Жәндіктер мен хаюандардың басты-басты типтері

Жәндіктер мен хаюандардың палеонтологиялық маңызы бар 11 типін қысқышы сипатталық.

1. 
   Қарапайымдар – денесі бір ғана клеткадан тұратын өте ұсақ организмдерді біріктіретіе жәндіктер типі. Бұлар 4 сыныпқа бөлінеді, солардың ішінде саркодтылар сыныбының ғана палеонтология үшін маңызы зор. Қарапайымдардың саркодтылар сыныбы фораминиферлер және радиолярийлер деп аталатын сынып бөлімшелеріне жіктеледі. Фораминиферлердің басым көпшілігі теңіз жәндіктері, олар бентостар немесе планктондар қатарына жатады. Бұлардың бақалшаларды әдетте әктерден тұрады, қазба күйінде сақталатын да сол бақалша қалдықтары. Фораминиферлер кембрий кезеңінен бастап ұшырасады, алайда олардың қаулай өсу уақыттары таскөмір, пермь, бор және палеоген кезеңдеріне сәйкес келеді. Сондықтан да фораминиферлердің қалдықтары палеозойлық, мезозойлық және кайназойлық түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтау мақсатында жиі пайдаланылады. Планктон организмдерге жататын радиолярийлердің қаңқасы кремнийден тұрады. Кембрий кезеңінен бастап тіршілік еткен бұл организмдердің бақалшалары әр түрлі кремнийлі жыныстарды (мысалы; радиоляриттерді, опокаларды) түзуде маңызды рөл атқарған. Радиоляриттер әсіресе кайназойлық түзілімдерде жиі ұшырасады. Радиолярий қалдықтары кейбір кремнийлі жыныстардың геологиялық көнелігін анықтауда қолданыла тұрса да, олардың палеонтологиялық рөлі фораминиферлерге қарағанда әлдеқайда төмен.
   
2. 
   Губкалар – көп клеткалы қарапайым жәндіктер типі. Бұлардың жөнді ткандары да, жақсы жетілген органдары да болмайды. Губкалар бентостарға жатады. Губкалардың қаңқасы жалқаяқ заттардан тұрады, сондықтан да қазба күйінде олардың әктен немесе кремнийден тұратын қаңқа элементтері – инелері, немесе губка спикулдары ғана сақталады. Губкалар бағза заманнан тіршілік еткен, протерозой шөгінділерінен губка спикулдарының табылуы осы айтқанымыздың дәлелі. Бірақ бұл организмдердің қаулай өсу уақыттыры юра мен бор кезеңдеріне сәйкес келеді. Губкалардың палноттологиялық маңызы шетеулі болып табылады.
   
3. 
   Археоциаттар – губкаларды еске салатын, жекеше немесе үймелеме (колония) түрде ұшырасатын теңіз жәндіктерінің типі. Бірақ археоциаттардың құмыраға ұқсайтын немесе байырғы диск тұрқылас пішіндерді иемденген тұтас қаңқасы болады. Теңіз түбіне жабыса тіршілік еткен. Археоциаттар протерозой эрасында пайда болған, алғашқы кембрий дәуірінде каулай өсіп, ортаңғы кембрийде құрып кеткен. Алғашқы кембрийде қалыптасқан түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда өте маңызды рөл атқарады.
   
4. 
   Ішекқуыстылар – тұщы суларды және теңіз алаптарын мекендеген көп клеткалы біршама қарапайым жәндіктердің түрлі-түрлі топтарын біріктіретін жәндіктер типі. Жырқытқыштарға жатады, өзінің қорегін ауыз тесігі жанында арнайы орналасқан ұзын түрткілемелері (шупальцы) көмегімен аулап дағдыланған. Ішекқуыстылар құрамына мезудалар сыныбы және маржан полиптерінің сыныбы дараланған. Медузалар еркін жүзетін жәндіктер, маржан полиптерінің үймелемелері (колониялары) есебінен әкті кедертастар (рифы) қалыптасады. Маржан полиптері сыныбы үш түрлі сынып бөлімшелеріне – табуляттарға, хетедитерге және төртсәулелі маржандарға жіктеледі. Медузалар венд түзілімдеріңде ұшырасады, кембрий кезеңінде табуляттар, ордовиктер хетеидтер мен төртсәулелі маржандар пайда болған. Ішекқуыстылар типінің палеонологиялық маңызы зор, бұлар әсіресе полеозойлық түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда үлкен рөл атқарады.
   
5. 
   Буынаяқтылар – көптеген жәндік түрлерін біріктіретін типтердің бірі. Бұлардың алғашқы өкілдері фанерозой эонына дейін-ақ пайда бола бастаған. Түрлі-түрлі орталарда – суда, құрлықта және ауа қабатында тіршілік ете алады. Буынаяқтыларлар типі бес түрлі тип бөлімшелеріне дараланады, олардың әрқайсысы бірнеше сыныптарға жіктеледі. Палеонтологиялық тұрғыдан шаянтектестер мен жыбырлықтардың (насекомдардың) рөлі мейлінше төмен, бірақ трилобиттер сыныбының малеонтолоиялық маңызы айта қаларлықтай. Трилобиттер теңіз түбінде тіршілік ететін жәндіктер, олардың денесі үш буыннан – басынан, кеудесінен және құйрығынан – тұрады. Трилобиттер сырт қаңқалы, сондықтан қазба күйінде біршама жақсы сақталған. Олар кембрий кезеңінен пермь кезеңіне дейін тіршілік еткен, кембрий, ордявик және силур түзілімдерінің геологиялық көнелігін анықтауда өте маңызды.
   
6. 
   Тіржандар (моллюски) – бунақталмаған, яғни тұтас денелі жәндіктер типі. Бұлардың көпшілігі әкті бақаошаларды иемденген. Тіржандар типі 10 сыныпқа бөлінеді, бірақ палеонтологиялық тұоғыдан ең маңыздылары үш-ақ сынып өкілдері – бауыраяқтылар, басааяқтылар және қосжармалылыр. Бауыраяқты тіржандар сыныбы, немесе гостроподтар теңіз суында, тұщы суларда және құрлық бетінде тіршілік ететін жәндіктер. Бұлар бүрмелене үшкірленген сырт бақалшаларға иелік ететін жәндіктер, осыған сәйкес оларды әдетте жай ғана “ұлулар” деп те атайды. Бауыраяқтылардың бақалшалары әдетте әкті заттардан тұрады, сондықтан олар қазба қалдықтар түрінде біршама жақсы сақталған. Бауыраяқтылар кембрий кезінде пайда болған, бірақ олардың каулай өсуі кайназой эрасына сәйкес клкді. Сондықтан да бұлардың қазба қалдықтары палеоген, неоген және антропоген түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда пайдаланылады. Басаяқты тіржандар сыныбы, немесе цефалоподтар омыртқасыз теңіз жәндіктері. Бұлардың қатарына күні бүгінге шейінтіршілік ететін каракатицалар, сегізаяқтар, кальмарлар және наутилустар жатады. Басаяқты тіржандардың құрып кеткен өкілдері – аммониттер мен белемниттер. Аммониттер дегеніміз бақалшасы жайпақ пішінді бүрмелерге бүрмеленген тіржандар, сирегірек ұлу тұрқылас бақалшаларды да ұшырасады. Юра кезеңінен бор кезеңіне дейін тіршілік еткен. Белемниттердің бақалшалары саусақ тұрқылас болып келеді. Бұлар алғашқы карбон дәуірінен палеоген кезеңінің ортасына (эоценге) дейін тіршілік еткен. Басаяқты тіржандардың палнонтологиялық маңызы өте жоғары: аммониттердің бақалшалары кейбір полеозойлық және мезозойлық түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауға қолданылса, белемниттер юра және бор түзілімдерінің көнелігін анықтауда шешуші рөл атқарады. Қосжармалы тіржандар – жеке-дара тіршілік ететін қосжақты-симметриялы жәндіктер, теңіз алаптарын және тұщы суларды мекендеген. Бұл тіржандардың әктен тұратын бақалшалары көбінесе бір-біріне тепе-тең болып келетін екі жармадан тұрады, сирегірек бұл жармалардың бір-біріне тең болмау мысалдары да ұшырасады. Осыған орай бұл тіржандарды кейде жай ғана “қосжармалар” (“двустворки”) деп те атайды. Бұлар кембрий кезеңінде пайда болған, бірақ палеозой эрасы барысында мардымсыз таралған. Олардың кеңінен таралуы мезозой эрасында ғана басталған, қаулай өсуі кайназой эрасына сәйкес келеді. Қосжармалы тіржандардың кейбір тектері мен түрлері шектеулі уақыт аралығында ғана тіршілік еткен, сондықтан мезозой және кайназой эраларының жекелеген кезеңдерінде түзілген тау жыныстарының геологиялық көнелігін анықтауда олардың маңызы өте зор.
   
7. 
   Мшанкалар – су алаптары түбінде үймелеме түрде жабыса тіршілік ететін су жәндіктерінің типі. Теңіз суында да, тұщы суларда да кезігуі мүмкін. Мшанкалар өзінің сырт көрінісі жағынан балдырларды немесе мүктерді еске салады, себебі олар түтікше немесе алмұрт тұрқылас дорбашықтарда тіршілік ететін сан мыңдаған өте ұсақ жекетүрлерді топтастыратын үймелемелер түрінде ұшырасады. Әрбір жекетүрдің әкті немесе мүіззатты қаңқасы болады, олар қазба күйінде жақсы сақталады. Мшанкалар ордовик кезеңінен мәлім, алайда олардың қаулай өсуі таскөмір кезеңіне және алғашқы пермь дәуіріне сәйкес келеді. Мезазой эрасында мшанкалардың көптеген палеозойлық түрлері құрып кеткен, сөйтіп солардың құрамы айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған. Мшанкалардың палеонтологиялық маңызы онша жоғары емес.
   

Өсімдіктердің қазба қалдықтарын зерттеу ісімен палеонтологияның құрам-бөлігі болып табылатын палеоботаника ғылымы айналысады. Палеоботаника көне (құрып кеткен) өсімдіктердің тау жыныстарында сақталған қалдықтары мен таптарын зерттеу нәтижесінде олардың морфологиясын, анатомиясын және филогенезисін анықтай отырып, сол өсімдіктерді жүйелеу шараларын жүзеге асырады. Өсімдіктердің қазба қалдықтарын зерттеу әсіресе континеттік геологияда өте маңызды, себебі континенттік түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтау көбінесе олар кіріктірген нақ сол өсімдік қалдықтарын зерттеу нәтижесінде жүзеге асады. Мұндай қалдықтар әр түрлі геологиялық кезеңдер мен дәуірлердің климаттық ерекшеліктерін анықтауға, жер планетасының палеогеографиясын сатылай қадағалауға мүмкіндік береді. Қазба күйінде әдетте өсімдіктердің тұқымдары мен тозаңдары, сирегірек өсімдік жапырақтарының, сабақтарының, өзге де органдардың таптары ұшырасады.

Өсімдіктер төмен сатылы өсімдіктер және жоғары сатылы өсаімдіктер болып екі үлкен топқа бөлінеді. Төмен сатылы өсімдіктерге бактериялар, балдырлар, саңырауқұлақтар және қыналар (лишайники) жатады. Бұлардың құрылысы тамырға, сабаққа және жапыраққа дараланбаған. Бұл топқа кіретін өсімдіктер ішіндегі геология үшін маңызы өте зор болып келетіндері – балдырлар. Балдырлар 10 типке жіктеледі, олардың ішіндегі палеонтология үшін маңыздылары көкжасыл, диатомдық және жалтырауық балдырлар.

Көкжасыл балдырлар типі – бір клеткалы немесе сырт көрінісі жіңішке жіпке ұқсайтын көп клеткалы мейлінше қарапайым балдырлар. Олар әр түрлі орта жағдайында – тұщы суларда, ащы суларда, құрлықта және әр түрлі температурада (кейбір түрлері +80⁰-тан – 18⁰-қаалықта) – тіршілік етуге және көбеюге қабілетті.Бұл өсімдіктердің әктен тұратын қаңқалары ірі-ірі үймелемелер (колонии) түзеді, олар қат-қабатт шорлар мен қабықшалар немесе биогермдер түрінде ошарылады. Әктен тұратын мұндай массаларды строматолиттер (әр түрлі пішіндегі карбонатты түзілімдердің су түбіне жабыса қалыптасқандары) және онколиттер (дөңгелек пішінді су түбіне жабыспаған түзілімдер) деп атайды. Строматолиттер геологиялық көнелігі әр түрлі түзілімдерде ұшырасуы мүмкін, бірақ бұлардың палеонтологиялық маңызы әсіресе планетаның көне тарихында түзілген шөгінділер үшін мейлінше зор. Мәселен, ең көне строматолиттер мен онколиттер геологиялық көнелігі 3 млрд жылмен өлшенетін архейлік тау жыныстарында ұшырасады, жоғары протерозойға қарасты түзілімдерді төрт бөлікке жіктеу мүмкіндігі де строматолиттер көқмегімен жүзеге асқан.

Диатомдық балдырлар типі – клеткалары кремнийден тұратын сауытшамен қапталған жеке түрде тіршілік ететін бір клеткалы титтей өсімдіктер. Салқындығы орташа немесе біршама салқын су алаптарын планктон түрінде мекендейді. Диатомдық балдыр сауытшаларының жаппай қорымдануы нәтижесінде диатомиттер деп аталатын арнаулы кремнийлі жыныстар қалыптасады. Юра кезеңінде пайда болған, бүгінге шейін тірішілк етуде.

Жалтырауық балдырлар типі – бір клеткалы, бір немесе екі талшықты үймелеме балдырлар, алтындай сары немесе қоңырқай реңді сары түстерге боялған. Балдырлардың бұд типі өкілдерінің бірін көкколитофорид деп атайды.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. .

Оқулығымыздың бірінші тарауында атап көрсеткеніміздей, Жердің көнелігі 4,6-4,5 млрд жыл шамасында деп есептелінеді, мұның алғашқы 0,7-0,6 млрд жылы Жердің дербес планета ретінде қалыптасуына (Жер аккрециясына) «жұмсалған» болса керек. Жердің жеке планета ретінде қалыптасуына болғаннан кейінгі өзіндік геологиялық дамуы 3,9-3,7 млрд жыл бұрын басталғанға ұқсайды, бұл көрсеткіш жер қыртысынан табылған ең көне тау жыныстарының - «сұрғылт гнейстердің», - геологиялық көнелігіне сәйкес келеді.Олай балса, планетамыздын геологиялық жылнамасы нақ осы 3,9-3,7 млрд жылдан басталатын болғаны.

Жердің геологиялық тарихы бір-біріне тең емес екі сатыға жіктеледі.Бұлардың алғашқы сатысы Жер дамуының жалпы ұзақтығы шамамен 3,3-3,1млрд жылмен өлшенетін төрт эонын – ерте және соңғы архей, ерте және соңғы протерозой эондарын біріктіреді Фаренозой сатысы (эоны) деп аталатын Жер дамуының екінші сатысы палеозой, мезозой және кайнозой эраларын біріктіреді, бұл сатының жалпы ұзақтығы Жер тарихының соңғы 570 млн жылын ғана қамтиды. Жер тарихының бірінші сатысы екінші сатымен салыстырғанда мүлдем нашар сипатталған, бұл архей және протерозой акротемаларына тән түзілімдердің өте қарқынды метаморфтық өзгерістерге ұшырауымен және оларға тиесілі тау жынысы қабаттарында организмдердің қазба қалдықтарының болып жарымауымен түсіндіріледі.
Алғашқы және және соңғы архей эондары

Алғашқы архей (АR₁) және соңғы архей (АR₂) эондары – Жердің геологиялық тарихындағы ең көне эондар. Бұл эондардың жалпылама ұзақтығы нақтылы анықталмаған, бірақ оның басталу уақытын 3,9-3,7 млрд жылмен өлшенетін «сұрғылт гнейстердің» геологиялық көнелігімен сәйкестіруге болоды. Архей эондарының тамамдалу уақыты біршама дәл анықталған деуге болады, жер қыртысындағы ең ірі қатпарлық қозғалыстардың көрініс беру мерзіміне сәйкес келетін бұл уақыт 2500±50 млн жылмен өрнектеледі. Олай болса, архей эондары шамамен 1,3-1,2 млрд жыл уақытты қамтитын болғаны (орта есеппен 3,9-3,7 млрд жыл 2,6-2,5 млрд жыл аралығы). Алғашқы архей эонының соңғы архей эонына ауысу шекарасы 3150±50 млн жылға сәйкес келеді.

Төменгі архей және жоғарғы архей эонотемаларына тиесілі тау жыныстарының қабаты әдетте архей акротемасы құрамында қарастырылады. Архей акротемасына тиесілі тау жыныстарында сол кездері планета дамуының өзіндік ерекшеліктері өте нашар сақталған. Бұл, ең алдымен, гнейстерден, кристасды жіктастардан, мәрмарлардан және шақпақтастардаң тұратың архей акротемасына қарасты тау жыныстарының өте қарқынды метаморфизмге ұшырауының салдары. Бұл тау жыныстары қабаттарынан организмдердің қазба қалдықтары мүлдем ұшыраспайды, алайда оларда некенсаяқ графит тозандарының ұшырасып қалуы сол өте ерте уақыттарда да «органикалық тіршілік белгілері» болғандығың мегзейді. Архей аеротемасына қарасты тау жыныстары өте күрделі түрде қатпарланған.

Кейбір қосалқы мәліметтер мен Жер дамуынын бағдары түрде өткендігі жайлы теориялық тұжырымдар архейге тән физикалық-географиялық жағдайдын ғана емес, бүкіл архейден кейінгі эондар мен эралар жағдайларынан да мүлдем өзгеше болғандығын жорамалдауға мүмкіндік береді: архейде Жердің гидросфера қабаты енді-енді ғана қалыптаса басталғанға ұқсайды, мұның өзі тау жыныстарының түзілімдене басталуына жағдай жасаған, архей атмосферасының құрамында оттегі мүлдем болмаған болса керек.
Алғашқы және соңғы протерозой эондары

Алғашқы протерозой (PR₁) және соңғы протерозой (PR₂) эондары қалпы ұзақтығы шамамен 2 млрд жылмен өлшенеді, Жер тарихының көнелігі жағынан үшінші-төртінші эондары. Бұл эондар 2500±50 млн жыл бұрын басталып, 570 млн жыл бұрын фанерозой эонына ұласқан. Алғашқы және соңғы протерозой эондарының бір-біріне ауысу уақыты бұдан 1650±50 млн жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Алғашқы протерозой алғашқы карелий (PR₁¹) (2500±50 - 190±050 млн жылдар аралығы) және соңғы карелий (PR₁²) (1900±50 - 1650 50 млн жылдар аралығы) эраларына жіктеледі. Соңғы протерозой алғашқы рифей (R₁) (1650±50 - 1350±20 млн жылдар аралығы), ортаңғы рифей (R₂) (1350±20 - 1000±50 млн жылдар аралығы), соңғы рифей (R₃) (1000±50 - 650±20 млн жылдар аралығы) эраларына және венд кезеңіне (V) (650±20 - 570 млн жылдар аралығы) жіктеледі. Протерозой эондарында қалыптасып үлгерген тау жыныстарының жиынтығы протерозой акротемасына біріктіріледі. Бұл тау жыныстарының құрамы да, метаморфизмге ұшырау дәрежесі де әр түрлі: олардың арасында ешбір өзгермеген тау жыныстары да, олардын өте күшті өзгерген түрлері де ұшырасады Жердің протерозойлық тарихында (әсіресе оның аяқ шенінде) оргоникалық әлем біршама бай және сан түрлі болғанға ұқсайды. Бірақ қазба түрінде оргонизм қалдықтары өте сирек ұшырасады себебі ол кездерде негізінен жұмсақ денелі организмдер тіршілік еткен,ал олардың таснұсқаларға айналу мүмкіндігі мардымсыз болатытдығы түсінікті.Осыған байланысты протерозойлық оранизмдердің қазба қалдықтары әдетте тау жынысы қабаттары бетіндегі таптар түрінде ұшырасады. Осы ерекшелікке байланысты протерозой акротемасына тиесілі тау жыныстарының стратиграфиясын нақтылауда әр түрлі көне өсімдік қалдықтарын зерттеудің манызы зор. Мәселен, көк-жасыл балдырлардын (бұлардын «строматолиттер» және «онколитттер» деп аталатын түрлерінің) қазба қалдықтарын зерттеу, жоғарыда көрсетілгендей, соңғы протерозой тиесілі тау жынысы қабаттарын 4 бөлікке – төменгі,ортаңғы, жоғары рифейдерге және венд түзілімдеріне- жіктеуге мүмкіндік берген.

Протерозайға тән балдырлардың маңызы олардың палеонтологиялық рөлімен ғана шектелмейді. Нақ осы балдырлардың тіршілігі, яғни олардың бейнесинтезі (фотосинтезі) нәтижесінде бөлінген оттегі көп Жер атмосферасын осы элементпен мейілінше қанықтыра түскенге сөйтіп сол кездің физикалық-географиялық жағдайын өзгертуге айтарлықтай үлес қосқанға ұқсайды.

Протерозойдың тағы бір ерекшелігі осы кездегі Жер бетінде климаттық белдемдердің етек алуы.Архей эондары кезіндегі планета климаты жайлы тұжырымдар жасау мүмкіндігі мүлдем жоқ, себебі ол кездерде түзілген тау жыныстары жаппай метаморфизге ұшыраған. Ал протерозойлық түзілімдерге келер болсақ, бұлардың арасында көп мұзбүркеулерге де, ыстық климатқа да, қоңыржай климатқа да тән тау жыныстары молынан ұшырасады. Солай бола тұрса да аталған климаттық белдеулердің нақтылы шекараларын және протерозойдың Жерге тиесілі полюстер мен экватордың орнын анықтау мүмкіндік әзірге болмай отыр.