Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

9 
фольклортанушылық еңбектері де қарастырылған. Атап айтатын бір 
нәрсе: бұл бөлімде Қазан төңкерісіне дейінгі шығыс халықтарының 
тарихымен, тілімен, әдебиетімен шұғылданушы орыс авторларының 
қазақ ішінен өздері жинаған әдеби нұсқаларды ауыз әдебиеті сапында 
қарап, сол тұрғыда түсінгені нақты көрсетілген. Әсіресе олардың 
қазақ поэзиясын жоғары бағалағаны, қазақ тілінде кітап шығару ісін 
жандандырғаны қамтылған. Олар діни басылымдармен бірге шығыс 
әдебиетінің аудармаларын, фольклорлық мәтіндерін (ертегілер, 
жырлар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, т.б.) жариялап және әр түрлі оқу 
құралдарын, тағы басқа шығармаларды бастырып, елге таратты. Осы 
кезде қазақ халқының да саяси, мәдени өмірінен құнды деректер 
беретін түрлі тарихи деректер мен құжат қазыналары жарық көріп 
жатты. Әсіресе А.Е. Алекторовтың үш мыңнан астам мақалаларды 
қамтыған библиографиялық көрсеткішінің [17] жарық көруі – сол 
тұстағы фольклортану ғылымының даму жағдайын, бағыт-бағдарын 
анықтаған еңбек болды. Сонымен бірге бөлімде Ә. Диваевтың 
фольклорды жинау, жариялау, әрі зерттеу жұмыстары өз алдына жеке 
сараланған. 
Аталған 
кітаптағы 
төртінші 
тарау 
музыкалық 
фольклордың жиналуы мен зерттелуіне арналған [18]. 
Жалпы, бұл монографияда қазақ фольклортану ғылымының Қазан 
төңкерісіне дейінгі бай тарихы, қазақ мәдениетінің даму кезеңдері, 
елеулі фактілері, тенденциялары, жүйелі ойлары мен тұжырымдары 
т.б. жан-жақты сарапталған. Әсіресе, сол шақтағы қазақтан шыққан 
алғашқы зиялылардың фольклор мұраларын жинау, жариялау, 
зерттеудегі 
ізденістері 
тұңғыш 
жинақталып, 
жүйеленіп 
қарастырылғаны – ғылымға қосылған үлкен үлес болды. Солай бола 
тұрса да, жалпы әдебиет тарихының басқа да өзекті мәселелері тәрізді 
ұлттық фольклортану тарихы саласында да қолға алынбаған, қолдан 
жасалған «ақтаңдақтарымыз» аз емес және олар әлі зерттеу 
объектісіне айнала қойған жоқ. 
Қазақ фольклорын жинаушы, жариялаушы, зерттеушілер дегенде: 
Ш.Ш.Уәлиханов, 
В.В.Радлов, 
Ы.Алтынсарин, 
А.Құнанбаев, 
Г.Н.Потанин, Ә. Диваев т.б. еңбектері барынша қарастырылғанымен, 
сол салада ең көп жұмыс тыңдырған Мәшһүр-Жүсіп, сондай-ақ Кеңес 
өкіметі тұсында есімі аталуына тыйым салынған Ә. Бөкейханов, 
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедовтердің еңбектері енді-енді ғылыми 
айналымға ене бастауы- бұл саладағы ғылымның кенжелеп қалу 
себептерін де, аталған ғылымның қазіргі жай-күйін де толық аңдата 
алады. 
Жалпы, Кеңес өкіметіне дейінгі аралықтағы қазақ фольклорының 
жиналу, 
жариялану, 
зерттелу 
тарихына 
арналған 
«Қазақ 

10 
фольклористикасының тарихы» атты монографияның (А., Ғылым, 
1988) әрі қазақ әдебиеттану, әрі фольклортану ғылымында ерекше 
орын алатыны дау тудырмайды. Ал, «ХХ ғасырдың бірінші 
жартысындағы қазақ фольклортану ғылымына» арналған арнайы 
зерттеу жұмысының болмауы- біз қолға алып отырған тақырыптың 
көкейкестілігін танытары күмәнсыз. 
Бүгінгі таңда фольклортану ғылымының, бұрыңғы еңбектердің 
жетістіктеріне сүйене отырып, ХХ ғасырдың ең ауыр кезеңінде, яғни 
бірінші жартысында ұлттық фольклорымыз туралы ғылым қалай 
дамыды, қандай асулардан өтті, басынан не кешірді, оны кімдер 
дамытты, кімдер не қосты деген мәселелерді жүйелі түрде, 
концепцуалды негізде, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу қажеттігі, әрі 
мүмкіндігі туды. Міне, біздің еңбек осы проблемаларды қарастыруға 
арналған. 
Монографияда ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ 
фольклоры туралы ғылымның жай-жапсары, оның салаларының даму 
барысын зерттеу, фольклортану ғылымының қандай межелерге 
жеткені, нендей мақсаттар қойып, қандай проблемаларды қандай 
дәрежеде 
шешкені 
анықталады. 
Сондай-ақ 
сол 
тұстағы 
фольклористиканың қай аспектілері зерттелгені, қандай тұжырымдар 
жасалып, олардың ғылым мен оқу процесіне қаншалықты енгені 
айқындалады. Сонымен бірге еңбекте жарты ғасыр ішінде қазақ 
фольклоры қалай жиналды және қандай түрде жарияланды, әрі 
зерттелді деген мәселелер жүйелі түрде қарастырылады. Бұлармен 
қатар өткен ғасырдың алғашқы жартысындағы фольклортануға 
өздерінің жинаушылық, жариялаушылық, әрі зерттеушілік істерімен 
айтарлықтай үлес қосқан оқымыстылар мен қайраткерлердің 
еңбектері сипатталып, талданады. 
Фольклортану ғылымының үш негізгі тұғыры бар. Олар - 
мәтіндерді жинау, жариялау және зерттеу. Бұл үшеуін бір-бірінен 
ажыратып, жеке-жеке талдау – фольклор туралы ғылымның ішкі 
процесін ашу деген сөз. Бұлардың әрқайсысысының өзі – жеке 
зерттеуге лайық мәселе. Сол себепті монографияда оларға бір-бір 
тарау беріліп, олардың өзіндік ерекшеліктерін ашу ниет етілді. Сөйтіп, 
ХХ ғасырдың бірінші жартысында фольклор үлгілерін жинастыру
ісінің бұрыңғы, яғни ХІХ ғасырдың соңындағы дәстүрді пайдалана 
отырып, жаңаша бағыт алғаны анықталды. Алғашқы – 15-20 жылда 
фольклорды жинау, сырттай қарағанда, стихиялы болып көрінеді, 
алайда зерттеу барысында фольклорлық мәтіндердің жеке адамдар 
көмегімен ғылыми мақсатпен жиналғаны байқалды. Мұны тікелей 

11 
жазып алу тәсілімен тәжірибе жинақтаған, олардың жинаудың 
амалдары мен тәсілдерін де жетілдіріп отырғаны анықталды. 
Алдымен айтар нәрсе - мәтіндерді ел арасынан жинаушының өзі 
жазып алу машығы орныққаны. Рас, жинаушылардың ғылыми 
дайындығы аз болғандықтан фольклор шығармалары ауызба-ауыз 
айтудан жазып алуға мән бермеуі және дағдыланбауы (1920-1950 ж.) 
да орын алды. 
Екінші тәсіл – жер – жердегі арнайы тілшілер арқылы жинау. Яғни 
ғалым өзінің жер-жердегі сенімді хат жазысып тұратын адамдарының 
көмегіне сүйене отырып, сол жердің фольклорын жинастырады. 
Мұның ерекшелігі – тұрғылықты болуы. 
Үшінші тәсіл – арнайы экспедиция ұйымдастыру, экспедиция 
мүшелерінің дайындығы, міндеті айқындалуы.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ фольклорын жариялау ісі 
алғашқыда бұқара көпшілікке арналып, бірте-бірте ғылыми-
көпшілікті кең қамтуға ойысты. Жариялаудың мақсаты өзгеріп 
отырды. Егер 1920 жылдарға дейін, негізінен, газеттерде және 
Қазандағы, Орынбордағы ғылыми журналдарда жарық көрсе, 1920 
жылдардан бастап фольклор мәтіндері тәрбиелік, ағартушылық 
мақсатта жарияланды. Зиялылар еңбектері оқулыққа енгізілді, 
хрестоматияларға кіргізілді, бірте-бірте эпостар жеке кітап болып, 
фольклорлық 
жинақтар 
шыға 
бастады. 
Алғашқы 
кезеңде 
шығарушылар мәтінді өңдеп, оған текстологиялық өзгертулер енгізіп 
отырды. Ал, 1930 жылдардан бастап ғылыми-көпшілік басылымдар 
пайда болды. Оларда жинаққа, немесе кітапқа енген мәтінге қатысты 
қысқаша кіріспе мәлімет берілуі, бірақ қажетті комментарилер 
берілмеуі орын алды. Осы үрдіс 1950 жылдардың аяғына дейін 
сақталды. Ал, фольклорды зерттеу ісі күрделі жолдардан өтті. ХХ 
ғасырда дүрсін-дүрсін жүрген идеологиялық күрес әсерін тигізбей 
қойған жоқ. Дей тұрғанмен, ұлттық фольклорды зерттеу 
қарапайымдылықтан күрделілікке қарай жол тартты. 1920 жылдарға 
дейін қызықтау мен таныстыру мақсатында жекелеген мақалалар, 
очерк іспетті этнографиялық жазбалар басым болды. Одан кейінгі 
тұста қазақ фольклоры туралы зерделі зерттеулер жазыла бастады. 
Әсіресе, 1925-1940 жылдары арнайы жазылған кітаптар мен 
монографиялардың шығуының мәні зор болды. Бұларда, негізінен, 
фольклор жалпы түрде қамтылған, оның басты-басты жанрлары 
сипатталды, әр жанрға тән белгілер анықталды, және жанрларды 
мінездейтін шығармаларға талдау жасалды. Бірақ сол кездегі тәртіп 
бойынша шығармалардың идеясы мен тақырыбына мән беріліп, 
фольклорлық кейіпкерлер таптық-әлеуметтік тұрғыда қаралды. Ол 

12 
шақта фольклорды идеологиялық құрал деп түсіну орнықты да, оған 
профессионалды әдебиеттің қасиеттері танылып, фольклор жазба 
әдебиетке қойылатын талап бойынша зерттелді. Соның салдарынан 
фольклортану ғылымы әдебиеттанудың бір саласы деп танылды. Осы 
кемшілік ХХ ғасырдың 70-80 жылдарына дейін үстем болып келді. 
Қазақ фольклортануының әр түрлі проблемалары мен аспектілері 
бұрын да қарастырылған. Олар, негізінен, екі бағытта болды. Бірі – 
фольклортану ғылымының тарихы да, екіншісі – жеке бір ғалымның 
фольклористік еңбектерін талдау еді. Соның өзінде фольклортану 
ғылымының тарихы белгілі бір мезгілмен шектеліп, ғылымның дамуы 
кезеңдерге бөлініп қаралды да, осы кезеңдерде кім не істеді, 
жекелеген адамдардың еңбектері сипатталды. 
Осы еңбек – фольклортанудың ғылым ретінде даму тарихын, яғни 
танымды, кәдімгі тарих талабымен жүргізілген зерттеу емес. Мұнда 
қазақ фольклоры ХХ ғасырдың бірінші жартысында қалай жиналды, 
қалай жарияланды және қалай зерттелді деген мәселе тұңғыш рет осы 
аспектіде зерттеліп отыр. Өткен ғасырдың алғашқы жартысында қазақ 
фольклорын кімдер жинады, жариялады және зерттеді, олар қалай 
жинады, қалай жариялады һәм қандай дәрежеде зерделеді дейтін 
проблеманы шешу барысында көп уақытқа дейін аталмай келген 
зиялыларымыздың орасан еңбегі, өзіндік ізденістері, ғылыми 
шарттары мен көзқарастары сарапталды. Сондай-ақ көптеген соны 
материалдар, бұрын беймәлім жатқан мәтіндер анықталды. Солақай, 
сыңаржақ саясат кезінде бұрмаланған фактілер, қате жарияланған 
басылымдар қалпына келтірілді. Бұрын теріс бағаланып, немесе әдейі 
«ұмытылып» жүрген жәйттер тиісті дәрежеде талданып, өзіне лайық 
бағасын алды. Ұлттық фольклор мәтіндерін жинауда үнемі бірізділік 
сақтала бермегені айқындалды, ал мәтіндерді жариялауда, көбінесе 
практикалық және саяси мақсат алға қойылып, жарияланымдар, 
негізінен, алғашқыда бұқараға арналған көпшілікті, кейін ғылыми-
көпшілік сипатта болғаны көрсетілді. Фольклорды зерттеу саласында 
партиялық-идеологиялық мақсат бірінші орында болып, шығармалар, 
көбінесе таптық тұрғыдан талданғаны көрсетілді. Ғылыми мақсатпен 
жүргізілген зерттеулерде фольклорды әдебиеттің «төменгі» түрі 
есебінде қарап, әдеби шығарма ретінде талдау орын алғаны айтылды. 
Кітапта текстологиялық салыстыру арқылы әр кезде жарыққа шыққан 
мәтіндердің алғашқы жинаушысы, тұңғыш жариялаушысы кім екенін 
анықтау, сөйтіп әр түрлі себептермен басқа адамдар атымен 
жарияланған фольклорлық дүниелердің нақты орындаушысын табу 
және әділетсіз ұмытылған қайраткерлердің есімін жаңғырту, әрі 
олардың еңбегін саралау жүзеге асты. 

13 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: