Фольклорды жинаудың маңызы, мақсаты мен

14 
қажеттігін міндеттейді. Тіпті мәтіннің келесі бір нұсқасы сөзбе-сөз 
қайталанған жағдайда да, ол фольклортану ғылымы үшін маңызды 
болып қала бермек. Бұл да мәтіннің белгілі бір елді-мекенде, уақыт 
мезгілінде т.б. қаншалық тұрақтанғандығын межелеуге мүмкіндік 
береді. 
Жалпы, фольклорлық шығарманың қағазға түсу уақыты мен 
орнының көрсетілмеуі, сондай-ақ мәтінді айтушы, жеткізуші 
жөніндегі ақпараттық деректердің болмауы т.б. – бәрі мәтін 
паспортын толыққанды толтырудағы елеулі кемшілік. Сонымен қатар 
естігенді сол қалпында дәл, не толық қағазға түсіре алмау да – бәрі 
әлемдік фольклортану ғылымында құпталмайтын жағдай. 
Міне, осы әлемдік биік талап межесімен қарасақ, біз қарастырып 
отырған кезеңде фольклорлық мұраны қағазға түсіргенде ғылыми 
талаптардың көбінің орындалмай келгені байқалады. Фольклордың 
прозалық жанрларының жинау, қағазға түсу сапасына келетін болсақ, 
олардың, көбінесе сөзбе-сөз берілуінің орнына не конспект, не 
қысқартылған қолжазба күйінде, не сөз тастап кету, не жаңа жолдан 
бастап жазу үлгісі, не тура сөзді бөліп көрсету т.б. тәрізді 
кемшіліктерге ұшырағаны байқалады. Сол себепті жиналған үлгілерді 
қағазға түсіргенде ғылыми талаптардың орындалмауы т.т. – бәрі, сөз 
жоқ, ол мұраның баспа арқылы басылуына кедергі келтірумен бірге, 
ғылыми айналымға түсуіне де мүмкіндік бермейді және зерттеу ісіне 
нұқсан келтіреді.
Демек, фольклордың ғылым талабына сай жиналуы үшін, алдымен 
мәтіннің дұрыс қағазға түсуі мен жазылынып алыну паспортын толық 
толтыру қажеттігі туады. Мұның бәрі жинаушылық қызметтің дұрыс 
ұйымдастырылуымен байланысты жүзеге асады. 
Кез келген жинаушылық істің сәтті өтуі үшін, алдымен 
фольклортанушы ғалым сол елдің әдет-ғұрпымен, тұрмыс-
тіршілігімен, салт-санасымен, тарихымен, ұлттық ерекшелігімен жете 
таныс болады. Ал, халықтық шығармалардың түрлі жанрлары 
ерекшелігін 
ескеруі, 
сондай-ақ 
фольклористиканың 
ғылыми 
талаптарын жетік білуімен бірге, жергілікті жердегі мәтіннің өмір 
сүру жағдайынан да толық хабардар болуы, ең бастысы, жергілікті 
елдің наным-сенімін, тілін жан-жақты меңгеруі т.б. – бәрі, сөз жоқ, 
ғалым алдында тұрған түрлі мақсаттарды анық көре отырып, оларды 
шеше білуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, жинаушылық қызметті 
барынша жетілдіруге жол ашатынын есте ұстаған жөн. 
Сонымен, фольклорды жинаушы алдында бірнеше мақсаттар 
тұрады: біріншісі – фольклорлық мәтіндерді неғұрлым көп таба 
отырып, оларды неғұрлым ұқыпты түрде қағазға түсіру. Осы шарттар 

15 
орындалса, ауызекі мұралардың жалпы хал-жағдайымен танысуға 
негіз қаланады. 
Бұл мақсатты орындау барысында алдымен сол елді- мекендегі 
барлық фольклорлық мәтіндерді жинау, яғни қағазға түсіру қажеттігі 
алға шығады. Екінші мақсат: зерттеуші фольклорды әрі іздестіре, әрі 
қағазға түсіре отырып, жазып алатын мәтіннің хал-жағдайын да, 
қандай жағдайда жеткенін де, қаншалықты кең таралғанын да
байқап, мүмкін болса алдын-ала хабардар болғаны жөн және 
осыларды өзіне мақсат етіп қоюға тиіс.
Сонымен бірге сол елді мекенде фольклордың қай жанрлары 
кеңірек таралғанына да, қай жанрлары сирегірек кездесетініне де т.б. 
назар аударылғаны дұрыс. Ол үшін жергілікті жердің қариялары, 
фольклорды айтушылар мен жеткізушілер ойларын жан-жақты 
ежіктеп сараптау керек. Жинау барысында мәтіннің тіпті ұмыт болған, 
не мазмұндалған, не қысқартылып айтылған, не сипатталған, не 
кейбір жері еске түспеген жағдайларда да т.б. – бәрі де көзден таса 
болмай, қағаз бетіне толық түсуі шарт. Себебі мұндай мәтіндердің өзі 
ел арасындағы фольклордың өмір сүру, өзгеру, айналу, ауысу 
ерекшеліктерін сараптау үшін қажетті дерек көзі болып табылады. 
Сонымен қатар бұлардың тарихи-танымдық, көркемдік жақтары да 
т.б. ғылым үшін бағалы болмақ. Міне, мұның бәрі фольклорды 
жинаудың қаншалықты ауқымды, жауапты, маңызды іс екенін 
дәлелдейді. 
Фольклорды жинау барысында есімі аталған, не ұсынылған т.б. 
азаматтар болса, міндетті түрде олармен жүздесіп, олар білетін 
мәтіндер тегіс қағаз бетіне түсуі керек және олардың репертуарын 
барынша толық анықтау қажет. Сондай-ақ жергілікті жердің 
шығармашылық 
ортасымен 
де: 
ақындармен, 
әншілермен, 
жыршылармен, билермен, молдалармен, шежірешілермен де т.б. 
таныс болу керек. Фольклор мәтіндерін жинай отырып, оның 
мазмұнына да, көркемдігіне де көңіл бөлу орынды. 
Зерттеушінің фольклорды жинаудағы тағы бір келелі мақсаты – ол 
мәтіннің сол, не басқа бір жерде өмір сүру ерекшелігін анықтау екенін 
естен шығармауы керек. Шығарманың белгілі бір мекендегі өмір сүру 
жағдайын қарастыра отырып, жинаушы сол елді-мекендегі халықтың 
экономикалық та, мәдени ерекшеліктеріне де көңіл бөлуге міндетті. 
Сонымен қатар жинаушылық жұмыс сол кезеңде, сол елді мекенге 
қатысты жүріп жатқан түрлі этнографиялық та, тарихи материалдарды 
да қоса қамтуды ойластыруы керек. Бұл міндетті атқаруда, көбінесе 
елдің қариялары, білімділері т.б. көп көмек көрсетеді. 

16 
Жинаушылар алдында тұрған мақсаттармен қатар, фольклорды 
насихаттайтындар, тарататындар, айтушылар мен жеткізушілер т.б. 
төңірегінде де ақпараттар, мағлұматтар қоса қамтылады. Бұл жұмыс 
қысқа биографиялық мәліметтерден, яғни туған күні, айы, жылы, 
білімі т.б. тәрізді деректерден тұрады. Негізінен, фольклорды 
сақтаушылар төңірегіндегі мәліметтерде: оның биографиясының 
маңызды кезеңдерімен бірге, орындалатын мәтіннің негізгі 
мінездемесі, оның тегі мен табиғаты және де олардың сол не басқа 
жанрға қарым-қатынасы да бірге берілген жөн. Фольклорды 
айтушылар туралы мәліметтер берілгенде, олардың әрқайсысының 
шығармашылық 
ерекшеліктерімен 
бірге, 
айту 
мәнері 
мен 
орындаушылық шеберлігіне де тоқталған жөн. Сондай-ақ фольклорды 
орындаушының репертуарын анықтау, айтқан шығармаларын кімнен, 
қашан үйренгенін байымдау және бұл шығарманы қаншалықты жиі 
және қандай жағдайда орындайтынын білу қажеттігі де ескеріледі. 
Халықтық шығармаларды жинаумен айналысатын ғалымдар 
алдында, сондай-ақ жергілікті жердің өзінде де фольклорды 
қызғыштай қорғап, оларды тездетіп іздестіру, жинау, қағаз бетіне 
түсіру ісіне мүдделі т.б. азаматтарды мүмкіндігінше кең қамту, 
бағыттау, тәрбиелеуі міндеті туатыны анық. Бұлардың біразы өз 
кезінде жинаушылардың іскер көмекшісі де, экспедиция мүшесі де 
т.б. бола алады. Фольклордың тездетіп жиналуына түрлі газет 
басылымдарында т.б. жарияланған түрлі үндеу, жобаларға жіті көңіл 
бөлудің де маңызы ерекше. 
Қай халықтың болса да ежелден сақтап, құрмет тұтатын бай 
мәдени мұрасының бірі- фольклор. Оған деген бұқара халықтың 
құрметі ешқашан толастаған емес. Ал, ресми мемлекеттік жүйенің 
фольклорға арнайы түрде көңіл бөлуі әр түрлі мақсатта болады. Әр 
қоғам, мемлекет өзінің даму барысының белгілі бір кезеңінде 
фольклорға ерекше көңіл бөледі.
Айталық, Еуропаның елдерінде романтизм күшейген тұста, 
романтиктер халық мұрасын, әсіресе фольклорды жинау ісін қолға 
алды. Ресейде де фольклорға көңіл бөліп, оны арнайы жинау 
романтизм дәуірінде етек алды. 
Бізде жағдай басқаша болды. Күллі отарланған елдердікі сияқты, 
біздің фольклордың жиналуы, жариялануы мен зерттелуі ең алдымен 
Қазақ елін, жерін отарға айналдыру мақсатында жүргізілді. Әлбетте, 
бұл жұмыс бір қалыпта болған жоқ. Отарлау тереңдеген сайын қазақ 
фольклорын жинау мен зерттеу ісі де біршама жетілдіріліп отырды, 
әрі әр кезеңнің саясатына сәйкес оның мақсаты да өзгеріп тұрды. 
Патша өкіметі тұсындағы отарлау Кеңес өкіметі кезінде жаңа сипат 

17 
алды да, патшалық Ресей уақытындағы жинау ісі Кеңес заманында 
мүлде өзгеше масштабта, жаңа мақсатта, басқа түрде жүзеге 
асырылды. Міне, енді осы жұмыс әр мезгілде қалай жүрді, 
қаншалықты ғылыми мақсатты тұтынды және оны кімдер қай 
уақытта, қалай жүргізді, соған тоқталайық. 
Қазіргі уақытта қазақ фольклортану ғылымының ХХ ғасыр 
басындағы дамуы мен Қазан төңкерісінен кейінгі жай күйін өзара 
салыстырып, ондағы дәстүр мен жаңалықты кезең ерекшеліктеріне 
сай сараптау енді-енді ғана қолға алына бастады. Себебі Кеңес өкіметі 
тұсындағы көптеген еңбектерде қазақ фольклортану ғылымы 
мәселелері 
тек 
біржақты 
ғана 
қарастырылып, 
«әдебиеттің 
партиялылығы», «тап тартысы», «пролетариат әдебиеті» т.б. тәрізді 
түрлі «кеңестік идеология» тұрғысынан бағаланып, түсіндірілді. 
