Педагогика теориясы
жүктеу/скачать 0.77 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Автономия (дербес) - топ
| ұйымдастырушылық - әртүрлі қызмет түрлеріне қосу, оларды үйлестіру, іскерлік қарым-қатынасты қалыптастыру, мектепте және одан тыс әр түрлі ұжым мүшелерімен: үйірмелер, клубтар, спорт секциялары және т.б. өзара әрекеттесу;
тәрбиелік - мектеп оқушыларының адамгершілік қасиеттерін, дүниеге және өзіне деген көзқарасын қалыптастыру, құндылықтарын, әдеттерін, ерік-жігерін, мінез-құлқын дамыту; ынталандырушы - мәнді әлеуметтік маңызды қарым-қатынас үшін қолайлы жағдай жасау және оған қажеттілік, оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігін қалыптастыру, олардың мінез-құлқын түзету. Ғылым ұжымдардың түрлері мен құрылымын анықтады. Олардың ішінде мүшелерінің саны, құрамы жағынан бастауыш және қосалқы ұжымдар бар. Бастауыш ұжым – бұл тікелей қарым-қатынаста, іскерлік, күнделікті, эмоционалды байланыста болатын балалар тобы. Әдетте бұл сынып, үйірме және т.б.. Қосалқы ұжымға шағын, бастауыш ұжымдар кіреді, үлкен ұжымдарда тікелей байланыс әрқашан бола бермейді, қосалқы ұжымдар құрамы мен жұмыс бағыты бойынша әртүрлі шағын топтарды біріктіре алады. Білім беру жүйесінде бұл мектептер, демалыс лагерлері. Мектептегі ұжымдардың әртүрлілігі, бір жағынан, әрбір жеке тұлғаның жан-жақты дамуына белгілі бір педагогикалық алғышарттар туғызса, екінші жағынан, тым үлкен және ауыр құрылымдар ұжымдық деңгейде педагогикалық жұмысты қиындатады. Ол басқарушылық-әкімшілікке айналады. Сонымен қатар, сынып өз алдына оқшауланбай, басқа бастауыш ұжымдармен және жалпы мектеп ұжымымен тығыз байланыста және өзара әрекет болса оңтайлы дамиды. Ұжымдар желісі барған сайын икемді және алуан түрлі болып келеді, ал балалардың жасына және әрекет түріне байланысты іс-әрекеттердің мазмұны барған сайын күрделі тапсырмалармен жан-жақты байып барады. Әртүрлі жастағы құрдастарымен және балаларымен әртүрлі ішкі және топ аралық қарым-қатынаста, байланыс процесінде бала өзін шығармашылық тұлға ретінде тануға, көрсетуге және бекітуге үйренеді. Ұжымдардың әртүрлілігі оқушыға әртүрлі әлеуметтік рөлдерді (студент, спортшы, ұйымдастырушы, суретші және т.б.) орындауға мүмкіндік береді. Әрбір бала әлеуметтік тәжірибені толығымен біріктіретін әртүрлі ұжымдық байланыстар мен қарым-қатынастар жүйесіне кіреді. Сонымен бірге бұл байланыстар мектепте барлық оқушылар, құрдастар, үлкендер мен кішілер арасында жалпы эмоционалды жағымды қарым-қатынас климатын құруға ықпал етеді. Мектеп тәжірибесінде бастауыш ұжымдар мен жалпы мектеп арасындағы қарым-қатынастың әртүрлі формалары қолданылады: мектепте және одан тыс қоғамдық пайдалы еңбекке қатысу, жалпы мектепішілік жарыстарға, акцияларға, байқауларға, мерекелерге, таңдауларға, тақырыптық кештерге, мектеп кезекшілігіне, туған жерге ұйымдастырылған саяхаттарға қатысу т.б. Әртүрлі топтағы оқушылардың өзара әрекеттестігі негізінде мектеп оқушыларының ұжымаралық байланыстары кеңейіп, еңбекте өзара көмек ұйымдастырылып, қоғамдық тәжірибе алмасады; оқушылардың ұйымдастырушылық, орындаушылық, коммуникативтік және басқа да дағдылары қалыптасады. Ұжымда әртүрлі іс-әрекет түрлерін ұйымдастыру үшін мектеп оқушылары ұйымдастырушы да, орындаушы ретінде де әрекет ететін өзара іс-қимыл, басшылық, бағыну, бақылау органдары құрылады. Қазірдің өзінде бастауыш ұжымда белгілі бір құрылым бар: сынып активі, өзін-өзі басқару органдары, уақытша және тұрақты міндеттер мен тапсырмалар жүйесі. Іскерлік, ұжымдық қарым-қатынастар тұлға аралық қатынастарға үстемдік етеді. Ұжымдық қарым-қатынастар – бұл ұжым мүшелерінің ұжымның ортақ мақсаттары мен іс-әрекеттеріне қалай қатыстылығымен және олардың өмірін қандай құндылықтар мен моральдық нормалармен реттейтінімен анықталатын қарым-қатынастар. А.С.Макаренко оларды жауапты тәуелділік қатынастары деп атады, көзқарастардың, мұраттардың бірлігін және парызға, ортақ іске адалдықты атап өтті. Әрбір бала өзін ұжыммен сәйкестендіретін осы қарым-қатынастар негізінде ұжымның тұлғаға оң ықпал етуі мүмкін: бала ұжымның заңдылықтарын қабылдайды; ұжымдағы өмір оның қалыптасуын ынталандырады. А.С.Макаренконың үлкен қиындықпен қол жеткізген педагогикалық фактісі оған ұжымда тәрбиенің негізгі заңын тұжырымдауға мүмкіндік берді. Ол мұны параллель ықпал ету заңы деп атады - жоғары дамыған ұжымда мұғалім емес, ұжым мүшелерінің өздері, ұжымдық қарым-қатынастар тәрбиелейді. Мұғалім жанама түрде, ұжым арқылы тәрбие береді. А.С.Макаренко өзінің ғылыми-көркем еңбектерінде мұндай параллель ықпал етуді әзілмен, жарқын суреттеген. Ұжымдағы жолдастар өздерін қалай ұстау керектігін айтады, кейде олар жалпы жиналыста құқық бұзушыға бар шындықты айтып, өте қатал әрекет етеді. Ұжымның қоғамдық пікірі, ұжымның еркі – тәрбиенің ең күшті құралы. Ол сондай-ақ зорлық-зомбылық пен қысым көрсетудің қорқынышты құралы болуы мүмкін. Л.И.Уманскийдің зерттеуінше, балалар және жасөспірімдер тобы даму дәрежесіне қарай коллектив болғанға дейін төмендегі топтарға бөлінеді: 1. Коллектив болып қалыптасудың төменгі дәрежесі конгломерат (кездейсоқ қосылған) - топ. Бір кеңістікте, бір уақытта топтасқан, формалды түрде ұйымдасқан балалар тобы осылай аталады. Мысалы, лагерге келген бала-лардың алғашқы кезеңі. Мектепте мұндай топ өте аз кездеседі. 2. Алғашқы ұйымдасу болғаннан кейін топ мүшелеріне міндеттер жүктеледі. Сөйтіп ол топ ассоциация (құрама) - топқа айналады. Бұл дәрежеде коллективтік құрылымның кірпіші қаланады. 3. Ұйымдасуы жағынан жоғары дәрежедегі топты кооперация (бірлескен) - топ деп атайды. Бұл топта әрбір мүше өз міндетін орындауда жоғары нәтижелер көрсетеді. 4. Автономия (дербес) - топ жоғары дәрежедегі ішкі бірлесумен және жалпы қасиеттермен сипатталады. Бұл дәреже «менің тобым» деген сезімді әрбір мүшеде оятады. Бірақ өзге топтардан оқшауланып, өздерімен-өздері болып кетсе, онда бұл топ корпорация (одақ) - топқа айналады. Ал өзара басқа топтармен қарым-қатынаста болып, қоғамның белді мү-шесіне айналса, онда бұл топ коллектив-топқа айналады. Оқушылар ұжымын ұйымдастыруды ең алдымен талап қоюдан бастайды. Оқытушы балаларды зерттеп біліп алғаннан кейін, оларға талап қояды. Талап түсінікті, нанымды, балалар орындай алатындай болуы керек. Талапты нықтап, жігерлі түрде айту керек және оның орындалуын бақылап отыру керек. Талап біртіндеп қиындатылады. Ұжымды ұйымдастырудың басты шарттарының бірі - активтермен жұмыс істеу. Ұжымды тәрбиелеуде ұжыммен активтерді іріктеп алудың, олармен жұмыс әстеудің маңызы зор. Басында активтер көп болмауы керек. Беделді, ұқыпты, қолынан іс келетін оқушылардан іріктеп алынған активтер тобымен мұғалім санасып іс алып баруы керек. Оларға тапсырмалар беріп, мәселелерді талқылап отыру керек. Сонда бүкіл сынып активтердің айтқандарын тыңдайды. Активтердің беделін нығайтып отыру арқылы мұғалім оқушыларды олардың маңына топтастыра түседі. Бірақ активтермен ғана істеп, оқушылардың пікірімен санаспауға болмайды. Оқушылармен де ақылдасып отыру қажет, ал активтерді көбірек көмекке шақыру тиімді. Ұжымды ұйымдастыру және тәрбиелеудің тағы бір жолы - паралеллді ықпал ету. А.С.Макаренко жеке адамға әрі ұжым активінің, әрі мұғалімнің қатар талап етуін параллелді әсер ету принципі деп атаған. Мұғалімнің оқушыға талап қоюы ұжым, ұжымның активтері арқылы жүргізілсе, онда ұжым нығайып, өсе бастайды. Оқушылар ұжымын құрудың және нығайтудың маңызды жолының бірі -ұжым алдында мақсаттың-перспективаның болуы. Ұжыммен істеудің теориялық негізін салған А.С.Макаренко ұжым алдында мақсат тұрса ғана, ұжым мүшелерінің бәрінде перспектива айқын болса ғана, ұжым алға жылжып отырса ғана, ол өмір сүре алады деген еді. Ол оқушылар ұжымының алдында жақын, орта және алыс перспективалар болатынын көрсеткен. Жақын перспектива - оқушылардың күнделікті өмірдегі орындайтын жұмыстары. Бұған ертең болатын жарыс, қызықты кездесу, экскурсия, кеш т.б. Орта перспектива - уақыт жағынан едәуір дайындықты қажет ететін, оқушыларды қызықтыратын, іздендіретін ұжымдық іс-әрекеттер. Алыс перспектива - уақыт жағынан неғұрлым алыс және әлеуметтік жағынан мәнді жұмыстар. Оған мамандық таңдау, келешекте өз еңбегі арқылы Отанға пайда тигізу сияқты ұжым мүшелерінің жеке перспективалары жатады. Ұйымдасқан ұжымды біріктіре түсетін, нығайтатын өз дәстүрлері, салттары болу керек. Ұжымдық дәстүрлер шартты түрде екіге бөлінеді: а) күнделікті іс-әрекет дәстүрлері; б) мерекелік дәстүрлер. Күнделікті іс-әрекет дәстүрлеріне оқушылардың оқу іс-әрекеті (өзара көмек түрлері) және еңбек әрекеттері (көшет отырғызу, ерікті көмек ұйымдастыру, сенбіліктер ұйымдастыру т.б.) жатады. Ал мерекелік дәстүрге қатысты түрлі іс-шаралар мен әлеуметтік маңызы бар іс-шараларды (атап айтқанда, «Әліппе мерекесі», «Тәуелсіздік мерекесі», «Наурыз мерекесі», «Еске алу және қадірлеу күні» және т.б.) атап өту мақсатында ұйымдастырылады. Білім беру ұйымдарында дәстүрлі мерекелер әртүрлі тәсілдермен өткізіледі. Оқушылар салт-дәстүрдің мәнін түсініп, оған саналы түрде қарайтын болса ғана оның әсері жоғары болмақ. Дәстүрлердің пайда болуында оқушылардың оған деген көзқарасының маңызы зор. Мектеп басшылығы мен мұғалімдер оқушылар ұжымынан белгілі бір күндерде шамадан тыс шаралар ұйымдастыруды талап етпеуі керек. Іс-шараларды ұйымдастырып, өткізуде ұстаздар ұжымы немесе оқытушының осы үдерісте оқушылар ұжымымен бірлесе отырып, дәстүрді жалғастыруға үйрету мәселесіне ерекше көңіл бөлуі педагогикалық оң нәтиже береді. Ұжым проблемасы және оның жеке тұлғаны қалыптастырудағы орны мен рөлі бойынша жүргізілген ғылыми зерттеулер жеке тұлға мен ұжым арасындағы қарым-қатынасты дамытуға қатысты келесі модельді құруды қамтамасыз етеді: Оқушылар ұжымы – қоғамдық және пайдалы маңызы бар ортақ мақсат пен бірлескен іс-әрекет негізінде біріккен оқушылар тобы. Оқушылар тобын (сондай-ақ академиялық лицейлер мен кәсіптік колледждердің оқушылар тобын) ресми сайланған (тағайындалған) оқушы мен оқытушылар басқарады. Олардың ішінде топ жетекшісі, топ белсенділері (атап айтқанда, топ жетекшісі (басшысы), «Камолот» ұйымының топ бөлімінің төрағасы, тазалық комиссиясының төрағасы, қабырға газетінің редакторы, т.б.) . Оқушылар ұжымына педагогикалық басшылықты, жоғарыда айтылғандай, көп жағдайда сынып жетекшісі жүзеге асырады. Сондықтан сынып жетекшісі топтың жалпы сипаттамасын және әрбір мүшенің жеке ерекшеліктерін білуі, оларды ескере отырып ұжымға жақындауы қажет. Сынып жетекшісінің бейресми жетекшілер және олардың жеке тұлғалары туралы толық ақпаратқа ие болуы педагогикалық іс-әрекетті тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. жүктеу/скачать 0.77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|