26
Жер ғаламшарында Антарктиканың орталық аймақтарынан
басқа жерлерде радиациялық
баланстың жылдық қосынды ба-
лансы оң (+) типті. Қоңыржай ендікте және биіктік жағдайда те-
ріс (–) айлық радиациялық баланс қыс кезеңдерінде байқалады.
Радиациялық баланс мӛлшеріне (деңгейіне) аймақтың ылғалды-
лығы, ауадағы бұлт, аэрозоль-шаң, т.б. факторлар кӛп әсер етеді.
9 – сурет. Түнде жер бетінде қалыптасатын жылу мӛлшері
(Р. Рейгер, 1960). Белгілер: 8-суреттегідей.
Биосферадағы келіп түскен сәулелі энергияның трансфор-
мациялануы, ӛзгеруі күрделі процесс және кӛптеген факторлар-
дың үйлесімді әсеріне байланысты.
Нәтижесінде әрбір аймақта,
зоналар, региондар мен аудандарда, әртүрлі жер бедері (рельефі)
мен ӛсімдіктер жамылғысының әртүрлі жағдайында, тығызды-
лығында ӛзіндік жылдық,
маусымдық, тәуліктік
радиациялық
баланс яғни,
жылулық режимі қалыптасады.
27
Бұл ӛз кезегінде атмосфераның тӛменгі
қабатындағы, жер
бетіндегі, топырақтағы және судағы температура режимін, мӛл-
шерін анықтайды. Әрбір жылдағы жылулық динамикасын
орта
айлық температуралар (орта тәуліктік
температуралар қосын-
дысы) анықтайды және
жылулық режим биосферадағы терми-
калық белдеулерде әртүрлі болады (10-сурет).
Сонымен, қазіргі климатология ғылымының зерттеу нәти-
желері бойынша Жер шарында негізінен 4 жылулық (термика-
лық) белдеу бар (10-сурет):
1.
Тропикалық белдеу – температура +10°С-тан тӛмен
түспейді. Ең суық айдағы тәуліктік орташа температура +15-
20°С-тан жоғары. Температуралық айырмашылық, ауытқулар аз,
оның жылдық мӛлшері 5
0
С-тан аспайды. Ӛсімдіктер жыл бойы
ӛсіп дамиды.
2.
Субтропикалық белдеу.
Ең суық айдағы температура
+4
0
С-тан жоғары, ең жылы айда +20
0
С-тан жоғары. Ең тӛменгі,
минималды температура кейбір жылдары ғана 0
0
С-тан тӛмен
болады. Қыс айларында тұрақты қар қабаты болмайды. Ауыл
шаруашылығы дақылдары үшін екі вегетациялық маусым бар,
олар – жаздық және қыстық.
3.
Қоңыржай белдеу. Қыс кезеңі ұзақ, суық, бұл кезде ӛсім-
діктер ӛспейді, тыныштық күйде болады. Жаздық вегетациялық
маусым бар. Суық болмайтын кезеңнің орташа ұзақтығы 70-
180 күн. Қыс айларында тұрақты қар жамылғысы бар және бұл
кезең суық. Қайталама суық кӛктемде және күзде болады.
4.
Суық белдеу. Дақылдар ӛсетін вегетациялық кезең 1,5-
2 ай, бірақ осы кезең ішінде қайталама суық (салқын) бола бере-
ді. Қыс айларында қар қалың болып, ауа райы ӛте суық болады.