Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

205 
С.Г.Рыбаковтың, В.Н.Плотниковтың, В.Н. Шнитниковтың, 
С.Е.Дмитриевтің, тағы басқалардың жеке қағаздарында ұшыратуға 
болады» [273]. 
Фольклортанушы Шоқан Уәлиханов қазақ халқының рухани 
мәдениеті мен ауыз әдебиетін ерінбей үйреніп, зерттеуші алғашқы 
ғалымдардың бірі. Қазақ мақалдарын зерттеуді алғаш қолға алған да 
Ш. Уәлиханов еді. Қазақтың халық ауыз әдебиетін, жырларын 
зерттеуде Ш. Уәлиханов өзі жетік білген орыс әдебиетіне сүйенді. 
Қазақтың халықтық шығармаларына [274] қорытынды жасау үшін ол 
орыстың мақалдары, жылнамалары, ертегілері және батырлық 
жырлары туралы айтылған деректерді пайдаланған. Мәселен, 
«Жоңғария очерктері» (1861) атты еңбегінде тек славян дүниесімен, 
[275] араласу арқылы ғана ауысуы мүмкін тақырыптардың 
ұшырасатынын жазды. Ш. Уәлихановтың тарих, этнография 
тақырыбына жазған «Жоңғар очерктері», «Қазақтың ата-тегі», 
«Қазақтар арасындағы шамандықтың қалдықтары», «Шона батыр» 
және басқа еңбектерінде халық шығармалары көптеп кездеседі. Оның 
халық шығармашылығына көзқарасы қандай екендігін осы тарихтық-
этнографиялық еңбектерінде айтылған кейбір қорытындылары мен 
байымдауларынан, сондай-ақ фольклор материалдарын жазып алу 
үстінде 
жасаған 
түсініктерінен 
байқауға 
болады. 
Халық 
творчествосының білім берерлік маңызын Ш. Уәлиханов жоғары 
бағалады. Халық әдебиетіне тән шығармалардың болмысқа дәл 
келетіндігін көрсетеді. Ол қазақтың халық поэзиясынан «халықтық 
рух, ұғым, әдет, әдеп, өмірлік кейіп» бейнелерін көре білді [275, 71
б.
]. 
1900 жылы Қазан қаласында белгілі ғалым А.В.Алекторовтың 
атақты «Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о 
киргизах» атты библиографиялық көрсеткіші жарияланған [276]. Бұл 
кітап ХХ ғасырдың басында жарияланған аса құнды ғылыми еңбек 
ретінде бағаланып келеді. Еңбектің алғашқы бетінде мынадай сілтеме 
бар: «Печатано по определению Совета Общества Археологии, 
Истории 
и 
Этнографии 
при 
Императорском 
Казанском 
Университете от 9 сентября 1899 года. Секретарь Общества 
В.Борисов»,- делінген [276, 2
б.
]. Демек, сонау ХХ ғасырдың басында 
да белгілі бір ғылыми еңбектің кітап болып басылуы- міндетті түрде 
маманданған ғылыми қоғамның, не кеңестің т.б. пікірінсіз рұқсат 
етілмегені де анық. 
А.Е.Алекторов еңбегінің кіріспесі 52 беттік 2 бөлімнен тұрады. 
Кіріспеде автор қазақтардың XVI ғасырда белгілі бола бастағанын, 
Орта Азия жерлерін мекендейтінін, XVIІ ғасырда Түркістанды билеу 
жүзеге асқанын сөз етеді. Сонымен қатар онда қазақ елінің XVIІ 

206 
ғасырдың аяғы мен XVIІІ ғасырдың басындағы кезеңде-Тәуке хан 
тұсында ерекше күшейгені (оның себебі Ұлы, Орта, Кіші жүздердің 
бірігуімен түсіндірілген), Абулхаир ханның тұсы, қазақ елінің Ресейге 
қарай бастағаны, ант ішуі, Абылай хан заманы т.б.- бәрі қазақ тарихын 
қамтуға бағытталған. Мұнда, әсіресе қазақ елін, жерін билеген хандар, 
сұлтандар тарихы жан-жақты көрсетілген. Сондай-ақ қазақ жерін 
жайлаған Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілісі де, түрлі кезде 
шыққан Патша жарлықтары да т.б.- бәрі кіріспеде орын алған. 
Ал, кіріспенің екінші бөлімінде автор А.Е.Алекторовтың 
қазақтармен алғаш 1882 жылы Торғай облысында кездескені, ол жерге 
баруына 
«Москвалық 
ведомость» 
газетінің 
редакторы 
М.Н.Катковтың хаты әсер еткені, қазақ елі авторға өте жақсы әсер 
еткені, 1883 жылы Орынбордан Ташкентке сапар шеккені айтылады. 
Сонымен бірге автордың 1891 жылы шыққан Алексей Николаевич 
Харузиннің көрсеткішінің толық еместігін ескертуі, онда сараптау, 
сын көзбен қарау жоқтығын сынауы т.б.- бәрі де осы 
библиографиялық көрсеткіштің жазылуына мұрындық болғаны 
байқалады. 
Көрсеткіште 3234 мақала қамтылған. Бұл мақалалардың дені: ХІХ 
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ, орыс, араб әрпінде жазылған 
кітаптар, журналдар мен газеттер беттерінде жарияланған қазақ елінің 
тарихы, этнографиясы, әдебиеті, тілі, фольклоры, философиясы, әдет-
ғұрпы, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, діні, медицинасы, оқу-ағарту 
мәселесі, экономикасы, саяси-әлеуметтік мәселелері, сауда-саттық, 
егіншілік, жер, әйелдер, жер қазбалары, халықтық мектептер, 
статистика, темір жол, тамақ т.с.с.түрлі мәселелер қамтылған 
мақалалар, ішкі хабарлар, рецензиялар болып келеді. Демек қазақ 
өмірін жан-жақты қамтыған, құнды деректерге толы бұл көрсеткіштің 
қазақ әдебиеті, тілі, тарихы, этнографиясы, фольклористика т.б. 
ғылымдары үшін маңызы ерекше екендігі белгілі. 
Көрсеткіштің 993 бетін қамтыған 3234 мақаланың 263 саны қазақ 
фольклорына қатысты. Ол үлгілерді фольклордың жанрлық 
ерекшелігіне қарай жіктесек: қазақ шежіресіне-18; мақал-мәтелдерге-
17; жұмбақтарға- 4; түрлі эпостық жырларға (қисса-дастандар)-51; 
халықтық әндерге-6; айтысқа-1; фольклордың бірнеше жанрларын 
қамтыған түрлі жинақтарға-6; фольклорды жинау керектігі мәселесін 
көтергенге-1 мазмұндамалар берілген. Әсіресе қазақтың аңыз бен 
ертегілеріне бұл еңбекте көп мән берілуі т.б.- бәрі қазақ елі турасында 
көбірек мағлұмат алғысы келген зерттеушілердің танымдық, 
ақпараттық т.с.с. қызығушылығын тудырғаны сөзсіз. Көрсеткіш 
соңында мынадай ескерту де бірге берілген: “В заключение должно 

207 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: