ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Жылымшы көздер қалқыма, грунт және арынсыз пласт аралық жер асты суларына тән.Суы бояу ғана төмен жылжып ағады.Бұлардың дебиті тұрақсыз, үнемі өзгеріп, жаздыгүні суалып та қалады.Су мөлшері сіңу жағдаиына тәуелді.Әсіресе малта және қиыршық қосындысы бар құмтасты және карст әсерінен қуысты, кеуекті әктас мол болады.

Шапшыма көздерден ағыны мол су бұрқылдап шапшын,атқылап ағады.Су жыныс қабаттарындағы жарықшақты бойлап көтерілген немесе сулы қабат оның су сіңетін тұсынан әжәптәуір төмен орналасқан жағдайда арындап ағады.Бастау – тумалар шыққан жерлерде тек соларға тән жыныстар пайда болады. Солардың ең басты - әкті туфтар; кермек гидрокорбанат(CaCO³)айналады, ол бірден тұнба береді.Сөйтіп, қуыс-кеуекті әкті туф-травертин түзеді.Ол әсіресе миниралды сулар карбонатты жыныстардың арасынан шыққан жерде қалың болады.Жанартаулы өлкелердін өте ыстық бастаулары жиегінде кремнийлі туфтар шөгеді.

Карс процестері.Краст деп оңай еритің жыныстардың суға еріп, сілтілену процестерінің салдарынан жер бетінде апан, шұңқырлардың, ал жер астында әр түрлі қуыстардың, жыралардың, үңгірлердің пайда болуын айтады.Сөз туындысы Адриат теңізінің жағалауында Карст жонының атынан шыққан.Ол жерде карст процестерін мен формалары көп тараған екен.Осыларды зертейтін ғылым саласын спелеология (грекше «спелайон»-үңгір)деп атайды.

Карст түзілу үшін керекті жағдайлар:1)тау жыныстары жарықшақ болса су жақсы сіңіп, өнімді ағады; 2)еріген тұздардың құрамына қарай судың еріту қабілеті артық болуы тиіс. Мысалы, суда еріген ас тұзы (NaCl) болса, гипстің (CaSO₄*2H₂O) еруі 2,5-3,5 есе артады. Суда жақсы еритін тау жыныстарына әктас, доломит, бор, гипс-ангидриттер, ас тұзы, калий-магний тұздары жатады. Бірақ кейінгілері жер қойнауында сирек кездеседі де карст құбылыстары, негізінен, карбонатты жыныстардан нақтылы зерттеледі. Карст ландшафтары Карпат, Қырым, Кавказ тауларында жиі кездеседі. Қазақстанда көптеген кіші-гірім карст формалары Қаратау жотасында бар.

Карст түрлерін екіге бөледі. Ерігіш жыныстар жер бетінде шыққан болса, карст ашық (жалаңаш) дейді;карстқа ұшыраған жыныстар тереңде жатса, оны жабық карст дейді.

Жер бетіндегі карст формалары. Карр деп тереңдігі сантиметрден 1-2 метр жыныс бетіндегі айқыш-ұйқыш айғыздарды, тесіктерді, ұзын жырықтарды атайды. Ол бір-бірімен параллель немесе шым-шытырық болады да жауын-шашынның еріту әсерінен түзіледі. Кей жағдайда каррлар аумақты өлкені басады да каррлы алаңдар түзеді.Понор деп тік немесе еңкіш терең құдыққа ұқсас шұңқырларды айтады. Ол беткі су салаларын бойлап терең қабаттарға жетеді. Егер жыныс беті тақыр болса жауын-шашын жер бетімен төмен құлап, жыныс арасында неше түрлі қуыс-жылғалар түзеді. Кейнгілер жыныс қабаттарының жарықшағын бойлап өрлейді. Карст шұңқырлары жер бетінде ең жиi тараған, әр түрлі климаттық жағдайларда таулы да, жазық далалы да аймақтарда кездеседі. Апан шұңқырлардың 6eттepi тік жар да, түбі табақ секілді жайпақ болады. Олардың диаметрі 1—50 м шамасында, кейде 100 метрге жетеді. Tepeңдігі 15- 20 метрден аспайды. Егер жыныс қабаты көлбеу жатса немесе карст тектоникалық жарықты бойлап өpicтece карст шұңқырлары ұзын тізбектер құрайды.

Апандар (полье) деп тік, тереңдігі ондаған, кейде жүздеген метр, табаны тегіс, жан-жағы тұйық ойыстарды айтады. «Полье» славяндар тіліндегі «поле» дала деген сөздің туындысы. Олар бірнеше шұқанақтардың өciп, қосылуынан, кейде жер астындағы карст қуыстарының құлап түсуінен пайда болады. Апандар түбі құрғақ кейде мезгіл сайын немесе тұрақты суға толы (көл) болуы мүмкін. Қазаншық түбі жерасты су кабатын жырып өтсе немесе түп маңындағы су жүретін тесітктерді, жарықтарды лай-саз бітеп қойса пайда болады.

Карст құдықтары, шыңыраулары тiк, кейде еңкіш, терең (жүздеген метр) келеді. Олар тау жыныстарын одан әpi epітіп, шаюдан, беттерін опырудан, бұрынғы жырықтар мен апандарды кеңейтіп, тереңдетуден пайда болады. Осындай карст шыңырауларының тереңдігі ондаған километрге де жетеді.

Жерастындағы карст формасына шыңырау үңгірлер мен каналдар жатады. Үңгір ішімен аққан су ірігені одан әрі ерітіп, жырып, қуысты кеңейте береді. Сонда жазық және көлбеу бағытта тараған көп тарамды қуыстар жүйесі түзіледі. Олар бірде тар қыспақ, бірде кең және биік зәулім залдар(гроттар) құрайды. Үңгірлер жан-жаққа ирелеңдеп, қимасында көлбеу баспалдақша кемерленген қуыстарға бөлінеді. Көбінің түбінде аққан бұлақтар, өзендер немесе көлдер болады. Үңгірлер бірнеше қабаттар құрайды. Қабаттасуы сулардың деңгейіне байланысты. Беткі судың эрозия базисы төмен түссе үңгірдегі жер асты сулары да соған қарй төмен ағып үңгір құрғап қалады. Ал, төмен құлдыраған су астыңғы қабаттан жаңа үңгір, қуыстар жасайды.

Карст және беткі ағыс.Карсты аймақтардағы өзендердің гидрологиялық режимі жыныстардың карстқа ұшырау дәрежесіне және суды «жұтып» алатын қуыстардың бар-жоқтығына байланысты. Өзен суы жолшыбай кездескен карст шұңқырына «құлап» түседі де әрі қарай жерастындағы қуыстарды бойлап ағады. Оның орнында құрғақ аңғар қалады. Бара келе ағын жер бетіне шығып, қайтадан өзенге құяды. Осындай өзендер Қырымда, Кавказда,Оралда, Өпе қыратында т.б. өлкелерде кездеседі. Мысалы, Қырымдағы Суықсу өзенін кенеттен жер жалмайды да одан әрі малта, қырлы кесектермен жабылған құр арнасын көресіз. 10 км шамада өзен жерастымен ағады да одан соң Қарасу деген атаумен жер бетіне шығады. Осындай мол су көздері алғашында Францияның Воклюз жотасынан зерттелген, сондықтан ондай өзендерді воклюз деп атайды.

Карст көлдері де бір кездерде құрып кетеді. Олардың түбіндегі карст жарықтары мен понорларға саз-лай жабысып, бітеп тұрады. Егер оларды су жырып кетсе көлді ағызып, «жұтып» қояды.Мұндай жағдай көбінесе жерасты суларының деңгейі төмен түскенде байқалады. Үңгірлердің еден, төбе қабырға беттерінде неше түрлі әдемі, бірде жуан діңгек, қада, кейде жел үрсе шайқалып, сыңғырлаған нәзік, тебендей жіңішке сауыстар, түтіктер түзіледі. Жарықшақтарды бойлап жоғарыдан төмен жылжыған су жол-жөнекей ізбестасты ерітіп бикарбонатқа қанығады:

CaCO₃+H₂O+CO₂Ca(HCO₃)₂

Көл- батпақтардың геологиялық әрекеттері. Көл шұнқырлары өзен, еріген мұз, жауын-шашын, жер асты суларымен толысады. Кейбір Каспий, Арал сияқтылары бір кездегі теніздің калдық суымен толады. Көл суының ащы-тұщылығы алдымен оның маңындағы аймақтың климатына тікелей байланысты. Ылғалы мол, булануы шамалы өңірлерде көл апаны өзен, мұздык, атмосфера ылғалымен толады да минералдануы литріне 5 грамнан аз келеді. Шөлейт өлкелерде буланудан судың минералдануы артып, көл суы ашқылтым (5—25 г/л), ащы (26- 45 г/л), тіпті тұздық тәрізді де болады. Мысалы, Эльтон көлінің тұз мөлшері бір литр суда 280 грамға, Өлі тенізде 260- 310 грамға жетеді.

Ащы көлдер тұз кұрамына сай хлоридті, сульфатты, карбонатты түрлерге бөлінеді де шөгінділерінің бейімі соларға тығыз байланысты. Суда тұздармен коса ағын сумен, желмен жерасты суымен жеткен әр түрлі механикалық қосындылар — лай, құмайт, темірдің сулы тотықтары шөгеді. Тұщы көлдер мен батпақтарда балдырлар мен планктонды организмдер калдықтарынан гумин қышқылды органогендік заттар шөгеді. Көл шөгінділерінің бір түрі - климат маусымына карай пайда болатын өте жұқа (миллиметрлік не одан да жұқа) таспадай каттасудың калыптасуы. Жазда организмдер қауырт өсіп-өрбіп, шөгінді қабаттар солардың қалдықтарына толады. Жазғытұрым және күз бойы түскен ылғал мол болатындықтан жеке қабаттарында ағып келген минералдық заттар басым келеді. Сол сияқты тұзды көлдерде жаз бойы буланудан минералдануы артып, ас тұзы тұнады; күз бен қыста сульфаттар шөгеді. Содан екі қабатты бір жылға теңеп санай келе қазірде кұрып кеткен, бірақ шөгінділері қалған көлдің қанша жыл «өмір сүргенін» білуге болады.

Көл суының қозғалу жайына байланысты оларды— ағынды және іркілген деп ажыратады. Ағынды көлдер көбінесе өзсн анғарларында орын алады да өз ағыны өзен ағысына байланысты болады. Сонымен катар жел көтерген толқын да суды олай-бұлай айдайды. Дегенмен көл толқынының биіктігі (ендеше әсері) шамалы. Ірі көлдердің әр тұсының булануының айырмашылығына байланысты (мысалы, Балқаштың батыс және шығыс бөліктері) ағыс тууы мүмкін. Іркілген бассейндерде су тек бетінде ғана ауытқып, түн жағында қозғалмай тұрады. Содан келіп органикалық қалдықтар шіри бастайды, оттек жетпейді, күкіртсутек, көмір қышқыл сияқты газдар жиналады. Ақырында көл шөгіндісі көбінесе қара, сұр түске боялады.

Көлдің гидрологиялық әрекетінен жағалауы мен қайраң түбі абразияға (латынша «абразия» - қырқу, қырнау, қыру) тап болады. Қырқылып, мүжілген үгінділер көл шұңқырларының түбіне карай шайыла келе біртіндеп шөгеді. Бұл жәйт көлдің аумағына, суының козғалу күшіне, құрамына, органикалық дүниесіне байланысты. Көл абразиясы суынып толқын күшіне тәуелді. Неғұрлым бассейн аумақты болса, соғұрлым толқыны биік болады да оның жағаны қырқатын, бұзатын күші мол. Содан кейін толқын іліп алған кесектерді уатып, үгіп, қайраңдар, жағажайлар түзеді. Әрине, көл абразия теңізбен салыстырғанда әлденеше есе баяу. Ағынды көлдердің табандарының эрозиядан жырылуы да онша емес. Жағаларының бұзылуына ондағы өсімдіктер тежеу көрсетеді.

Өзен-жыралардан, жауын-шашыннан және жағаның бұзылуынан көлге түскен үгінділер әуел баста ірілігіне карай іріктеледі де кейін толқын мен ағыс аркылы одан әрі тасымалданып, бассейннің түбіне жайылады. Содан соң көлдегі органогендік және хемогендік заттармен косылып, шөгіндіге айналады.

Шөгінділер. Көл шөгінділері лай-балшық басым, уақ келеді. Суы тұнық болуына байланысты өсімдіктер жапырақтарының, бұталарының, жәндіктер қабыршықтарының таңбалары өте жақсы сақталады. Көбінесе сұр түсті жыныстары өтс жұқа, маусымды қаттарға бөлінеді, тек жағажайларында жіңішке толқын пішінді, линза тәрізді қабаттасу байқалады. Жиек қайраңдары шөгінділері арасында мұз кристалдарының (әрине, климаты маусымды жағдайда), жаңбыр тамшыларының, жағада жайылған жануарлардың іздерінің таңбалары кездеседі.

Үгінді шөгінділер ағынды көлдерде, өзен сағасының ойдымдарында және абразиясы мардымды ауқымды көлдерде басым кездеседі. Үгінділері ірі-уағына карай жақсы іріктеледі. Ірі кесекті (малта, құм) үгінділер өзен сағаларының алдында су астындағы атырауда және тік жар етегінде жінішке жағалык құмтіл ретінде шөгеді. Айдынның барлык тұсына кұмайт, лай жайыла келе оның түбіне тұрақтайды. Егер көлге кұятын өзен-өзектер бірсыпыра болса, суы мол болған жағдайда терригенді шөгінділері де калың үйіледі. Мысалы, Іле өзенінің сағасында Балқаш жиегінде құмды атырау калыптасып, ол 1903-1929 жылдар арасында көлге карай 20 километрге өсті. Шөгінділерінен көл қайраңдай бастайды.

Органогендік шөгінділер. Көл-батпақ суының гидродинамнкасы бәсең және тайыз болған жағдайда органикалық дүние өріс алады. Олар тереңдігіне байланысты бірнеше белдеуге бөлінеді. Тура жағада алдымен дакылдар, қияқ, әрі қарай қамыс пен құрақ, тереңдеген сайын шалаң, балдырлар жайлайды. Күз маусымында олардың барлығы кұрап, су түбінде жүндей шудаланады. Лаймен коса олар шымтезекке көшеді.

Суда калқып жүрген балдырлармен бірге көл суының бетінде бықыған планктон жәндіктер тіршілік етеді де олар да өлген соң, лаймен косылып су түбіне батады. Анаэробты бактериялар оның қалдыктарын шірітіп, битумды заттарға айналдырады. Ақыр соңында сілікпедей сарғылт қоңыр, алақанда май секілді жұмсақ сапропель (грекше «сапрос» — шірік, «пелес» — саз) балшық пайда болады. Сапронельдің органикалық құрамы: С—52—60%, Н -6—7%, N-4,8%. Ол пайдалы қазба. Қыздырып айырғанда сапропельден жанар газ, бензин, парафин, вазелин өндіріледі. Ол тері, буын ауруларына шипа, мал жеміне де қосады. Сапропель қабаты жұқа 1-10 метрден аспайды. Қазақстан көлдерінде ол Балқаш көлінің онтүстік-батыс жиегінде, Алакөл шығанағында, Талдықорған облысындағы Қолдар көлінде бар. Диагенез соңында сапропельдер қою коңыр түсті, тығыз, жеңіл, шыны сияқты коңыр көмірге, жанар тақтатасқа айналады.

Органогендік көл шөгінділері арасында қосжақтаулы, бауыраяқты моллюскалар қалдықтарынан құралған қабыршақ тастардың линзалары кездеседі. Кремний қабыршақты диатом балдырлардың қалдығынан борпылдақ, қуыс-кемікті, жеңіл, ақ, сұр түсті диатомит жынысы түзіледі.

Xемогендi шөгіндiлеp. Көлдерде химиялық жолмен жаралатын шөгіндідердің түр-түрі көп. Өзен не жерасты суларымен жеткен коллоид ерітінділерден темір және марганец тотықтарына бай лайлар тұнады да онда тотықтар диаметрі 1-10 мм домалақ, бұршақ пішінді буындар құрайды. Егер олардың ішкі құрылыстарының қауызындай концентрлі қабыршықтардан турса оларды оолиттер (грекше «оон» — жұмыртқа) деп атайды. Тропикті белдеулердің көлдерінде осындай домалақша алюминий рудасы бокситтер тұнады.

Булануы күшті аридті климат кезінде әр түрлі тұздар — эвапориттер (ағылшынша булану) шөгеді. Ерітіндісінің концентрациясы өскен сайын әуелі карбонаттар (ізбестас, доломит, мергель), сода — Na₂СО₃*10H₂O, содан со4 сульфаттар (мирабилит Na₂S0₄*10Н₂0, гипс- CaS0₄*2H₂0, ангидрит — CaS0₄), ең артынан ас тұзы, магний хлориді шөгеді. Осындай тузды көлдерді, әсіресе Каспий маңынан (Баскұншак, Індер, Ельтон) жақсы білеміз.

Көл шөгінділерінің өнеркәсіпте маңызы зор. Олардан әр түрлі тұздар, темір, марганец, боксит рудалары өндіріледі; сапропель, жанар тақтатастар, диатомиттер қазылып алынады. Батпақ шөгінділері арасында шымтезек пен көмір жаралады. Көмір әдетте оттек жетпейтіи тереңірек қа-батта үстін басқан жыныстар қысымымен көтеріңкі температура жағдайында пайда болады. Сонда өсімдік клеткасында (С₅Н₁₀О₅) оттек пен көміртек біртіндеп сығылып, көміртек көбейе бастайды. Осыны «көмірлену» (углефикация) дейді.Сөйтіп, басында қоңыр көмір (67- 78%С, 5% 17% 0₂), сосын таскөмір (75- 97% С, 2—3% Н, 2-3 %О₂) түзіледі. Метаморфизмі артқан сайын олардың қызу шығаруы да арта түседі.

Егер өсімдік қалдықтары орнынан аумай-көшпей көмірге айналса, ондай кенді автохтонды (грекше жергілікті, түпкі) дейді, ал егер өсімдік заттар қалдығы сумен ағып басқа жерге ығысып барып көмілсе аллохтонды (грекше «аллос» басқа, бөтен, «хтон» - жер, орын) кен деп атайды.

Шөгінділер арасында көмір қалыңдығы сантиметрден ондаған метрге жеткен пласт не линза түрінде қабаттасады. Таскөмір жер үстінде девон кезеңінен бері пайда бола бастады, дегенмен зор қорлары таскөмір (атауы содан туған), пермь, юра, палеоген жүйелерінде мол кездеседі. Көмір неғұрлым көне болса, соғұрлым метаморфизмі басым.
4. Мұздық пен мұз суының геологиялық жұмысы жер бедерінің құрылуы. Мұзды латын тілінде гляциес дейді, содан ғылымның оны зерттейтін саласын гляциология деп атайды.Жер бетінде мұздықтар қардың жыл бойы еріп үлгірмей еселенуінен пайда болады. Ол үшін қар қалың жауып, айналаның температурасы төмен болуы керек. Осы екі жағдай жері суық жоғарғы ендіктерде және таулы өлкенің биік басында бар. Оларлар жыл бойы түскен қар түгел ерімейді, буланып үлгірмейді де жинала береді. Жер жүзінде құрлықтың 16,2 млн км² аумағын, ягни оның 11 процентін мұздық басқан. Ондағы мұздың жалпы көлемі 30 млн км³.

Мұздық қар шегінен (сызығынан) жоғарғы жерде түзіле бастайды да ол шегі климатқа байланысты. Полярлық өлкелерде қар жиегі мұхит деңгейіне шейін төмен туссе, экватор маңындағы тауларда 5000-6000 м биіктіктен өтеді. Іле Алатауында қар жиегі 3700-4000 м биіктікте орналасқан.

Жаз маусымында күн сәулесінің қызуынан (инсоляция) оппа қар ери бастайды да түнгі кезде қатып, кристалданады. Ақырында қар сығылып, тығыздалады оны фирн деп атайды. Оның қалыптасуына сублимация – қар бетінің булануы әсер етеді. Қар жиналып фирн қалыңдаған сайын кысым арта береді. Содан жеке кристалдар біріне-бірі жабысып тығыздала түседі де ақ түсті фирн тығыз кристалды мөлдір, көк тайғак глет­чер (сіреу) мұзына айналады. Сөйтіп, 10 — 11 м³ қардан 1м³ шамалы мұз жаралады. Бетінің еруінен және булануынан, массасы кеми түседі. Осыны абляция латынша («шылау», «сылақтау») дейді.

Мұздықтардың түрлері. Климатқа, жер бедеріне, қорлану және ағын жайларына байланысты мұздықтар үш типке бөлінеді: 1) таулы (альпілік), 2) материкті (жабынды), 3) екеуінін аралас түрі.

Тау мұздықтары қар жиналып, оның глетчерге айналатын қорлану аймағына және оның төменгі ағын аймағына жіктеледі. қорлану аймағы фирн бассейні) қар жиегінен жоғарғы үш жағынан тау беткейімен қапталған цирк секілді ой-шұңкырда немесе таудың жазықталған төбесінде орналасады. Мұзарртың ұзындығы фирн бассейнінің аумағы мен қалыңдығына байланысты. Фирн қоры неғұрлым мол болса соғұрлым мұздық төмен жылжиды (ағады). Тау аңғарлы мұздықтар жеке немесе күрделі (полисинтетикалық) түрлерге бөлнеді. Жеке мұздықтар бір-бірінен бөлек, олардың фирн аймағы да, ағын аңғары да жеке-жеке. Күрделі мұздықтар жеке мұздыктардың төменгі жолында бірігіп қосылуынан пайда болады. Мысалы, Памирдегі ұзындығы 72 км Федченко мұздығы жол бойында 20 саласын қосып алады. Мұзының қалыңдығы орта тұсында 700— 1000 м, төменгі тұсында сүйірленіп, 300—400 м түседі.

Қар (тепші) мұздығы деп тау басының төскей беттеріндегі қолтаққа ұқсас шұңқырда түзілген түрін атайды. Олар көбінесе мұз цирктерінен жоғары немесе аңғарларының төбе беттерінде орналасады. Қар мұздықтарының көлемі шамалы, әлі де болсакемеліне жетпеген немесе көне мұздықтың жұрнағы болады. Олардың ағыны жоқ, тұйық.

Аспа мұздықтар таудың тік беткейіндегі кіші-гірім шұңқырларды толтырады да, одан шамалап қана шығады. Сонда жарқабақтан асылып тұрады да кенеттен үзіліл төмен құлдырайды.

Материктік мұздықтар бүтін аралдарды, құрлықты бүркейді. Олардың сипаттамалары: 1) өте қалың (Антаркти­да мұз күмбезінің қалындығы 4 км, Гренландияда 3,5 км); 2) мұз жабудан бұрынғы көне жер бедеріне әсер тигізбейді; 3) мұзы жан-жағына радиалды жылжиды, ал тау мұздығы болса, аңғарады бойлап “құлайды”; 4 ) мұз қабатының беті орта тұсына қарай қалқан тәрізді дөңес бітеді.

Аралық мұздықтарға таулы үстірттер мен тау баурайындағы мұздар жатады. Біріншісі жазықталған тау басын түгел көміп, қысқа тілемдермен жан-жағына көшеді. Осындай мұздықтарды скандинав түрі дейді. Олар Алтай тауларында да кездеседі. Тау баурайлық мұздар полярлық аймақтардың таулы өлкелерінде қа-лыптасады да баурайға жеткем соң көптеген аңғарларды бойлап, жан-жаққа желпуіштей жылжиды. Сонда олардың етектері бірімен-бірі қосылып, етек мұздығын түзеді.

Cipey мұз қаншалық иілімді болғанымен кенет түскен күшке қатты денедей тегеуріндеп, жарылып, сынады. Тау мұздығы аңғарды бойлап жылжыған кезде оның орта шені тез қозғалады, ал шет жиегінде мұз сүйірленіп жұқаруына және жағаға үйкелуіне байланысты қозғалуы шабандайды. Содан келіп мұзда жарықтар жүйесі пайда болады. Ондай жарық мұздықтың бойында да түзіледі. Жарықтарының көлденеңі 10—15 метрге, тереңдігі ондаған, кала берсе жүздеген метрге жетеді де олар шыңырау туңғиыққа айналады. Үстіңгі бетінен еріген қар суы жарықтарды кеміріп, кеңітеді, соларды бойлап ағады да мұз ішінде каналдар, үңгірлер пайда болады.

Мұздықтың сыртқы (төменгі) жиегі тұрақты емес. Қар көп жауса немесе мұздың еруі азайса, мұз қалыңдап, оның жиегі алға жылжиды — мұздық «серпіледі». Қардың қоры азайса, еруі өссе, ол шегінеді.

Мұздық пен мұз суының геологиялық жұмысы және жер бедерін құруы. Жылжыған қалың мұз ірі тісті арадай, егеу-қайрактай өзінің табанын қиратып, бұзып, мүжіп, транспортер таспасы сияқты үгіндісін көшіріп отырады да жолшыбай не етек жиегінде жинап төгеді. Көп «шаруаны» оның еріген суы да атқарады. Олардың жинақты жұмысының нәтижесінде өзгеше шөгінділер мен жер бедері пайда болады.

Мұздың бұзу жұмысы. Мұздың өз табанын бұзу жұмысын экзарация (латынша жырту, қырқу) дейді. Үстінен басқан мұздың неше батпан қысымынан оның табаны жыртылады. Соның кесектері мұзбен қоса жылжып, соқаның түреніндей экзарация процесін одан да күшейтеді. Содан мұз табанының бетінде көптеген қым-қиғаш сызықтар, әжімдер түседі де оларды мұз айғызы (шрам) дейді. Олардың жиі кездесетін бағытына карап, кезінде мұздыктың қай бағытта көшкенін анықтайды. Табан тұсында мұз жыруынан калған ұзыншақ шыңылтыр бетті дөнестерді кошқар маңдайлар (ба­раньи лбы) деп атайды. Олардың кимасы асимметрия пішінді болады. Мұз жылжыған жағы жазық көлбеулі, ық жақ беті тік келеді. Осындай дөңдер мен араларындағы жыраларды біріктіріп, бұйра қой тастар (курчавые скалы) деп атайды.

Мұз жылжығанда табанынан жартастарды жұлып алып, өзімен бірге сүйретіп, алысқа көшіреді. Жол жөнекей олар сынады, үгіледі, жұмырланады, бетінде жолақ айғыздар тырналанады. Осылардың жинағын мұз қой тастары деп атайды.

Жұмыртастарының көлемі үлкен. Мысалы, Ленинградтағы І Петр ескерткішінің («Мыс салтатты») салмағы 1600 тонна тұңғыры осындай бір мұз гүжбаннан жасалыпты. Жергілікті тұрғындар оның қалай әкелінгенін білмей «жай тасы» деп атаған екен. Ықылым заманда калың мұз баскан Скандинав, Карел жерінде және олардың төңірегінде бықыған ауқымды шұңқырлар мен терең ор пішіндес жыралар бар. Осының бәрін мұз экзарациясы мен еріген мұз суы қазған. Кейін олардың көбі суға толып, көлге айналды.

Мұз салмағынан оның табаны майысып, жымырылып, жарықшақтанып, гляциодеслокацияға (латынша «дислокацион» — ауыстыру, жылжыту) ұшырайды. Кейде түпкі тау жынысы, жұлынып, мұзбен қоса ондаған-жүздеген шақырым жерге көшеді де оларды эрратикалық (латынша кезуші) дөңбектер деп атайды (I Петр ескерткішінің тұғыры осындай).

Таулы өлкелерде мұз әсерінен жоғарыда аталған қар, цирк, мұз аңғарлары іспетті өзгеше түрлі рельеф формалары пайда болады. Мұз аңғарлары эрозиялық V пішінді аңғарлардың кеңіп, мүжілуінен түзіліп трог (немісше —астау, науа) деп аталады. Олар расында астау пішінді, жақтары тік, табаны жазық жәшік тәрізді бола­ды. Бойлық қимасы тым ойлы-қырлы болады; көлденең тұрған жарлы кертпештерді ригелдер дейді; салалары негізгі аңғарынан биікте асылып тұрады.

Мұздықтың көшіру және ұю (аккумуляция) әрекеті. Мұз экзарациясы және бұзу әрекетінен жаралған ірілігі әр түрлі кесектер — уақ саздан бастап, жұмыртастарға шейін — мұздықтың өзімен қоса тықсырылады, жол бойы олар шөгеді. Солардың барлығын жинастырып морена (французша үйінді қыр) деп атайды.

Мұздық денесіндегі орнына байланысты көшкін мореналар бірнеше түрге бөлінеді. Беткі мореналар мұз бетінде орналасады да бүйірлік, орталық және беткі түрлерге жіктеледі. Бүйірлік мореналар мұздан жоғарғы тау бетінің бұзылып үгілген кесектер үйіндісінен қалыптасады да мұз жиегінде жал белдер кұрайды. Орталық мореналар да мұздықты бойлап, оның орта шенінен орын тебеді. Олар бірнеше мұздықтар өзара қосылған тұста әрқайсысының бөктерлік моренадарының бірігуінен пайда болады. Кей жағдайда орталық морена бытырап шашылғанда және мұз ерігенде ішкі мореналар мұз бетін тегіс жабады. Ішкі мореналар жарқабақтарда мұз, фирн бетіне құлап, сырғанап түскен кесектерден құралады. Мұнда кесектер фирн қарының келесі жамылғысымен көміледі де глетчер мен қоса жылжиды. Түпкі мореналар мұз экзарациясынан уатылып, кейінірек мұзға еріген кесектерден кұралады.

Мұздықтың ақыр жиегінде мұзы түгел ериді де көшіріп әкелген барлық моренді үгінділер осы жиекте жал, тебе болып уйіледі. Осыны ақырғы (немесе негізгі) мо­рена деп атайды.