5
|
5, 6 Страницы еще не переведены
|
usiłował zaprowadzić wszystko, cokolwiek pożytek i świetność kraju stanowi. W liczbie mnóstwa pożytecznych instytucyi, które on w Litwie potworzył, upadłą i zaginioną już całkiem szkołę mierniczą wznowił, dał jej pożyteczny kierunek i rozkrzewił po kraju tę potrzebną instytucyę. Gdy się to dzieje, pułkownik de Perthes, przez króla na geografa do Polski sprowadzony, pod kierunkiem samego Stanisława Augusta przez dwadzieścia jeden lat pracując na czele wycho- wańców szkoły mierniczej Tyzenhauza około pomiaru cząstkowego wszystkich pro- wincyi, wykonał dokładną mappę topograficzną całego kraju; z niej zaś potem ułożył mappę hydrograficzną wszystkich rzek krajowych, którą złożył w rękopiśmie królowi. W tej właśnie epoce, gdy Kołłątaj nowe prawa dla kraju układa, Jan Śniadecki wielkie dzieło astronomicznego pomiaru kraju na siebie bierze;* tu znowu Tadeusz Czacki, patryota w gorliwości o dobro kraju niezrównany, gdy niedosyć, iż brał żywy udział w pracach Śniadeckiego, kiedy zasiadł w komisyi skarbowej koronnej, gdy mu się znać hydrograficzna mappa Perthesa niedostateczną wydala, a czuł potrzebę podobnej mappy — nową postanowił własnym kosztem wykonać. W tym celu wybranych z korpusu inżynierów po kraju rozesłał, z których każdy objeżdżał całe koryto rzek większych i aż do onych ujścia w morze niwellował, włączając do tej roboty rzeki pomniejsze do tamtych wpadające. Z cząstkowych planów, jak pomiędzy siebie tę pracę rozebrali inżynierowie, utworzoną została wielka mappa ogólna na czterech arkuszach z sobą złączonych, która wraz z raportami i planami szczególowemi złożoną została przez Czackiego w komisyi skarbowej. Dzieło to wykonane na koszt Czackiego, io tysięcy czerwonych złotych jego jakoby kosztować miało, a jaką mu radość ono sprawić musiało, domyśleć się łatwo, gdy sam Czacki o tem pisze: „Byłem tak szczęśliwy, iż Polski i Litwy odrysować kazałem mappę.“**
Śród tego patryotycznego nastroju ducha, pośród tych wysoce obywatelskich poświęceń się, prac i dążności, zachmurzał się horyzont polityczny; burza zaszumiała nad krajem, piorun gdy w środek tej nadwątlonej posady uderzył, rozpadł się kraj na trzy części, a pomazaniec jego znalazł się aż nad brzegami Newy. Wespół z krajem roztrąciły się gorliwe patryotów dążnoście i wielkie przedsięwzięte przez uczonych prace zniszczone zostały. Pomiary Śniadeckiego całkiem przepadły; Czackiego kosztowna praca w komisyi złożona i wraz z jej aktami do Petersburga wywieziona, dotąd nieoceniona, gdzieś się w ukryciu znajduje; Perthesa zaś mappa hydrograficzna, jakimś szczęśliwym trafem od zaguby ocalona, zaledwo w 1809 roku przez generała Konarzewskiego w Paryżu u E. Collińa wydaną została.***
* Balińskiego Żywot Jana Śniadeckiego str. od 189 — 203.
** O Litewskich i Polskich prawach Tad. Czackiego Т. I. str. 211, przyp. 1075.
*** Mappograiia dawnej Polski Edwarda Rastawieckiego 1846, Warszawa str. 68.
6
|
|
|
Każda z części oderwanych, od dużego niegdyś szczepu, rany swe goić poczynała i z osobna rozwijała zasoby życia, przechodząc koleje, na jakie ją los był skazał; zbierać i gromadzić powoli w niej się zaczynały rozrzucone w nieładzie szczątki istnienia jej politycznego, skupiały się zewsząd okruszyny naukowe, a cnoty i podania narodowe, zagrożone nieprzyjaznym dla siebie żywiołem, wśród którego padły, ścisnęły się w ciasny zakres domowego życia. Litwa z razu szczęśliwszą była od dwóch sióstr swej niedoli, co wpadłszy w zimne objęcia wyrachowanych swych dobrodziejów, w obojętnym i szyderskim ich uścisku do martwej piersi przytulone, ze swoich cierpień i bólów nie miały się nawet komu pożalić: bo Litwa przy łaskawem usposobieniu swego nowego władcy, miała sobie zachowane najdroższe dla serca człowieka warunki; jakiemi są: mowa i obyczaje jego przodków, wyznanie ojców jego, miała zabezpieczoną godność człowieka, miała zachowaną swoją wszechnicę, z której młode Litwy pokolenie czerpiąc słowo nauki, prawdy i moralności, takowe po wszystkich krańcach kraju roznosiło. Ożywał pośród nas widzialnie ruch umysłowy, znalazły się zdolnoście, wyskoczyły nad nie talenta, pokazały się w piśmiennictwie prace, co prawdziwą zasługę i niespożyty owoc tego przechodu historycznego w kraju naszym odznaczyły.
Wśród tej epoki zdawało mi się, iż rzeki litewskie potrzebowały ściślejszego zbadania i historyograficznego opisu, bo na tym przedmiocie zaprawdę zbywa całkiem naszemu piśmiennictwu. Ten z braci naszych pyszni się, iż pływał po Missisipi, ów opisywał dziwy brzegów pięknego Nilu, inny nad pięknościami brzegów Renu się zachwyca, lub opowiada, kędy się po wspaniałym Dunaju, albo pięknej Elbie płynie, a nikt z ludzi poświęconych nauce, nikt, mówię literalnie, nie przepłynął żadnej własnej rzeki, nie pozbierał jej pamiątek dziejowych, nie uczcił opisem jej brzegów. Jeżeli piękną jest rzeczą zwiedzanie obcych krajów, dokładne poznanie własnego jest koniecznym obowiązkiem człowieka, a nie pozna go człowiek doskonale inaczej, aż gdy od dzieciństwa swego z tem wrażeniem wzrasta. Na matkach to naszych leży jedynie odpowiedzialność za tę część wykształcenia naszego; niech by każda z matek Litwinek wraz po nauczeniu pacierza, wodząc za rączkę małą dziecinę, wskazywała jej z dumą, gdzie jest miejsce pogańskiego Znicza, gdzie była Swento- roha dolina, gdzie są szczątki Gedyminowych murów, lub gdzie pierwsi opowia- dacze wiary św. śmierć męczeńską znaleźli i. t. d. To opowiadanie przez matkę uczynione, obijając o pierwsze drobnej dzieciny pojęcie, z małej jego główki, co to zapamiętała, przeszło by do serca i tamby wspólnie z zasadami wiary i cnoty zamieszkało na zawsze; tak by się tworzyli na przyszłość członkowie pożyteczni w narodowej społeczności. Nie kocha zaprawdę ten swego kraju, kto go tylko stosując się do mody, lub zwyczaju kocha, nie czynem, lecz tylko w słowach:
7
|
|
Каждая из частей, оторванных от когдато цельного организма, начинала залечивать свои раны, восстанавливать жизненные ресурсы, проходя этапы, которые определила им судьба; не спеша собирая и накапливая разбросанные в беспорядке остатки политической жизни, обрывки научных достижений. Понятие о чести и достоинстве, народные предания и сказания, оказавшиеся под угрозой недружелюбной нам стихии, вынуждены были ограничиться существованием в домашнем кругу. Литва была в лучшем положении, чем ее сестры в их тяжелой участи, которые попали в холодные объятия своих расчетливых добродетелей.
В равнодушных и издевательских объятиях, прижатые к мертвой груди, они не могли никому пожаловаться на свои боль и страдания. Литва же при благосклонном расположении нового правителя могла сохранить себе дорогие сердцу каждого человека условия, какими являются язык и обычаи предков, вера отцов и традиции, обеспечила себе человеческое достоинство, сохранила свои университеты, в которых молодое литовское поколение могло учиться. Возрождалась духовная и интеллектуальная жизнь, появлялись способные и талантливые люди, издавались научные труды.
Мне казалось, что в новую эпоху литовские реки потребовали более точного и подробного описания. Один из наших братьев кичится тем, что плавал по Миссисипи, другой описывает удивительные берега прекрасного Нила, третий восхищается красотой берегов Рейна или рассказывает, как плавал по прекрасному Дунаю и Эльбе. Но никто лично не проплыл ни одной реки, не собирал их исторические памятники, не описал их берегов. Если у нас является хорошим тоном посещение чужих стран, то точное познание своей страны является гражданским долгом. Познание, которое в совершенстве возможно только в том случае, если начинается оно с раннего детства. Ответственность за данную часть нашего образования лежит на наших матерях; пусть бы каждая литовская мать, наряду с обучением молитве, ведя за руку ребенка, показывала ему с гордостью, где находится место языческого Знича, где была долина Святорога, где остатки Гедеминовских стен, или где первые исповедники святой веры нашли мученическую смерть. Такое повествование матери, опираясь на первых детских понятиях, из его малой головки перешло бы к сердцу, где основы веры и добродетели поселились бы навсегда. Не любит свое отечество по- настоящему тот, кто приспосабливается к моде или стыдится поступать согласно обычаям своих предков, любя их только на словах.
7
|
|
|
Которые, прежде чем до ушей и сердца дойдут,
На губах выветриваются, на воздухе остывают.
Любить отечество сердцем, любить его разумом, любить поступками - это долг каждого истинного и добродетельного гражданина. Чтобы его полюбить, надо познать его богатую историю, природное богатство, понять жизнь простого народа, его характер, его сердце.
Будучи молодым и вдохновленным на свершения, желал я свои силы посвятить данным начинаниям; только препятствия, целиком от меня не зависящие осложнили решение поставленной задачи, но все же в 1838 году на купеческом струге я проплыл Двину от Бешенкович до Риги. Красивая и великолепная река - этот древний Рубон.
Сколько же на ее берегах расположено городов, замков, древних руин, костелов, сколько красивых, но опасных было преодолено порогов - они быстро перемещались перед моими глазами, потому что судно, груженное зерном, стремилось обойти конкурентов, оно гнало днем и ночью по великолепной Двине, чтобы первым попасть в Рижский порт и выгодно продать урожай. Собралось в папке и немного нарисованных пейзажей, но это было таким недостаточным, так слабо между собой связанным, что я не мог представить плод своего труда на всеобщее обозрение.
Чтобы хорошо выполнить эту работу, надо быть профессионалом в судоходстве, уметь заглядывать в будущее и не жалеть о прошлом. Человек науки всегда зависит от рубля, т.е. еще, к сожалению, никогда в этом ничтожном мире наука и деньги примириться не могли, как материя и духовность никогда вместе быть не могут.
Неман и Вилия, две прекрасные литовские реки, они должны были стать предметом моих исследований; но данное начинание задерживалось; пока я боролся с многочисленными препятствиями, начали публиковаться описания других рек нашей страны.
В 1843 году граф М. Борх опубликовал в Вильне свое произведение «Два слова о Двине». Два слова о реке такой значимости, как Двина - это очень мало. В двух словах рассказать ее историю невозможно. Граф Борх ограничился научным рассказом о начальном названии реки в древности и труд свой издал в небольшой книжке, начинающейся и заканчивающейся стихотворением к Мартину.
8
|
|
|
В том же году вышла в свет книга Игнатия Ходько «Берега Вилии». Он проплыл небольшой участок Вилии, но те места, где он проплывал, очень красочно описывал. Кто был с Ходько в том путешествии, кто мыслями путешествовал вместе с ним - тот увидел и оценил удивительную красоту берегов Вилии. Кто слышал разные народные предания, тот почувствовал себя перенесенным в прошлое, в атмосферу давних обычаев, в среду гостеприимства и товарищеской беседы прошлых поколений, домашней простоты и искренности, так ярко и верно изображенных автором.
Александр Вольский написал очерк гидрографии Польского Королевства, и, исходя из него, в 1849 году издал в Варшавской Библиотеке гидрографическое описание реки Нарвы.
Доминик Ходько обработал гидрографию литовских рек и ранее не опубликованную рукопись поместил в Виленской Археологической комиссии.
Винцент Поль создал поэтический образ берегов Днестра, пан Оскар Флатт в 1854 году опубликовал свое описание берегов Вислы от Варшавы до Техотинка, а доктор Муравский оставил прекрасную рукопись «От Мереча до Ковно», в которой описал часть Немана.
Обида терзала мое сердце, когда, идя к своей благородной цели, я встречал людскую злость и зависть.
Не напрасно говорят, что человек - самое злое и опасное существо из всех божьих созданий, он кусает, грызет и неустанно терзает, не ведая, зачем и почему, себе подобных людей. Помимо мнимой силы, сколько недостатков, сколько слабостей таит его несовершенная натура: то он надменный и злонравный, другим завидуя во всем, то высокомерный от своих мнимых достижений, которые из рук Создателя неожиданно ему достались, или гордый от добродетели своей, будто он сам их выдумал. Как же мы обычно бываем суровы, осуждая других людей, и с какой снисходительностью относимся к себе. Посмотрев на себя со стороны, подсчитав собственные недостатки, вместо того чтобы бросать камни в других, нужно с покорностью воскликнуть: снисхождения, снисхождения!
9
|
ralnem, gdy na świat patrzeć zechcemy, w podobnem nastrojeniu ducha religijnego, gdy zajrzemy do głębi serc ludzkich, kiedy im przebaczemy ich ułomnoście tak, jak chcemy, aby oni nam nasze winy odpuścili, zrozumiemy się łatwo z sobą, bośmy wszyscy bracia, ludzie, bośmy wszyscy członkami tej jednej Bożej czeladki na ziemi, co się miłością chrześcijańską wzajemnie kochać powinna.
Nie odgadniętą i nieodwikłaną niczem zagadką na świecie jest cała przyszłość i losy człowieka. Nad wychodzącym z łona matki Wszechmocny znać już rozpościera swoją opiekę; nieśmiertelnym swym palcem gdy dotknął ich czoła, jednemu rzecze: „ty będziesz szczęśliwy, wszystko się tobie w życiu uśmiechać
będzie14.... innemu: „ty będziesz się męczył, będziesz toczył wieczną walkę z życiem".... I obu im się tak stało: pierwszy puścił łodź swoją na fale życia, okrążyły go wesołe nimf uśmiechy, anieli mu pletli z kwiatów wieńce — on zaś płynął powoli, nie śpieszył do brzegu, bo pocóż się śpieszyć, kiedy mu na fali tak dobrze, tak błogo, tak strojno? Drugi od powicia w ciągłych zapasach ze światem, z ludźmi, w zapasach z sobą, z okolicznościami, co napotykając ciągłe zawady na drodze
swego życia, musiał z niemi walczyć bezprzestannie, musiał je odpierać siłą ducha; i tak znękany, z piersią zbolałą, ze skłopotanym umysłem, z sercem zdrętwiałem od zawodów, jakie napotykał od ludzi i świata, spokojnie czeka, aż się zakres jego przeznaczenia spełni, spokojnie wygląda spoczynku, jaki tylko mogiła daje; tak obaj, chociaż różną drogą, stanęli naostatek u swojego kresu.
Zkąd ta nierówność w losach naszych pochodzi? czemu każdy posiada inny nadział szczęścia na świecie? — czemu?.... odpowiedzieć na to nie umiem; wierzę tylko w to, iż tak, a nie inaczej być powinno, gdy mądrość Bożka w ten sposób życie urządziła i prawo to przed ludźmi szatą tajemnicy przykryła.
Wróćmy nazad do rzeczy:
Rok 1855 pozostanie nazawsze pamiętną datą w dziejach życia politycznego
na Litwie. Dwa wielkie słowa: „Swoboda i oświecenie" były godłem noworozpo-
czynającej się ery w kraju; gdy je przy objęciu rządów nad swym ludem młody monarcha głośno i uroczyście powtarzał, cały naród poczuł dobrodziejstwa ztąd wypływające. Odtąd błogosławiły wszystkie rodziny to wielkie święto narodowe, w którem bracia, synowie, krewni — z dalekich stron wygnańcy, z tułactwa po obczyźnie swobodnie wracali na ojczystą ziemię pod rodzinną strzechę, szczęśliwi z tego, iż w familijnem kole, które oglądać stracili już byli nadzieję, po długiem tułactwie dokończą resztki życia, że ich szczątki nareszcie ojczysta ziemia przykryje. Rozwiązały się węzły, co ściskały naukę i czyniły ją zależną, niewolniczą, a przez to bezowocną; uroczystą tę chwilę, aby uczcić godnie, postanowiłem wykonać założoną przed laty sobie pracę o rzekach; wnet zaczęły się budować statki potrzebne
10
|
|
И тогда посмотришь на мир иначе, опираясь на моральные ценности и религиозные чувства. Когда заглянем в глубину людских сердец, когда простим их недостатки, для того чтобы они простили наши, мы поймем, что все мы - братья и являемся членами единой Божьей семьи, которая должна жить во взаимной христианской любви.
Неразгаданной тайной является судьба и будущее каждого человека. Господь с рождения заботится о каждом; касаясь своим бессмертным пальцем лба, одному говорит: «Ты будешь счастлив, тебе будет все легко удаваться»...Иному: «Ты будешь мучиться, будешь вечно бороться и страдать». И так было: первый пускал свою лодку по волнам жизни, его окружали улыбающиеся ангелы, которые плели ему из цветов венки, он же плыл неторопливо, не спеша к берегу, и так хорошо ему. Другой, только родившись, уже вынужден бороться с миром, людьми, с обстоятельствами, с собой. И измученный постоянной борьбой, с болью в сердце спокойно ждет, когда же предназначение его закончится, ждет отдыха, который дает только могила. Они оба, только разными дорогами придут к своему концу. Откуда берётся различие в наших судьбах? Почему каждый имеет свою порцию счастья? Почему??? Я не могу ответить на этот вопрос; верю только в Божью мудрость, которая от людей эту тайну покровом прикрыла.
Но вернемся назад к нашему предмету.
Год 1855 останется навсегда памятной датой в истории политической жизни Литвы. Два великих слова, «Свобода и просвещение», были девизом новой эры в стране; когда при вступлении на трон молодой монарх их громко и торжественно повторял. Весь народ почувствовал надежду на лучшее будущее.
С этого момента сыновья, братья, родные могли вернуться с чужбины, где провели в изгнании долгое время. Они были счастливы, что могли быть вместе со своими семьями. Развязались узлы, что сдерживали развитие науки, делая ее зависимой, рабской и от этого бесплодной. Чтобы достойно ознаменовать этот исторический момент, я решил осуществить многолетнее желание и написать труд о реках. Сразу начали строиться суда, необходимые
10
|
na tę wyprawę, zamówili się specyalni do tej pracy ludzie, jako geometra i malarz, zaczęły się gromadzić narzędzia naukowe i inne k’temu kłopotliwemu zatrudnieniu potrzebne materyały. Wiliję, jako najbliższą mnie rzekę, obrałem za pierwszy przedmiot moich badań.
Wilija, ta litewska Nerys, nie należy w kraju do rzek pierwszego rzędu; nie płynąc ona bezpośrednio do morza, przez geografów w odległej starożytności znajomą ani wspominaną nie była. Na dziewięć wieków przed Chrystusem, w owe to czasy, gdy mniemano jeszcze, iż Elbą się płynie do morza Kaspijskiego, Hezijod i Homer już wspominają o swobodnie płynącym po przestrzeniach naszej ziemi Eridanie — dzisiejszej Dźwinie. Na 444 lata przed Chrystusem, odwrażny podróżnik, Grek rodem, którego uczony nasz historyk więcej handlarzem, niżli człowiekiem naukowym zowie, ów znany w dziejach nauki, Herodot, szukający na brzegach morza tych kosztownych łez Faetona, poszukiwania swoje czyniąc na południu około ujść Isteru i Borystenu, lubo je w swoim opisie miesza z brzegami naszemi bursztyn dającemi,* brzegi morza Bałtyckiego nie były mu wszakże obcemi, gdy nazwiska głównych rzek naszych, jak Chronus, Rubon znanemi mu już były; wspomina on te rzeki, jako przecinające brzegi morza dzisiejszego Bałtyckiego. W I. wieku dopiero po Chrystusie brzegi morza Bałtyckiego już więcej znanemi być poczęły: Pomponius Mela już w tym czasie o ujściu Wisły do morza dokładniej pisze; po nim w końcu II. wieku uczony geograf z Alexandryi Ptolomeusz zostawił w pracach swoich naukowych pomiary wybrzeżów morz różnych, gdzie na brzegach morza Bałtyckiego znachodziemy już dokładnie wspomniane u niego dwie wielkie nasze rzeki: Chronus i Rubon. W IV. wieku po Ch. Ammijan Marcellin a zaraz po nim Jornandes, chociaż zaniedbali swych poszukiwań na morzu Bałtyckiem, zawsze Chronus i Rubon, opierając się na poprzednich geografach, cytują. Wszycy ci podróżnicy uczeni w starożytności, nie zadowolnieni już z poszukiwań dokonywanych nad brzegami morza i nad ujściami rzek znaczniejszych, zapuszczając się to bliżej, to dalej w głąb’ kraju, pomiędzy Wisłą, Niemnem i Dźwiną, na dzisiejszej ziemi naszej różne, a dziwnego nazwiska znachodzili ludy i pokolenia; żaden przecie z nich w tej mieszaninie nazwisk ludowych nie zapisał nazwania Litwinów. Dzie- jopis Russki, Zakonnik Kijowo-Pieczerskiej Ławry, Nestor, dobrze później po tamtych żyjący, a ścisły kompilator greckich pisarzy, przed ukazaniem się wkrótce na- deszłem Słowian, pomiędzy ludami na przemian tę ziemię zamieszkującemi, pierwszy Litwinów wymienia.**
* Badania starożytn. Geogr. Księga II. § 16.
Rzut oka na dawność Litewskich narodów. Wilno 1808 roku, str. 13. Professor Jaroszewicz. Zarysy z czasów pogańskich Litwy str. 1 ob. w Piśmie Zbiorowem Wileńskiem na rok 1859.
11
|
|
для данного путешествия, приглашались специалисты - такие, как геометр и художник, начали накапливаться научные и иные инструменты и материалы. Вилию, как наиболее близкую мне реку, я избрал первым предметом в моих исследованиях.
Вилия, иначе - литовская Нерис, не принадлежит к первому числу рек нашей страны, не течёт она непосредственно к морю и не упоминается в трудах древних географов. За девять веков до Рождества Христова, когда еще древние ученые считали, что Эльба впадает в Каспийское море, Hezjod i Homer уже вспоминали о свободно текущем по просторах нашей земли Эридане - нынешней Двине. За 444 года до Христа отважный греческий путешественник, который был в большей степени торговцем, чем ученым, Геродот, искал на морских берегах ценные слезы Фаэтона, поиски вел около устьев Истера и Бористеня и в своем описании ошибочно считал, что берега наших рек полны янтаря. Хотя берега Балтийского моря не были ему чужды, так как названия наших главных рек, Хронуса и Рубона, были ему известны. Вспоминает он эти реки, как разрезающие берега Балтийского моря. В I веке от Рождества Христова берега Балтийского моря были более изученными, так Pomponius Mela уже более точно описывает устье Вислы. После него, в конце II века, в работе ученого-географа Aleksandryia Ptolomeusza содержится описание измерений побережий разных морей, где в описании Балтийского моря точно указываются впадающие в него наши две великие реки Хронус и Рубон. В IV веке Ammijan Marcellin, а за ним и Jornandes, хотя и пренебрегали в своих исследованиях изучением Балтийского моря, но всегда, опираясь на предыдущих географов, упоминали о Хронусе и Рубоне. Все эти древние ученые-путешественники путешествовали в глубину нашего края - между Вислой, Неманом и Двиной. На нашей древней земле жили различные племена, с интересными и удивительными названиями; но ни один древний ученый в своих трудах не упоминает о литвинах. Только позже летописец Руси, монах Киево - Печерской Лавры, точный подражатель греческих писателей, Нестор, первым упомянул о литвинах.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
