Пікір жазғандар: М.Өтемісов атындағы БҚму доценті, философия докторы (PhD) И. С. Сұлтаниязова

1. 
   Қарасөздерін жазудағы мақсаты
   
2. 
   Абай «Жиырма тоғызыншы» қара сөзі арқылы неге шақырады?
   
3. 
   «Толық адам» туралы ақын философиясы
   
4. 
   Он сегізінші қарасөзінен қандай ой түйдің?
   
5. 
   Жиырма тоғызыншы қарасөзіндегі негізгі ой бүгінгі қоғамнан қандай көрініс тауып отыр?
   

Өлең айт дарын өрге өрлегендей,

Сезімді қозғап, тәтті ой кернегендей.

Жанды сөз бойды ерітіп, маужыратып,

Әлдилеп жыр бесігі тербегендей.  

Қауымның қалауына тап келгендей,

Болғанын, болашағын айт көргендей.

Кірістен тартып жырды жебелі оқтай,

Дәл тигіз қалағанға қас мергендей.  

Сүйсініп ақынға елі мән бергендей,

Өлеңмен өміріне сән бергендей.

Қадалып жүрегіне ақ қанжардай,

Оятсын бойкүйезді жан бергендей.  

Ерікті билеп алсын айтылған жыр,

Сырты – гүл, жарасымды, ішінде сыр.

Жаныңның ләззат алар жарығындай, 

Мәңгілік өшпейтұғын төгілсін нұр. 

Ақын бұл өлеңінде ақындарға өз қабілетін дұрыс бағалай біліп, өзінің қолынан келетін істі атқаруға ұмтылуы қажет екенін, өмірдегі нақтылы жағдайды, мүмкіндікті айқын түсіне біліп, соған орай әрекет қылғанда ғана елге елеулі, халыққа қалаулы жан болатынын мейлінше дәлелді етіп көрсетеді. Ақын өзіне сыншы болып, өмірге саналы көзбен қарауға үйренсе, әр нәрсенің себеп- салдарын анық танып, біле алады, нақтылы жағдайды дұрыс бағалап, содан өзіне сабақ алады деген үлкен ғибараттылық  мәні бар түйінді ой қорытады. Ақын елді өнер-білім мен ғылымға жұмылдыруға кедергі болып отырған араздық, берекесіз талас-тартысты, керенаулықты сынға алып, өнеріңді ел игілігіне жұмсауды талап етеді. 

Еріншектіктен салақтық,

Салақтықтан надандық,

Бірінен –бірі туады,

Жоғалар сүйтіп, адамдық, -дейді. Шәкәрім жамандық пен кемшілікті әшкерелеумен ғана шектелген жоқ, Абай тәрізді айналасындағыларға бағыт-бағдар сілтеуші де бола білді.Шәкәрімнің сыны туған халқын шексіз сүюден бастау алады. Онсыз да қараңғы халықтың кемшілігін бетіне қайталап баса беруден не өнеді? Одан да сол тығырықтан шығудың жолын қарастыру қажет. Ондай жол қайдан табылмақ?Әрине, Абайдан! Шәкәрімнің түпкі байламы осы. «Жалыналық Абайға, жүр, баралық!» дейтіні де сондықтан.

Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда, жан мәселесіне айрықша мән береді. Абай ұғымында «ақыл мен жан – мен өзім», Шәкәрім болса «Ақылды жан, тән қамы үшін жұмсап жүр. Соған қызмет етеді» деген ұғым басым. Өмір жайындағы Абай толғаныстары мен ойларын Шәкәрім өзгеше сипатта суреттейд. «Ойлай берсең, у екен» – дейтін Абай тұжырымдары Шәкәрім толғамында: Кейбіреулер жазады: «Қу өмір» – деп, «Тұрағы жоқ алдамшы су өмір» – деп, «Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт, Иә, көлеңке, яки түс, у өмір» - деп сипатталып, өмірді терең түсінуге, адам баласына мінді өз бойыннан іздеуге міндеттейді. Қанша тілегіңе жетсең де, бақытқа кенеліп шаттансаң да ғұмыр қысқа барар жерің – біреу. Адамның жалған дүниеде мазмұнды өмір сүруінің маңыздылығын өмірдің қас-қағым сәттей өткінші екендігі жайында ой қорытады. Мұны «Дүние мен өмір» өлеңінен анық байқауға болады.  Шәкәрім Құдайбердіұлының 1879 жылы жазған "Жастық туралы", "Кәрілік туралы" өлеңдері адамның өмір жасын жыр етеді. Сонымен қатар, Абай Құнанбайұлының жазу стилінде жазылғаны да байқалады. Шәкәрімнің шығармалар жинағындағы “Кәрілік туралы” өлеңі:

Қайратың қалып,

Ақылдан танып,

Кәрілік келсе басыңа,

Кәдірің кетіп,

Заманың өтіп, 

Жан жуымас қасыңа. 

Кәрілік деген жұмыс бар,

Артыңда таяу бір іс бар… 

Жарығың өшіп көңілден, 

Кәрілік жаман өлімнен,- деп кәріліктің еш пайдасыз жақтарын айтып, ескінің көзін жамандағанын, одан өлімді тілегені, бозбалалықты, жалындаған жастықты дәріптегеніне көзіміз анық жетеді. 

«Бораннан байқай алмай барар бетті,

Түн ішінде адасып Кебек кетті.

Осы Хақан өзеннің аяғында

Қыстаған бір Матайға келіп жетті»,- дейді. Осылайша Кебек батыр Еңлік сұлудың үйіне тап болады. Сол түнде бірін-бірі сынасқан тұста Кебек Еңліктің бақытсыз екенін, басы шарасыздан қортық еркекке байланғанын біледі. Ақын бұл тұстарды ерекше шеберлікпен суреттеп, қыздың ақыл-парасатын, сөз бен жүйеге жүйрік шешендігін дәлелдейді. Бір айтқан сөзге нана салу ер жігітке сын, сондықтан Кебекке де Еңлікті бірнеше рет сынатып, көңілінен шығарады. Бұл тұста ақындық шабыттың нағыз биік үлгісін көрсеткен Шәкәрім ақын екі жас ортасындағы нәзік махаббат, шарасыздық, екі ел ортасындағы бірлік, халықтың надандығы, тағдыр ісі жайлы айтқандарын өте жоғары шеберлікпен суреттеп, поэзияның тым биік, жоғары деңгейдегі үлгісін көрсетеді. Осы кездесуден кейінгі кездерді де, ел ісінің ушығуын, Еңлік пен Кебектің кейінгі тағдырын жүрекке жетер шынайылықпен, суреткерлікпен жеткізе білген. Ақынның позициясы анық аңғарылып отыратын поэмада Шәкәрім екі жастың махаббатын қолдап, елдің ұрда-жық надандығына налып, күйінеді. Халықтың қарабайыр тобырлығы қыршын кеткен екі жастың өліміне себеп болады. Бұл тұстарда ақын тіптен шиыршық атып, буырқана жырлайды. Жалпы, «Еңлік-Кебек» поэмасы – қазақ поэзиясының біртуар тұлғасы Шәкәрім қаламынан туған кесек туынды.