Ендеше ХХ ғасырдың басындағы Кеңес заманындағы қазақ 
ғалымдарының фольклорды жинау ерекшелігі, мұрағаттық үлгілерге 
көңіл бөліп, оны жариялау мен зерттеушілік қызметтері заман 
талабына сәйкес қандай өзгеріс, ауытқуларға түскені жан-жақты 
саралануы қажет. Әсіресе, қазақ фольклортану ғылымының неғұрлым 
үстірт зерттелген Ұлы Отан соғысына дейінгі кезеңін арнайы саралау 
қажет. Зерттеу негізінде мұрағаттық деректер мен ғылыми еңбектер, 
және де осы кезеңге тән баспа бетінде жарияланған материалдар, 
фольклорлық мұралардың жиналуы мен жіктелуін қарастырған 
зерттеулерде маркстік-лениндік принциптердің қолданылуы әсері т.б. 
– бәрі де Ұлы Отан соғысына дейінгі қазақ фольклортану ғылымының 
өзіндік даму ерекшелігін сараптауда ескерілуі қажет. 
Патша өкіметі тарапынан жиналған мәтіндер үш мақсатта: 
христиан дінін уағыздау; патшаның өз бетімен шексіз билеу саясатын 
дәріптеу; сонымен бірге мемлекетке қызмет ету мақсатында жиналып, 
жарияланып отырды. Мұның өзі түсініктемелерімен бірге шығатын, 
әрі цензура арқылы нені жариялау керек, нені тоқтату керек 
тұрғысынан іріктелу елегінен өтіп отырды. Аталмыш мақсаттарды 
жүзеге асыруда әр түрлі әдіс, тәсіл қолданылғанын айту керек. Бұл 
істе жекелеген орындаушылардың рөлі айрықша болды. 
Фольклорды жинаушылар не біреудің тапсырмасын орындау 
мақсатында, не өзінің жұмысы барысын тексеретін көшбасшыға есеп 
беру ретінде, не өзінің хат жазысып тұратын мамандар сұранысын 
орындау үшін де т.с.с. фольклорлық мәтіндерді жинап, сараптау 
ісімен айналысты. 
Фольклорды – тілді зерттеу үшін, не тілді басқаларға оқыту үшін; 
әліппелер шығару үшін, пайдалану да іске асты. Мысал ретінде мақал 
мен мәтелдер келтіру т.б., үлгінің ең жақсысын, ең қысқасын 

18 
таңдағанда да, оның ешбір жіктеусіз, ешбір тақырыптық, әлеуметтік 
жағы ескерілмеген күйде берілу де орын алды. Кейде мәтіннің 
текстологиялық жағынан дұрыс басылуына, мәселен, аудармасы 
болса, оның дұрыс берілуіне назар аударылмау да ұшырасты. Бұл өз 
кезегінде мәтіннің мағыналық жағынан түрлі өзгерістерге, 
ауытқуларға ұрынуына әкелді. 
ХХ ғасырдың бас кезінде қалыптасқан қазақ интеллигенциясы ел 
бостандығын ғана көксеп қойған жоқ. Олар халықты кең көлемде 
оқыту, білімге тарту мақсатын бірінші кезекке қойды. Бұл ретте олар 
Еуропаның романтиктері сияқты ұлттық фольклорды жинауға, 
жариялап зерттеуге ерекше мән берді. Сөйтіп, патшалық Ресей 
кезіндегі жинаудың мақсатын өзгертіп, әдіс-тәсілдерін өз мүдделері 
тұрғысынан пайдаланды. 
Негізінен, фольклорды романтикалық ниетпен жинаушылардың 
мақсаты халықты оқу мен жазуға үйрету, оның кітапқа деген 
сүйіспеншілігін ояту екені мәлім. Сондай-ақ фольклорды – халық 
талантын таныту құралы есебінде; халықтың рухани күшін көрсетудің 
қайнар көзі ретінде; халықтың талпынысын, арманын көрсету 
мүмкіндігі деп те қарастыру жүрді. Сол үшін де фольклорды 
жинағанда, оны үлкен ыждаһатпен, ыстық махаббатпен, күш-жігермен 
т.б. жинау қажеттігі ескерілді. Сонымен бірге ел мәдениетін көтеру 
үшін де, оның санасын ояту мақсатында да т.с.с. фольклорды 
пайдалану өріс алды. 
Өз елінің тарихын, тұрмыс-тіршілігін, салт-санасын, өмірге деген 
көзқарасын, мәдениетін, тілін, әдебиетін т.с.с. басқаларға таныту үшін 
де фольклорға сүйену керектігі алға шықты.
Фольклорды жинаушылардың дені халықпен арадағы қарым-
қатынасты үзбеді, ақсақалдармен сөйлесуге, ауыз әдебиеті 
білгірлерімен сөйлесуге ден қою өсті –бәрі этнографиялық, тарихи, 
фольклорлық үлгілердің мейлінше көп жиналуына септігін тигізді. 
Тікелей қолмен жазылған фольклор үлгілеріне ерекше назар аударыла 
бастады. Ауызба-ауыз жазудың қиындығы: кейбіреуі басын толық 
жазса, кейбіреуі аяғын; ал, кейбіреудің оқиғаны, кейіпкерлерін 
шатастыру мүмкіндігі бар десек, сол себепті мәтіннің қағазға толық 
түспей қалуы, дәл болмауы т.б. – бәрі түрлі түсінбеушіліктерді 
тудыруы мүмкін. Фольклорды қағазға түсіргенде ұқыпты, тиянақты 
болуды, ерекше іскерлікті, ерекше ынтаны пайдалануды қажет ететіні 
ескеріле бастады. Фольклорды жинау, әрі жариялау – халық арасында 
демократиялық ойлардың негізделуіне әкелетіні де өз бағасын алды. 
Тіл тазалығы үшін күресте, тіл байлығын көбейту үшін, 
грамматикалық ерекшеліктерін ашу үшін, сөз мағынасын дұрыс 

19 
жеткізуде – бәрінде дерлік фольклорды үгіт-насихат құралы ретінде 
қолдана бастады. Мұның бәрі басқа да ғылым салалары тәрізді, 
кезінде түрлі ауытқуларға ұшыраса да, бұл саладағы ізденістер 
көкжиегі кеңейте түскенін дәлелдейді деп санаймыз. 
ХІХ ғасырдағы Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов және тағы басқа да 
фольклор шығармаларын жинаушылар еңбегінің маңыздысы – көп 
жылдық тәжірибеге сүйеніп, халықтық үлгілерді жазып алу әдісін 
қалыптастырды. В.В.Радловтың негізгі мамандығы тілтанушы ғалым 
екендігін ескерсек, оның жинау әдісі, жазу жүргізудегі негізгі мақсаты 
– жергілікті сөздің, яғни тілдің құрылысын дұрыс түсіну болды. 
Сондықтан да В.В.Радлов жазбалары өз замандастарына қарағанда 
қысқартусыз, өзгертусіз берілген. Ал, Г.Н.Потанин «мифологиялық» 
мектептің өкілі болғандықтан, оны фольклордың көне түрі болып 
саналатын қазақтың аңыздары мен ертегілері көп қызықтырған. 
Фольклор үлгілерін жинастыру нәтижесінде ғана бұл саланы 
зерттеуге жол ашылады, яғни фольклорды жинау ғылыми-қолданбалы 
қызметімен де маңызды. Бұл өз кезегінде халық ауыз әдебиетінің
мәтіндермен толығуына, баюына әкелетіні сөзсіз. Фольклорды жинау
зерттеушінің ой-өрісінің дамуына, рухани дүниесінің баюына т.б. 
әкелетіні де күмән тудырмайды. 
Фольклорды жинаушылар елдің түрлі-түрлі жерлерінде бола 
отырып, әр алуан кәсіп иелерімен, әр түрлі жас мөлшеріндегі 
адамдармен де танысады. Сондай-ақ олардың тұрмыс-тіршілігі, әдет-
ғұрпы, салт-санасымен де т.б. таныс болады. Ал, мұның бәрі 
зерттеушінің фольклорды тудырып, ғасырдан-ғасырға сақтап келген 
орындаушылардың шығармашылық шеберханасымен жақынырақ 
танысуға мүмкіндік береді. 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: