Нагашбаева нуршат талгатқызы

30 
 
 
 
 
 
 
 
2 ШЫҒАРМАДАҒЫ
 ИНТЕРТЕКСТ ФУНКЦИЯСЫ ЖӘНЕ 
ТҮРЛЕРІ 
Айта кету керек, әдеби мәтіндегі интертекстуалды байланыстар 
тармақталған жүйе болып табылады. Біздің ойымызша, әдеби мәтіндегі 
интертекстуалды жағдайды талдауда қажетті жұмыс әдістері мыналар болуы 
керек:
1) кірігу көздерін анықтау;
2) оларды мәтінде жүзеге асыру тәсілдерін белгілеу;
3) құрылым мен мағынадағы процедуралық рөлді белгілеу;
4) шығарманың генеративті табиғаты мен семантикалық көлемін түсіну. 
Көптеген зерттеушілер әдеби интертекстуалдылықтың ерекшелігін 
анықтау, оны зерттеу, негізгі құрылымдық ерекшеліктерін анықтау міндетін 
қойды. Қазіргі әдебиеттануда интертекстуалдылықтың келесі формалары 
(түрлері) бар: 
1. Авторлық (дүниетанымдық); 
2. Сыртқы (құрылымдық); 
3. Ішкі (мағыналық); 
4. Оқырман (аудармашы); 
5. Зерттеу (аналитикалық).
Мәтінде оны ресми түрде білдірудің негізгі әдістері мыналар: цитаталық 
ойлау тәсілі, жеке стиль, өмірбаян, ішкі монолог, диалогтық сөз, құрақ хат, 
көркем шығарманың фрагменттік тілі, авторлық код, кірігу, фрагменттік, 
аллюзия, тақырыптар мен сюжеттерді өңдеу, анық және жасырын дәйексөз, 
коллаж, парафраза, аударма, еліктеу, плагиат, пародия, ойдың қосарлануы, сөз 
ойыны, инсценировка, экранизация, т.б.
Маңызды жіктеу емес, интертекстуалдылық түрлерінің белгілі бір жүйесі, 
олардың функционалды жағы. Яғни, жазушылар қандай мақсатпен және қандай 
нәтижеге жету үшін өздерінің бұрынғы және замандастарының мәтіндеріне 
жүгінеді, кірістіру элементтерінің рөлі қандай. 
1960 жылы Р.Якобсонның ұсынуы бойынша мәтіндегі кез келген 
интертекст әртүрлі қызметтерді атқара алады: 
• ақпараттық (уақыт, оқиға, тұлға туралы хабарлама); 
• сипаттаушы (кейіпкерлерді сипаттау құралы ретінде қызмет етеді); 
• бағалау (автордың немесе қарызға алынған мәтінге немесе сонымен бірге 
оқиғаларға, адамдарға, тарихқа деген теріс немесе оң көзқарасын білдіретін); 
• эидологиялық (бейнелі); 

31 
• символдық / символдық (тарихи сана үшін маңызды оқиғаларды 
білдіретін); 
• стиль қалыптастырушы (мәтіннің полистилистік деңгейін қалыптастыру); 
• мағына қалыптастырушы (семантикалық кеңістік құру); 
• функционалдық (кейінгі мәтіндер үшін прототекст болып табылатын); 
• Интертекстің экспрессивті қызметі - автордың интертекстуалды 
сілтемелер арқылы өзінің мәдени-семантикалық нысанын хаьарлаушгы ретінде 
қолдануы; 
• Интертекстің аппелятивті функциясы - автор интертекст сілтемелерді 
белгілі бір адресатқа арнауы мүмкін. Кей жағдайда интертекст оқырманның 
белгілі бір бөлігінің назарын аударуға арналған құрал ретінде пайдаланылады; 
• Интертекст қоршаған орта туралы ақпарат беруші қызметін де атқарады. 
Өйткені бір мәтіндегі сілтеме, бастапқы мәтіндегі ақпаратты жаңғыртады. 
Ақпаратты жаңғырту әр түрлі формада болуы мүмкін. Мысалы, автор жай ғана 
басқа автордың мәселе туралы айтқан пікірін кіргізуі мүмкін немесе сол 
автордың ойын, эмоциясынаргументтерін түгел қарастыруы мүмкін. Осыған 
орай 
интертекстуалды 
сілтемелер 
бастапқы 
мәтіндегі 
ақпаратты 
«жандандыруы» немесе қысқаруы мүмкін;
• Интертекст метатекстік қызмет те атқарады. Бұл қызметін түсіндірер 
болсақ: «Бір мәтіннен басқа мәтінге сілтемелер тапқанда оқырман алдында 
мынадай альтернативті шешім тұрады: бұл фрагменттің басқа да 
фрагменттерден айырмашылығы жоқ деп санап, оқуды жалғастыру немесе сол 
келтірілген сілтемелерді тереңірек түсіну үшін сілтеме бойынша сол мәтінге 
жүгіну. Осы арқылы оқырман бір фрагмент аясында бәрнеше мәтінді зерделеуі 
мүмкін. Ал бұл метатекстік қызметке алып келеді; 
• Интертекстің келесі бір қызметі поэтикалық болып табылады. Аталмыш 
функциясы бойынша интертекст «көңіл көтеру» үшін қолданылатын сияқты 
дейді Р.Якобсон. Бұл кезде оқырман интертексті оңай тануы (мысал ретінде 
кинофильмдердегі атақты цитаталарды алған) немесе автордың өзі де 
байқамаған (автор еркінен тыс), кәсіби зерттеушілер ғана таба алатын 
кроссворд шешкен секілді ойын түрінде болуы мүмкіндігін айтады. 
Интертекстуалдылық мәтінде қалай көрінеді, (тікелей немесе жанама, 
тұрақты немесе динамикалық) осылайша байланыстардың үш негізгі түрін 
ажыратуға болады: 1) «цитаталар» - мәтіндік байланыстар. Мәтіндегі тікелей 
көріністер, оның басқа мәтіндермен арақатынасы; 2) «реминисценциялар» – 
контекстік байланыстар - контекст арқылы қабылданатын контекстік 
байланыстар; 3) «аллюзиялар» - метатекстуальдық байланыстар (тікелей не 
жанама). 
Осыдан келе, интертекстуалдылық байланыстар «мәтін ішіндегі мәтін» 
немесе «мәтін туралы мәтін» конструкциясында болады.
Қазақ әдеби көркем шығармаларында интертекстің айқын түрлері XIX 
ғасырдың 60 жылдарынан бастап жиі кездесе бастады. М.Мағауиннің «Көк 
мұнары», Ә.Нұршайықовтың «Махаббат қызық мол жылдар» осыған дәлел. 

32 
Аталмыш туындыларда интертекстің жекелеген түрлері немесе көптеген 
белгілері қатар келіп отырады. Проза жанрында ғана емес, поэзиялық 
туындыларда да интертексті байқауға болады. М.Мақатаев, С.Торайғыров 
сынды қазақ поэзиясының көрнекті өкілдері Абай қалдырған өсиет пен Абай 
дүниетанымын әрқашан тілдеріне тиек етіп отырған. 
Қазақ әдеби шығармаларында цитата, аллюзия, реминисценция, мәтін 
ішіндегі хаттар мен түстер сынды мәтінаралық байланыстың жекелеген 
түрлерін жиі ұшыратамыз.
Осыған байланысты біз алдымен XIX-XX ғасырлардағы әдеби 
шығармаларда жиі кездесетін «цитация» құбылысын қарастырамыз. 

жүктеу/скачать 1.52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: