сонымен бірге адресат автордың ниетін дұрыс анықтайды және жұмыс/мәтінді 
оның берілген диалогтық арақатынасында қабылдайды деп болжанады. 
Қазақ әдеби шығармаларында мұндай элементтерді өткен жүзжылдықтың 
60-жылдарынан бастап жиі кездесе бастады. Мысалы, М.Мағауиннің «Көк 
мұнар» романы мен Т.Әбдіковтің «Парасат майданы» повесіне бірінші және 
екінші белгілер тән болса, Ә.Нұршайықовтың «Махаббат, қызық мол жылдар» 
романында цитаталық атауынан бастап, түрлі поэзиялық мәтіндерден 
келтірілген үзінділер, кейіпкер хаттары, күнделіктері, түстері сияқты келтірінді 
(интертекстуалды) элементтердің бірнеше түрі, яғни Ю.М.Лотман көрсеткен 
соңғы белгілердің бәрі кездеседі. 
Б.М.Гаспаров та интектексуалдылықты лингвистикалық тұрғыдан 
қарастырған болатын. Бірақ ол да өз зерттеулерінде «интертекст» терминін 
қолданбайды. Оның ойынша, коммуникация барысында әр адам өз жадында 
бұрын оқыған мәтіннен сақталып қалған дайын бөліктерді алып, жаңа 
мәтіндерге цитата, яғни бөгде сөз ретінде енгізуі мүмкін. Автор «бөгде сөзді»
енгізу арқылы мәтін ішіндегі мағыналық ассоциацияны көбейтіп, оған қосымша 
мән үстейді. Зерттеушінің осы негіздегі мотивтік талдауы да интертекстуалды 
байланыстарды анықтау болып табылады.
И.В.Арнольдтың топтамасы бұларға қарағанда нақтылау: 
1) цитаталық тақырып; 
2) эпиграф; 
3) қыстырынды романдар; 
4) хаттар; 
5) күнделіктер; 
6) цитаталар; 
7) аллюзия; 
8) реминисценция [14]. 
Ғалымның бұл топтамасы ағылшын тіліндегі мәтіндер негізінде жасалған. 
Сонда да, бар тілде жазылған әдебиетке тән белгілерді аша алады. Әрине, 
аталған интертекстуалды элементтердің бір ұлттық әдебиетте аз кездесуі не 
кездеспеуі, енді бірінде молынан кездесуі сол тілде жазатын авторлар мен сол 
тілде жазатын басқа ұлт өкілдерінің ұлттық-ментальдік ерекшеліктеріне, 
танымдық базасына, лингво-коммуникативтік құзіретіне, тілдік жадына, 
идиостиліне тікелей тәуелді болады. Мысалы, Қазақ көркем мәтіндерінде 
мынадай интертекстер жиі кездеседі:
• Цитация негізінде: А.Сүлейменовтің «Адасқақ», Д.Исабековтың 
«Гауһар тас» туындыларының тақырыптары халық әндері атаулары болса, 
Ғ.Жайлыбайдың «Бір қыз бар Жезқазғандасы» Естайдың бір жолының 
өзгертілген цитатасы, Ә.Нұршайықовтың «Махаббат қызық мол жылдар» 
романы Абай өлеңінен келтірілген цитата; 

25 
• Эпиграфтар: А.Сүлейменовтің «Ситуация» повесінің эпиграфы орыс 
тілінде: «Нельзя стремиться к цели, пренебрегая средствами». Грэм Грин 

жүктеу/скачать 1.52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: