Педагогикалық институты аманжол күзембайұлы еркін әбіл тарихнам а

Өтеміс қажы ибн Маулана Мұхаммед Дост

жүктеу/скачать 0.67 Mb. бет 42/124 Дата 19.03.2023 өлшемі 0.67 Mb. #470947

Бұл бет үшін навигация:

• « Қазақстан тари­хы туралы түркі деректемелері
• Поскольку у меня было желание над ­ лежащим образом знать об их (ханов Золтой Орды) обс ­ тоя ­ тель ­ с ­ твах, по этой причине от ­
• «Очень наглым и злым человеком был этот Тенгиз–Буга. Жестоко ис ­ тязал и уни ­ жал он огланов этих, что были из потомства госу ­ да ­
• ­ дилось им. Много мук при ­ няли они: у одних спина превратилась в рану, у других грудь, у тре ­ тьих были истерзаны ноги. [Так] рас ­ ска ­ зы
• ­ вают. А впрочем, Аллах луч ­ ше ведает!»
• «Тазкира–йи Ходжа Мухаммад Шариф» («Ходжа Мухаммад Шарифтің ғұмырна­ма­сы»)

Өтеміс қажы ибн Маулана Мұхаммед Дост – ХҮІ ғасыр­дың екінші жарт­ысында өмір сүрген тарихшы, атақты “Шың­ғыс­на­ма­ның” авторы. Хор­езмдегі Шайбани әулетіне қызмет еткенақсүйектер от­ба­сы­нан шық­қан. Елбар­ыс ханның(1512 – 1525) сарайында қызмет ет­кен. Өкініштісі шы­­­­­­­ғар­ма ғасыр­лар бойы ғылыми айналымға кірмеген. Алғаш рет Еуропа ғы­лы­мына В.В. Бар­тольд арқылы белгілі болды. Ке­йін қазақ тарихшылары В.П. Юдин, К.А. Пищ­улина Өтеміс қажы ма­те­риал­дарын өз еңбектерінде пайдаланды. Өтеміс қажы шығармаларының зерттеумен Е.Ф. Коль, А.З. Уә­лиди Тоған, М.Кафа­­ли, Д.Де­виз, т.б. ай­на­лыс­ты. «Мәдени мұра» бағдарламасына сәйкес 2010 жылы «Қазақстан тари­хы туралы түркі деректемелері» атты кітаптың бірінші томына аталмыш шығар­ма факсимиле, транскрипция және мәтіннамалық ескер­тулерімен кірді. Зерттеу мақаласын В. П. Юдин жазды. Осы жерде кітаптың қолжаз­ба­сын тауып, аудар­ып, баспаға дайындаған Вениамин Петрұлы Юдин (1928–1983жж.) туралы бірер сөз. 1950 жылы Мәскеу шығыстану институ­тын бітіргеннен кейін Қазақ­тың Абай атындағы мемлекеттік педагоги­ка­лық институтында ұстаздық етеді. 1961 жылы ол толығымен Шоқан Уәли­ха­нов атындағы тарих, этнография және археология институтына ғылыми жұмысқа ауысады. Осы жерде ол 80–нен аса ғылыми еңбек жазған. Бірақ оның ғалым ретінде атын шығарған Өтеміс қажының «Шыңғыснамасы». Ол көзі тірісінде кітапты баспаға дайындап үлгір­ді, ал бұл жұмысты аяғына дейін жеткізген оның жұбайы Ю.Г.Баранова. Кітап Өтеміс Қажы ибн Маулана Мұхаммед Достының XVI ғасырда жаз­ған түркі тілдес тарихи "Шыңғыснаме" шығармасының қазақ тілін­дегі алғашқы басылымы болып табылады. Дешті Қыпшақ, көшпен­ді­ле­рі­нің XIV ғасырдағы саяси тарихы, әлеуметтік–экономикалық өмірі ту­ра­лы баян­­­дайтын басылым Қазақстанның, Орталық Азияның, Еділ бойы мен Сібірдің ортағасырлық тар­и­х­ының деректану саласына қомақты үлес болып қосылады. Шығарманың негізгі дерегі – халықтың ауыз әдебиеті. Шыңғысхан, оның ұрпақтары, оның жасаған жорықтары халық есінде тарихи әңгіме, жыр, дастан, мақал–мәтел ретінде қалған. Осыларды жинап, жинақ­тап, ірік­теп және талдап автор өз керегіне жаратқан. Ол өзі жазған уа­қи­ғалар­дан 300 жыл кейін өмір сүр­ген. Сондықтан ол бізге қарағанда зерт­теу объкті­сіне жақындау. Өтеміс баба­мыздың өмір сүрген уақыты аласапыран заман болатын. Дешті қыпшақ дала­сын­да төрелердің бір­не­ше саяси пар­тия­лары билік үшін талас үстінде еді. Ши­бан әулеті мен Тоқа Темір ұр­пақ­тарының таққа таласы көшпелі қоғамда тұрақ­сыздық ту­ғызды. Сон­дық­тан кітаптағы Шыңғыс тұқымының қоғамдық–саяси, әлеуметтік–құ­қық­тық, моральді–этикалық құндылықтарының практи­ка­лық маңызы аса зор еді. Өтеміс қажы Орталық Азияны көп аралаған адам. Көп білетін адам­дар­мен кездескен, шежіре жинаған, халықтың ауыз әдебетімен мұқият та­­ныс­қан. Ол былай деп жазады: «Поскольку у меня было желание над­лежащим образом знать об их (ханов Золтой Орды) обс­тоя­тель­с­твах, по этой причине от­прав­лялся к тем, о ком говорили, что та­кой­­то­ старый человек хорошо знает предания,и расспрашивал [его] и устанавливал истину, и, взвесив на весах разума, приемлемое сох­ранял в памяти, а неприемлемое отвергал». Осы сөздерге зер сал­са­ңыз ол қо­лы­на түскеннің барлығын дерек ретінде пайда­ланбаған. Яғни ол дерек­тер­ді сынау әдістерін де меңгерген. Шығармамен мұқият танысқанымызда оның жазбаша деректерді де пайда­лан­ғандығына көз жеткіземіз. Мысалы ол 1557–1558 жылдары Хула­гу хан мен Берке ханның әскерлері кездескен уақиғасын баян­да­ған­да Дост сұлтанның Хро­никасы мен Дафтарын пайдаландым дейді. Шыңғыснамада орта ғасырдың соңындағы Қазақстан жеріндегі көп­те­­ген оқиғалардың жауабын табамыз. Алтын Орда мемлекетінің саяси құ­ры­лы­сы, хал­қының этникалық құрамы, шаруашылығы және мә­де­ние­ті жө­нін­де бірталай мәліметтерді кездестіреміз. Кітапта ХΙΙΙ–ХΙV ға­сыр­лар­да­ғы уақиғалар баян­далады. Бұл уақыт шамасы Бату мен Тоқтамыс хандар би­ле­ген тұс. Егер бұл кезең қазақ тарихында аз зерттелген болса, әлбетте Өтеміс ғұламаның еңбегінің құндылығы өте жоғары екендігі талас тудыр­май­ды. Кітап кіріспеден және тоғыз тараудан тұрады. Кіріспесі шағын ғана. Қалған тарауларында Алтын Орданың Шыңғыс, Иджан, Саин, Шибан, Берке, Момук–Темір, Токтага, Өзбек, Жәнібек, Бердібек атты хандары­на арналған. Кітап Тоқтамыс оғыланның Алтын Орда тағына отыруы­мен аяқталады. Автор хандар жөнінде баяндай келе сол заман қоғамындағы әлеумет­тік жағдайға, хан билігі мен жергілікті халық арасындағы қатынастар жө­нін­де мәлімет береді. Шибан ханның 1234–1238, 1238–1240 жылдардағы Русь, Крым, Еу­ро­­па жерлеріндегі жорықтары кезіндегі жер аттарына көңіл бөледі. Біз бұл жер­де қазіргі Қырым, Украина жеріндегі тайпалар, поляк, венгр хал­қы ту­ра­лы қызғылықты материалдарды кездестіреміз. Кітаптың «Монғолдардың соғыс өнері» туралы бөлімінде 1238 жылы Шибан­ның Қырым жорығы кезініндегі соғыс тактикасына тоқталады. «Бір кезде ол өз әскеріне қолдарыңа не түссе соны алып бір–біріне соғып, кеш уақытынан таң атқанша дыбыс шығарыңдар деп бұйырды» – деп жазады. Осылайша он күн бойы қоршауға алынған қала халқын ашқай–шумен ма­за­сын кетірген. Осы уақытта монғол әскері қала қамалының төрт жағын іші­не қарай үңгір қазған. Өтемістің айтуынша қазындының орыны осы күн­ге дейін бар көрінеді. Өтеміс қажы Теңіз–Бұғаның Сыр бойында әкесінің басын көтергенде Жо­шы ұрпақтарын пайдаланғаны жөніндегі деректерді көрсетеді. «Очень наглым и злым человеком был этот Тенгиз–Буга. Жестоко ис­тязал и уни­жал он огланов этих, что были из потомства госу­да­рей его. На­при­­мер, когда решил он возвести мавзолей над отцом своим Джир–Кут­лы, то заявил: «Быть им строителями – и всю ра­бо­ту по [возведе­нию] мавзолея поручил им, никого больше не при­вле­кая. Даже воду под­но­сить, кирпичи делать и поносить их прихо­дилось им. Много мук при­няли они: у одних спина превратилась в рану, у других грудь, у тре­тьих были истерзаны ноги. [Так] рас­ска­зы­вают. А впрочем, Аллах луч­ше ведает!»,- деп жазады. Жоғарыда айтылғандарды қортындылай келе Шыңғыснаманың тари­хи шығарма ретінде шоқтығы биік, пайдаланған деректері шынайы, оның ав­торы тарих жазу әдістерін меңгерген деп айта аламыз. Ол пайдаланған де­рек­тер біз үшін таптырмайтын материалдар. Ауызша деректерді топтап, олардың дерек­темелік мүмкіншіліктерін айқындай­тын уақыт жетті. Шың­ғыс­на­ма­дағы көпте­ген тарихи фактілер басқа да деректерде көрініс тауып отыр. Сондықтан да «ау­ыз­ша тарихнамаға» ғылыми процессте орын­ беретін күн туған сияқты. XVI ғасырдың екінші жартысында авторы белгісіз «Тазкира–йи Ходжа Мухаммад Шариф» («Ходжа Мухаммад Шарифтің ғұмырна­ма­сы») деп атала­тына биографиялық шығарма жазылды. Кітаптың атында көрсетілгендей Сайрамда дүниеге келген, ислам дінінің сопы­лық бағытын ұс­танған, Самар­қанд­та білім алып Қашқар қаласында Сә­түк Боғрахан ма­за­­ры жанында қызмет істеген Ходжа Мухаммад Шари­фке арналған. Ең­бек­­тің авторы оның өзі болуы да мүмкін. 1656–1666 жыл­дар шамасында қайтыс болған. «Тазкира» күнделікті тұрмысты баяндайтын шығармалар қатарында. Екі бөлімнен тұратын шығарма сопылық рухты дәріптеуге, насихат­тау­ға арналады. Екінші бөлімінде сол замандағы тарихи уақиғалар баян­да­лады. Шағатай әулетіне жататын Абд ар–Рашид–ханның баласы Абд аль–Ла­тиф­­тің қырғыздар мен қазақтарға жорығы, оның қазақ хан­дары қо­лынан қа­за болуы жөнінде мәліметтер бар. Келесі бір шығарманың авторы ақын әрі ғалым Мухаммад Салих. Оның жазған «Шайбани–наме» («Шайбан туралы кітап») ХҮІ ғасыр­дың алғашқы ширегінде Шығыс Дешті Қыпшақ пен Мәуренахр жер­ле­рін­дегі сая­си уақи­ғаларға арналады. Кітапта Шибан әулетінің билікке таласы, олар­дың Жәнібек пен Керей, Бұрындық пен Қасым хандармен ара­қаты­на­сы, Сыр бойындағы қала­лар үшін күрес туралы мәліметтер бар. Соны­­мен қа­тар Орталық Азияның географиялық атаулары, көшп­ен­ді өзбектердің мем­­лекеттік, саяси және әлеу­меттік–шаруашылық құры­лы­мы, түркі–моң­ғол тайпалары жөніндегі деректерді кездестіреміз. Шайбани ханның өзі де «Таварих–и гузида–йи нусрат–наме» (Из­бран­ные истории книги побед) деп аталатын тарихи шығарманың ав­то­ры болған сияқ­ты. Монғолияда, Дешті Қыпшақта, Орталық Азияда, ел бас­­қар­ған Шыңғыс тұқы­мы­ның тарихы баяндалады. Мұнда Шибан хан жө­­нін­де толық мәліметтер бар. Шығыс Дешті Қыпшақтағы саяси жағ­дай, Әбілхайыр ханның қазасы, Жәнібек пен Керейдің Жетісуға жо­ры­ғы, Ши­бан ханның қазақ және моғол хандарымен қарым–қатынасы, көш­­пелі өз­бек әскері туралы мәліметтері осы күнге дейін құндылығын жой­ған жоқ. жүктеу/скачать 0.67 Mb. Достарыңызбен бөлісу: