w 1653 r. dziedzictwa takowych zrzekli się, oddając je na fundusz XX. Kanoników Regularnych Michaliskich. Zrzeczenie to małżonków Brzostowskich na korzyść zakonników, król Michał Wiszniowiecki w 1673r przywilejem swym potwierdził; to znowu z zapisu księcia Marcina Gedrojcia, wojewody mścisławskiego, dostali Kanonicy Regularni majątek Widziniszki, gdzie z woli fundatora pobudowano kościół, klasztor dla XX. ka-
131
|
серебримой жестью обитой, расположенное на алтаре. Под ней небольшая иконка Св. Катажины, богато в серебро и камни оправленная со славянской надписью. Как это есть, как местное предание говорит, иконка эта из войн московских, через Бжостовских привезённая.
Закрыстя не имеет старых и богатых украшений, ни сам костёл их не имеет. — Некогда слыл этот костёл богатством серебра, но эти, по причине процедуру установленного с епископом Коссаковским через ХХ. Каноников Рэгулярных, когда у Бжостовских размещенными остались, о каком был выполнил долго длящийся, как мы это сейчас увидим, процесс между монахами а домом Бжостовских, костёлу возвращенными не были. Остаток серебра и более дорогих украшений, какими ещё костёл михалишки владел: В 1812 году, во времени отступления Францозов из Москвы был ограбленный, окончательно пострадал. Гробик даже с реликвиями вынес неприятель из костёла, и когда после оторвания одной жести он убедился, что оковка не было серебром, бросил этот святой депозит, который потом нашли в лесу и возвратили в костёл.
Каноники де паэнитэнтя, в Михалишках через Бжостовскего поселенные, красивым фондом сначала опатшонэми были; Потому что не достаточно, же основатель их первый фольварк Милашуны иначе Лабуде им записал, каковую эту запись констытуциа 1653г. - утвердила; Ещё Ципрян Бжостовски с супругой свою Рахэла Раецка, имеет полученое себе от короля Яна Казимира ,,,, добро Буйвидзэ, В 1653 г . наследства такового отказались, отдавая его на фонд ХХ. Каноников Регулярных Михалишких. Отречение это супруги Бжостовских на пользу монахов, король Михаил Вишнёвецки в 1673г - привилегией своим утвердил; Это снова из записи князя Марчин Гэдройтя, воеводы мстиславскего, получили Регулярные Каноники усадьбу Видинишки, где из воли основателя построили костёл, монастырь для ХХ. Каноников
131
* - Регулярные Каноники – Августинцы, августинцы-каноники являются священниками, чьей жизни свойственны некоторые черты монастырского уклада, например общежитийный уклад и совместное пение на богослужения.
|
noników i infułacyę tam wybudowano. Bujwidze miały też kościołek filialny drewniany, przy którym dwóch zakonników ciągle mieszkało.
Kiedy tak się dzieje, kiedy zakonnicy nieprzewidujący klęski, jaka ich napotkać miała, pożywają spory kęs chleba przez dobrodziejów im hojnie nadany, biskup inflantski Józef Kossakowski odbiera siłą fundusz przez Marcina księcia Gie- drojcia Kanonikom Regularnym zapisany.* W tejże porze Michał hr. Brzostowski wespół z krewnym swoim Michałem Radziszewskim zamyślać poczęli o odebraniu księżom Kanonikom majątków im przez przodków swych nadanych, tak z dóbr ziemskich Miłaszuny, jak i z lennych, Bujwidze zwanych. Zakonnicy michaliscy przelęknieni nieprzyjacielskiemi krokami, otwarcie przez biskupa inflantskiego rozpoczętemi, a nie- znający jeszcze tajonych zamiarów Brzostowskiego, z całą ufnością złożyli mu w depozyt bogate kościelne srebra i summę klasztorną, znajdującą się w gotowiznie, na co Brzostowski zakonników zarewersował. — Brzostowski i Radziszewski wspólnie z biskupem inflantskim, podstępnie przeciw zakonnikom w Rzymie działać musieli, kiedy obaj pod jedną i taż samą datą, t. j. 1782 r. Septembra 6. dnia uzyskali od Stolicy Apostolskiej bulle: Biskup Kossakowski na zwrót sobie majątku Widziniszek — dwaj drudzy na odjęcie zakonnikom Miłaszun i Bujwidz. W skutek buli papiezkich, sub dole uzyskanych, obaj zajęli rzeczone dobra.
Biskup, mający przy tem władzę duchowną w swoich rękach, w 1783 r. całą ruchomość i sprzęt tak kościelny, jako też i klasztorny zabrał, wolę fundatora zniszczył, osoby zakonne wypędził i bez sposobu do życia zostawił; plebaniję zaś i probostwa świeckie na miejscu XX. Kanoników ustanowił. Na jakową to krzywdę wyrządzoną zakonowi przez biskupa inflantskiego, owoczesny infułat widziniski ks. Kazimierz Widmont, manifest zapisał. Wszczął się proces zawzięty. Kanonicy Regularni widząc się wyzutymi z funduszów, w 1784 r. zapozwali przed sąd ziemski trocki tak biskupa Kossakowskiego, jako Brzostowskiego i Radziszewskiego o niesłuszny zabór majątków; Brzostowskiego zaś raz jeszcze zapozwali o złożone u niego srebra i summy kościelne. Lubo sąd ziemski trocki bullę papiezką, z tytułu, iż ona nadań królewskich unieważniać nie może, dekretem swoim podniósł i jej skutki uchy-
* Ks. Przyjalgowski piszący Żywoty Biskupów Wileńskich, o zajęciu dóbr michaliszskich tak mówi: „Ksiądz Kossakowski zostawszyy bisk. inflantskim, wyjednał z Rzymu pozwolenie, pod pozorem, że szczupłe ma dochody, zając dwa klasztory XX. Augustyanów białych „Widziniszki“ i „Michaliszki*‘ z 700 chat do nich należącemi w dyec. wileńskiej, ale mimo wiedzy Massalskiego. Gdy zakonnicy żadna miarą ustąpić nie chcieli, Kossakowski zebrawszy chłopów z Powoła i Żejm, oraz ochotników ze szlachty, uderzył na klasztor widzimiszski, tak, że harmata i bomba były w robocie i wypędził mnichów. Wówczas Massalski, jak powiadają akta, w obec całej kapituły, swojemi usty pelneini wdzięcznej wymowy i z sercem pełnem pasterskich uczuć, wyraził całe oburzenie na niego, oświadczając, iż bronić będzie tego zakonu od napaści takiej, a pisma z Rzymu otrzymane uważać za fałszywe lub podstępem wyro bione. (Ob. „Żywoty Biskupów Wil.“ T. 3. str. 200 — 201.
132
|
|
И инфулациэн там построили. В Буйвидах был тоже костёлэк филиальны деревянянный, в которым два монаха постоянно обитали.
Когда так происходит, когда монахини не предвидя поражения, какое их настигло далее, получали солидный кусок хлеба через благодетелей им щедро поданный, бискуп инфлянтски Иосиф Коссаковски отбирает силой фонд через Марчин князя Гедройца Каноникам Регулярным записанный.
* В той же времени Михаил хр. Бжостовски совместно с родственником своим Михаилом Радишевским задумывать начали о отнятии (возвращении) ксензом Каноником поместий им от предков своих данных, так из добра земских Милашуны, как и из ленных, Буйвиды называемых. Монахи михалишские испугались неприятельских действиямй, открыто через епископа инфлянтскего начатыми, а незнающие ещё тайных замыслов Бжостовского, со всей доверчивостью сложили ему в депозыт много церковного серебра и сумму (казну) монастырскую, находящиеся в готовновсть, на что Бжостовски монахов зарэвэрсовал (забронировал?).
- Бжостовски и Радишевски вместе с епископом инфлянтским, коварно против монахов в Риме действовали, когда оба под одну и та же самой датой, т. й. 1782 г . Сентября 6. дня получили от Столицы Апостольской буллы: Епископ Коссаковски на возврат себе имущества Видинишек - два других на отнятие монахам Милашун и Буйвид. В следствие буллы папской, суб доли полученных, оба получили означенное добро.
Епископ, имеющий при тэм духовную власть в своих руках, в 1783 г . целую движимость и инвентарь так церковный, как тоже и монастырский забрал, волю основателя знишчыл, монашеских лиц выгнал и без способа к существованию оставил; приход же и боство светское на месте ХХ. Каноников установил. На какую это несправедливость причиненную ордену через епископа инфлянтскего, овочесны инфулат видиниски кс. Казимеж Видмонт, манифест записал. Начался ожесточённый процесс. Регулярные Каноники видя себя лишёнными с фондов, в 1784 г . представили иск перед судом земским троцким так епископа Коссаковскего, как Бжостовскего и Радишевскего о несправедливом захвате имущества; Бжостовскего же раз ещё представили иск о сложенном у него серебре и церковной казны. lubo суд земского троцки буллу папской, из права, же она королевских присвоения отменять не возможно, декретом он своим поднял и её следствия
* Кc. Пшияльговски описывая Жизни Епископов Вильнюсских, о захвате имущества михалишских так говорит: „Священник Коссаковски поддержанный биск. инфлянтским, выхлопотал из Рима разрешение, под предлогом, что у худые есть доходы, заёнц два монастыря ХХ. Белых Аугустянув „Видинишки“ и „Михалишки * ‘ с 700 хат к ним приналежащими в диацезии Вильнюсской, но мимо знание Массальскего. Когда монахи никакая мерой уступить не хотели, Коссаковски собравши мужиков из Повола и Жейм, и добровольцев из шляхты, ударил на монастырь видимишски, так, что пушка и бомба были в роботе и выгнал монахов. Тогда Массальски, как говорят акты, в обэц целого капитула, своеми устами полными благодарного произношения и с сердцем полным пастырских чувств, выразил целое возмущение на него, заявляя, же защищать он будет этого ордена от напасти такой, а письма из Рима полученные считать за фальшивое или обманом полученными. { Тов. „Жизни Епископов Виль.“ Т. 3. стр. 200 — 201.
132
|
lił; lubo o nieprawny zabór majątków Brzostowskiego i Radziszewskiego obwinił — dobra te zakonnikom wróconemi nie zostały. Pieniano się czas długi o owe dobra i jeszcze w 1806 r. prokurator generalny zakonu ks. Teofil de Błock wchodził z no- wemi prośbami na Michała Brzostowskiego i Michała Radziszewskiego o majątki przez nich zabrane; z Michałem zaś Brzostowskim raz jeszcze się prawował o zwrot juryzdyki i summ niesłusznie przez niego przywłaszczonych. Obie te prośby księdza prokuratora generalnego drukiem ogłoszonemi w tamtej dacie były. Wszystkie zakonników usiłowania i zabiegi okazały się bezskutecznemi; albowiem ostatecznie majątek Miłaszuny pozostał przy Brzostowskich: Bujwidze zaś dostał Radziszewski. Proces o srebro kościelne i o summę zakonną podobnież przegrali; bo gdy przez zdradę jednego z zakonników, na jaką się skarży prokurator generalny w swojem objaśnieniu, rewers Michała Brzostowskiego wykradzionym z archiwum klasztornego i powróconym mu został, zakończył się on na stronę zakonników stratą depozytu.
W pierwszej kassacie klasztorów na Litwie w 1832 roku z rozporządzenia rządu nastałej, w liczbie skassowanych dwunastu klasztorów XX. Kanoników Regularnych znalazł się i klasztor michaliski. Zakonnicy więc ustąpili miejsca duchowieństwu świeckiemu, przez które parafija michaliska administrowaną być poczęła. Kościół Michaliski, w tych przejściach nie mający stałego opiekuna, coby czuwał nad jego poprawkami, niszczał znacznie. Czas, co tak szybko upływa, zostawił po sobie ślady lat ubiegłych, kiedy rok każden, wytrącając nieznacznie po jednej cegiełce z muru, lub robiąc niewidzialnie po szczerbie w dachu, budowę tę doprowadził na- wewnątrz i nazewnątrz do stanu niemałego zniszczenia. Kościół michaliski potrze-, bował koniecznej restauracyi; i owoż poprzednik dzisiejszego proboszcza, człowiek gorliwy, jak widać, lecz nie umiejący w tem sobie poradzić, przed pięcią laty zajął się szczerze obnową kościoła; nazewnątrz starannie go otynkował, oczyścił, pokrył nowym dachem i wieże pokrył, wszystko pomalował czerwoną farbą — słowem kościół pięknie odrestaurował i odświeżył; obnowę zaś wnętrza powierzył gustowi i talentowi swego organisty, co się z największą wiarą w znajomość sztuki, podjął tej restauracyi; owoż ów organista, którego nazwiska żem nie zanotował, mocno teraz żałuję, mając przed sobą całe ściany, gipsową sztukateryą w najpiękniejszym rodzaju wykonane, brudne; a przez czas i niedbalstwo posługi kościelnej w wielu miejscach pokruszone, odbite lub przez wilgoć wpadającą do kościoła przez stare dziury w dachu odpadłe, nieznający sztuki gipsaturniczej, wpadł był na myśl szczęśliwą — jak mu się zapewne zdało — zakrycia farbą wypukłości gipsowych; i tak brudnym błękitnym kolorem nierównej barwy — pociągnął ściany; na nich będące arabeski — zielono pomalował; owoce żółtą farbą pociągnął — ptaki pstro jakoś pobazgrał; aniołki zaś, których tam mnóstwo w rozlicznych, a pełnych pięknego
133
|
|
lubo о незаконном захвате имуществ Бжостовскего и Радишевскего обвинил — эти ценности монахам не вернул. Пеняно долго еще о том добре и ещё в 1806г. генеральный прокурор ордена кн.Теофиль де Блоцк входил с новыми просьбами на Михаила Бжостовскего и Михаила Радишевскего о поместьях через них отнятое; С Михаилом же Бжостовским раз ещё судился о возврате юрыздыки и сумм неправильно через него присвоенных. Оба эти просьбы ксендза прокуратора генерального печатью оглошонэми в той дате были. Все монахов усилия и труды оказались себя безрезультатными; Ибо имущество Милашуны окончательно осталось у Бжостовских: Буйвиды же получил Радишевски. Процесс о церковном серебре и о казне монашеской так же проиграли; Потому что когда через измену одного из монахов, на какую жалуется генеральный прокуратор в своем объяснении, реверс (возврат) Михаила Бжостовскего был выкраденный из монастырского архива и возвращенный ему остался, закончился он на стороне монахов потерей депозита.
В первом упразднении монастырей на Литве в 1832 года распоряжением правительства, в число упразднённых двенадцати монастырей ХХ. Каноников Регулярных попал и монастырь михалишский. Монахи итак уступили места духовенству светскому, которое приходом михалишский стала управлять. Костёл Михалишки, в тех переменех не имеющий постоянного защитника (опекуна), чтобы наблюдал за его починкой, разрушался значительно. Время, что так быстро проходит, оставило после себя следы прошедших лет, когда каждый год, выкрашивая понемногу по одному кирпичику из стен, или делая невидимые трещины в крыше, строение то довел внутри и снаружи до состояния уничтожения.
Костёл михалишский требовал неизбежной реставрации; И вот предшественник сегодняшнего приходского ксёндза, усердный человек, как видно, но не умеющего в тэм себе посоветовать, перед пять лят занялся искренне обновлением костёла; снаружи тщательно его оштукатурил, очистил, покрыл новой крышей и башни покрыл, всё покрасил красной краской — словом костёл красиво реставрировал и освежил; обновление же внутри поручил вкусу и таланту своего органиста, что с большой верой в знакомстве искусства, предпринял эту реставрацию; и вот тот органист, которого фамилии не записал, крепко теперь жалею, имел перед собой целые стены, гипсовую лепнину в самом красивом виде выполненное, но грязное; А через время и небрежность церковного услужения в многих местах покрошенное, отломанное или через сырость падающую в костёл через старые дыры в крыше попавшую, не знающий умения гипсатурничей, пришел он ка мысли счастливой - как ему наверно казалось - прикрытия краской гипсовых выпуклостей; И так грязным голубым цветом неровного цвета — потянул стены; На них будучие арабески — зеленым покрасил; Плоды жёлтой краской потянул — птиц пёстро кое-как помарал; Ангелочки же, которых там множество разнообразных, полные красивого
133
|
układu postaciach pomieszczono — cielistą farbą pokrył; włosy, brwi i zrzenice czarną pomalował, białka zaś od oczu pracowicie pobielił. Tą koleją ze ścian pięknego przed tem kościoła stworzyła się jakaś mieszanina kolorów, jakaś pstrokata mozajka w najgorszym rodzaju, która przychodnia każdego w sposób rażący uderzając, nie pozwala mu domyśleć się od razu, co by mogło być powodem do tego zmieszania się najpiękniejszego utworu sztuki rzeźbiarza Włocha z niezwyczajną peckaniną michaliskiego organisty.
Podczas tej obnowy kościoła, złodzieje wkradłszy się do grobowej kaplicy Brzostowskich, powydzierali z niej pomniki, które były rznięte na tablicach z angielskiej cyny; jeden tylko z nich pozostał nie wydarty Anny z Mieleszków Brzostowskiej. Swiętokradzka ręka nieprzyjaciół cudzoziemskich, a następnie złych ludzi — mieszkańców tego miejsca — odarła kościół zarówno z bogactw jego, jak i z pamiątek familijnych domu Brzostowskich, będących własnością historyi krajowej. Pozostał tylko jeden pomnik grobowy, umieszczony w samym kościele po lewej ręce od wejścia — po Michale Brzostowskim, podskarbim W. Ks. Lit., któ~ rym sobie dla pamiątki przerysować polecił.
rozmaitej wielkości, wszystkie prawie zgniłe. Wielu z nich wieko podnosiłem, a w każdej z tych nic innego, oprócz szczątków kości nie znalazłem. Kilka z nich zawierało ostatnie resztki księży, jak się ze szczątków pozostałych ornatów domyśleć można.
Największy interes historyczny, największą ciekawość miejscową stanowią tutaj dzwony, umieszczone na jednej z wrież kościoła; na drugiej albowiem zegar się znajduje. Są to wielkie śpiżowe dzwony. Przystęp do nich bardzo jest trudnym niepodobna aby bez stosownego przyrządu wszystkie na takiej wysokości dostatecznie opatrzyć można było. Za pomocą uprzejmego i gorliwego w niesieniu mnie pomocy X. Strzeleckiego stanęło w godzin parę rusztowanie, z którego dzwon naj-
134
|
|
расположения позах расположились — телесной краской покрыл; Волосы, бровь и зрачки чёрной он покрасил, белки глаз трудолюбиво побелил. Этими событиями на стенах красивого до этого костёла создалась какая-то мешанина цветов, какая-то пёстрая мозайка в самом худшем виде, которая приходящего каждого поражает в остолбенение, не дает ему догадаться сразу, что бы могло быть поводом для этого перемешивания найкрасивейшего произведения искусства скульптора Итальянца с невероятной мазнёй михалишского органиста.
Во время того обновления костёла, воры проникли в гробовую часовню Бжостовских, вырвали из неё памятники, которые были вырезаны на плитах с англиельского олова; Один только из них остался не вырванный Анны с Мелешков Бжостовской. Свентокрадзка рука иностранных врагов, а затем злых людей - жителей этого места - лишили костёл так и богатств его, как и из семейных памяток дома Бжостовских, будущих собственностью исторыи краёвой. Остался только один памятник гробовй, помещённый в самом костёле после левой руке от входа - по Михаилу Бжостовскому, подскарбим В. Кс. Лит., которым себе для памяти перерисовать поручил.
Я перерисовал ещё и амвон, найденый в костёле, которого реставратор органиста счастьем неожиданным не дотронулся; Формой 1 скульптурой напоминает он всем тот амвон, из которой это перед тремя веками знаменитый Пётр Скарга золотым польским языком верному народу в Вильнюсе в часовне Св. Казимира рассказывал Божье слово.
Под пресвитерией костельной есть достаточно большой гробовой склеп; В нём не мало гробов разной величины, все почти гнилое. Я много из них крышку поднимал, а в каждом из этих ничего другого, кроме частей кости не нашёл. Несколько из них содержало последние останки священников, как это из остатком риз домыслиць можно.
Наибольшийе интерес исторический, наибольший интерес составляют здесь три колокола, помещённое на одной из башен костёла; На второй ибо часы находятся. Это есть большие бронзовые колокола. Доступ к ним очень трудный, непохоже, чтобы без соответствующегоприспособления все на такой высоте достаточно перевязать можно было. При помощи вежливого и усердный в несении мне помощи Кс. Стшелецкего стал в часов несколько леса, из которых колокол наиболее осмотреть мне удалось. Имеет он на одной стороне в отливке картину Матери Божьец с святым дитем на руках; Под неё в дутом формате щит четверной герба Бжостовских и их коллигации; На около шестнадцати букв первых означающих имя, фамилии и титулы основателей.
134
|
większy obejrzeć innie się udało. Ma on na jednej stronie w odlewie wizerunek Matki Boskiej ze świętem dzieciątkiem na ręku; pod nią w dutym formacie tarczę poczwórną herbową Brzostowskich i ich kolligacyi; na około szesnaście liter pierwiastkowych oznaczających imie, nazwisko i tytuły fundatorów.
‘Odlewy na dzwonach w Michalakach
Z drugiej strony dzwonu napis następny:
Aes campanium Ab hoste ...ore possesum et In arce Vilnensi per septennium captivum Triste ... ebam Nunc vero
Auspiciis S. S. Joannis Casimiri Poloniae et Sveciae Regis Magniąue Ducis Litvaniae Gloriosissimi Cura et virtute per Illustr. Mag. Dni.
Cupriano Paulo Brzostowski Ref. et Notary M. D. L.
Tunc Gubernatoris Metropolis Lithvaniae Vigilantissimi Anno Dni. MDCVII. die XX. Mens. Xbres Vindicatum Atąue in formam h an с sumptibus ejusdem Animatum Et divae matri ex voto dicatum Jam cetum ad templum Michaliscens persono Deo optimo шахішаш Gloriam Deiparae Virgini honorem Serenissimo Regi Yictricia saecula Magenati in seras posteritatis perennem Benedictionem.
Na dole około dzwonu:
In memoriam spoliorum Vilna a Mosco recuperata ac eptorum a Serenissimo Rege per Illustr. et Mag. Dni. Cupriano Paulo Brzostowski Refe. et Notario M. D. L.
135
|
|
Большего посмотреть мне удалось
|
Consessorum В. V. М. ех arce Vilnensi receptum et ab serenissimo donatum hanc campanam signum. Gratitudinem idem perillustrissis et Mag. Dni. Refe. M. D. L. fieri curavit et templo Michaliscensi addixit Vilnae die XI. Mens. Julii anno M. D. С. XVI.
Na boku pośród floresów trzy wyrazy:
Emericio — Mericiano — Fecit.
Napis ten na dzwonie odlany, oczewiście zaświadcza nam, iż go Paweł Cyprian Brzostowski chciał złączyć pamiątką narodową ze wspomnieniem wyprawy na Moskwę. Powiadają tutaj, że czwarty dzwon bez porównania od tych większy przy przeprawie jego przez Wiliję zatopionym został i tam dotąd się znajduje. Lekarz tutejszy p. Minikowski, świadomy wszelkich miejscowych podań i sam ich zbieracz, wszystkich mnie uprzejmie udzielił. Pokazywał mnie nawet miejsce na Wilij, w któ- rem ma się znajdować ów wielki dzwon utopiony.
Obecny proboszcz michaliski, X. Strzelecki, pojmujący dokładnie jaką krzywdę smakowi włoskiemu zadał litewski organista przy restauracyi wnętrza kościoła w Michaliszkach, zamyśla szczerze o nowej odnowie tego kościoła.
Kościół michaliski ma swoje dwa bractwa: Ś. Anny i Różańca Ś. bullami Stolicy Apostolskiej, a mianowicie Benedyktów XIII. i XIV. utwierdzone, które to bulle, w archiwum kościelnem przechowują się. Obchodzi on corocznie kilka festów, w liczbie tych fest S. Antoniego jest jednym z większych. W dniu tym zaledwo nastał ranek a już się lud okoliczny na ulicach miasteczka i przed kościołem zbierać zaczął. Tutaj, na Litwie czystej, bo od rzeki Oszmianki, jakby od jej naturalnej granicy, wszystkie ślady typu tej narodowości już widzialnie występują; zacząwszy od języka którego tutaj użycie napotykamy, aż do rassy ludzi a mianowicie kobiet, wszystko jest odmiennem od sąsiedniego krywiczańskiego plemienia. Tutaj kobiety są wysokiego wzrostu, w znacznie bardzo większej części blondynki; nosy mają małe okrągłe, nie zaś jak tamte duże i foremnie zarysowane, twarze długie i ściągłe. Różnica ta, na pozór małoznacząca, jest wszakże bardzo ważną i charakterystyczną dla każdego kto poszukiwania swoje z zastanowieniem i uwagą rozwijać przywykł; w jej albowiem odcieniach wypatrzeć należy tę drobną odmianę, co rassy plemion rozróżnia z sobą. Strój kobiet różni się także znacznie od stroju używanego przez nasze wło- ścianki, na dziewczętach mniej się to daje spostrzegać; albowiem i tutaj jak u nas noszą chustki na głowie, tylko większe i inaczej zawiązane, noszą gorsety, pstre fartuszki, lubią paciorki i błyskotki i dużo używają kwiatów na głowie, które im są większe, im nieforemniejszą głowę czynią: tem większą elegancyę i staranność w ubiorze wyrażają. Widziałem w kościele kilka strojnych dziewcząt, co miały po dwie ogromne
136
|
|
На боку среди арабеск три выражения:
Эмэричё — Мэричано — Фэчит.
Эта надпись на отлитом колоколе, очевидно свидетельствует нам, же его Павел Ципрян Бжостовски хотел соединить памяткой народной с воспоминанием поездки на Москву. Говорят здесь, что четвёртый колокол без сравнения от этих больший при переправе его через Вилию затопленным остался и там досюда находится. Лекарь здешнего п. Миниковски, знаток всяческих местных преданий и сам их собиратель, все мне учтиво предоставил. Он показывал мне даже место на Вилии, в котором находится тот большой утопленый колокол.
Присутствующий (теперешний) приходский ксёндз михалишски, Кс. Стшелецки, понимающий точно какой ущерб стилю итальянскому нанёс литовский органист при реставрации интерьера костёла в Михалишках, замыслил искренне о новом возрождении этого костёла.
У костёла михалишского есть свои два братства: Св. Анны и Розария Св. Буллами Столицы Апостольской, а именно Бенедикта ХШ. и КсИВ. укреплённое, которое то буллы, в архиве костельном сохраняются. Обходит он ежегодно нескольких фэстов, в числе этих фэст С. Антонего есть один из больших. В дне этим едва наступило утро, а уже окрестный народ на улицах местечка и перед костёлом собираться начал. Здесь, на Литве чистой, потому что от реки Ошмянки, как бы от её натуральной границы, все следы типа этой национальности (народности) уже видимо выступают; Начавши от языка которого здесь употребление встречаем, пока в рассе людей а именно женщин, всё отличаемым от соседнего крывичаньскего племени. Женщины здесь высокого роста, в значительно очень большей части блондинки (светлые); носы имеют маленькие круглое, не как те большие и складно обрисованное, длинные лица и вытянутые.
Разница та, на видимость малозначительна, есть очень важной и характерной для каждого кто поиски свои с размышлением и вниманием развивать привык; ибо в их оттенках высмотреть полагаться те мелкие отличия, что рассы племён различает между собой. Наряд женщин различается так же значительно от наряда употребляемого через наших крестьян, на девушках меньше это он даёт замечать; Ибо и здесь как у нас носят головного платка, только больше и иначе завязанные, носят корсеты, пёстрые переднички, любят бусины и блёстки и много употребляют цветов на голове, которая им больше, им нефорэмнейшон голову делают: тэм большее щегольство и старательности (аккуратности) в наряде выражают. Я видел в костёле нескольких нарядных девушек, что имели по две огромных
136
|
piwonije na głowie. Młode mężatki różniły się od dziewcząt czepkiem muślinowym i chusteczką, co ich ramiona przykrywała. Poważne zaś kobiety, te wiejskie ma- trony, inaczej się wcale stroją; — nie znajdziesz tutaj naszej płóciennej namiotki, ani szarej siermiężnej świtki; noszą one na głowie kapturki, kabaciki bogate i dostatnie. — Kapturki te noszą w formie jakby infuły biskupiej z bogatej sztofy lub błyszczącej lamy zrobione, niewielką chustką u czoła około głowy okrążone, z pod której wychodzi dwoje uszu z tejże bogatej materyi, u wielu lisztewką muślinową lub koronką ugarnirowanych, co stanowi wyższy stopień elegancyi. Na kolorowej spódnicy i pstrym bardzo fartuchu noszą one surduciki z ciemnego granatowego sukna, z aksamitnym kołnierzem, błyszczącemi guzikami do stanu zrobione, wyżej kolan zakończone i z tyłu mocno nafałdowane; u niektórych widziałem pelerynę przy- tym surduciku. — Mężczyzni niemniej czysto są ubranemi; noszą oni jakieś surduty z szarego sukna, których krój niezdecydowany, środek trzyma pomiędzy starą kapotą a nowotnym surdutem, wszyscy w długich butach, często pasem czerwonym po wierzchu przepasani.
Kiedy w ciągu tego opowiadania tylokrotnie wspomniało się o domie Brzostowskich — raz jeszcze wróćmy do tego imienia i powiedzmy, iż o parę wiorst od miasteczka jest dwór Michaliszki — świetna niegdyś tej znanej w kraju rodziny rezydencya, której dzisiaj szczątki zaledwo pozostały.
137
|
|
пивоние на голове. Молодые замужние отличались от девушек муслиновым чепцом и платком, что их плеча она прикрывала. Почтенное же женщины, эти деревенские имеет матроны, иначе себя вовсе наряжают; — Ты не найдёшь здесь нашей полотняной намётки, ни серой серменжнэй сьвитки; Носят они на голове каптурки (капки, колпачки), кабачики богато и в статне. — Эти каптурки носят в форме как митры епископской с богатой штофы или блестящей ламы сделанное, небольшим платком у лба вокруг головы окружённое, из под которой выходит два уха с той же богатой матэрыи, и много лиштэвков муслиновых или кружевом убранных, что составляет высшую ступень элеганции.
На цветной юбке и пёстрым очень фартуке носят они сюртучки из тёмного гранатного сукна, из бархатным воротничком, блестящими пуговицами до стану сделанное, выше коленей законченное и из тыла крепко нафалдовано; У некоторых я видел пелерину при этом суртучке.
— Мужчины все в же чистой одежде; Носят они какое-то сюртуки из серого сукна, которых покрой неопределенный, середина лежит между старым кафтаном а новым сюртуком, все в длинных ботинках, часто красным поясом сверху перепоясанные.
Когда в течение этого рассказа столько раз упомянуто о доме Бжостовских — ещё раз давай вернёмся к этому имени и расскажем, что о пару верст от местечка есть двор Михалишки — блистательная некогда этой известной в краю семьи резиденция, которой сегодня остатки едва осталась.
138
|
Pałac w nim, co przed laty słynął gościnnością i hucznem życiem, — co otwierał swe podwoje bezprzestannie gościom różnej kondycyi i dostojeństwa — bo jak wieść niesie i królów on przyjmował — w 1812 roku przez Francuzów spalony, kiedy z powodu pokrzyżowanych interessów familii Brzostowskich nie mógł być na nowo wyrestaurowanym, w ruinie pozostał. W tej ruinie, bez drzwi i okien zakończonej w wykręcane facyaty, są jeszcze ślady pańskiego zbytku i gospodar- nej wygody. Na piętrze w pokojach mieszkalnych pozostałe w szczątkach kominki ze sztukateryą, odrzwi i inne ozdoby, świadczą o pierwszym, drugiego ślady widzieć można w obszernych, ciągnących się nietylko pod domem lecz i poza domem podziemnych sklepach, obszernych korytarzach i suterenach, na sklepieniach, na których dzisiaj gęsty chwast i wysoka pokrzywa porosły.
138
|
|
Дворец в нём, что перед веками слыл гостеприимством и громкой жизнью, - что открывал свои двустворчатые двери безпрестанно гостям разного положения и достоинства - потому что как весть несёт и королей он принимал - в 1812 год через Французов сожжённый, когда по причине перекрещенные интерэссов фамилии Бжостовских не мог быть заново отреставрированым, в разрушении остался. В этом разрушении, без дверей и окон законченной с вывернутой мансандрой, но ещё со следами господнего избытка и хозяйственной удобств. На этаже в жилых комнатах остались в обломках камины из изразцов, дверных рамок и других украшений, свидетельствуют о первом, второго следы видеть можно в обширных, тянущие собой только под домом лечи и за домом подземных склепах, обширных коридорах и подвалах, на сводах, на которых сегодня густой сорняк и высокая крапива поросли.
138
|
Około pałacu są jeszcze ślady, lecz już zaledwo tylko ślady ogrodu, co okrążał niegdyś tę pańską rezydencyę. Jest jeszcze kilkadziesiąt drzew starych, co od znikłych tutaj szpalerów pozostałe, dzisiaj jakby nie w porządku i od rzeczy nie na miejscu swojem stoją. Są jeszcze kanały i sadzawki zarosłe trawą i jakieś ślady tarasów i nasypów ziemnych. Nie opodal od tych zwalisk stoi jeszcze mały murowany lamus dwupiętrowy, zamknięty żelaznemi mocno okutemi drzwiami; dwie stare lipy pomiędzy któremi on stoi, objęły go gałęziami do koła. Przetrwawszy wieki, przeżywszy swą świetność, z tąż samą obojętnością przechowuje dzisiaj stare porwane chomąty, z jaką przed laty zamykał może bogate składy zbroi rycerskiej i innych krajowych pamiątek, jak nie mniej składy kosztownych sreber i klejnotów domowych.
Wszystkie ruiny są bez wątpienia szanowną własnością krajową — są to jakby relikwie historyczne; lecz widok każdej z nich napełnia smutkiem serce człowieka gdy mu przypomina wielką przeszłość jego upadłą, ukazującą się teraźniejszym pokoleniom w ostrych szczerbatych czarnych wyłomach, o które się roztrącająca bez- przestannie słaba myśl dzisiaj odległych żyjących a zkarłowaciałych duchownie ich potomków, bogatych owoców nie zapowiada dla ludzkości.
Smutno zaprawdę tutaj pomiędzy staremi zwaliskami, wśród których człowiek dzisiejszy, całkiem im obcy, błąkający się po nich, gdy dawnej świetności nie sprosta, westchnie tylko boleśnie i nieraz gorzko zapłacze za czasem upłynionym. I my, smutni, pod wpływem tego wrażenia, wracajmy czemprędzej do gościnnego probostwa naszego. Tam pośród spółczesnych sobie życiem i myślą łatwiej się wzajemnie zrozumiemy.
Odwiedziłem dnia tego p. Minkowskiego w jego własnym domu. P. Minkowski jest też kollekcionistą; posiada on niewielki zbiorek rzeczy rzadszych; ma trochę etrus- ków, trochę starej saskiej porcelany, z pomiędzy której zasługuje na uwagę filiżanka z pokrywką, na kubku której jest popiersie Stan. Augusta, malowane w medalionie, na okół niego znajduje się napis: „Stanislaus Augustus Rex.“ — Na płasz- czyznie spodka otwarta księga, przy niej laska sprawiedliwości z jednym palcem w górę podjętym, wieniec laurowy i wszystkie attrybuta, oznaczające pamiętną ustawę prawa, w roku 1791 uchwalonego.
Filiżankę tę zaliczyćby można dzisiaj do rzadkich już zabytków, które w owej dacie odznaczały ten świetny akt w kraju. Znamy karabele, guziki od fraków, noszące tę datę; wstęgi od ubiorów damskich i całe nawet suknie, z dewizą do tej okoliczności przyjętą. Filiżanka w mowie będąca dowodzi nam oczewiście, iż musiały być też sprzęty i naczynia stołowe robio- nemi z powodu tej radosnej krajowej uroczystości. Do tej filiżanki dobrał był p. Minkowski stosowną łyżeczkę srebrną, a także rzadką, którą poraź pierwszy zdarzyło
139
|
|
Вокруг дворца ещё следы, но уже едва только следы сада, что окружал некогда это поместье. Ещё несколько десятков старых деревьев, что от исчезнувших алей осталось, сегодня как бы нестройно и не на месте своем стоят. Есть ещё каналы и пруды заросшие травой и какие-то следы террас и земляных насыпей. Недалеко от тех насыпей ещё стоит маленький каменный лямусс трёхэтажный, закрытый желязными крепко окованными дверями; Две старые липы, между которыми он стоит, обняли его ветками до верху. Выдержав века, переживши своё великолепие, с тем самым равнодушием сохраняет сегодня старое ,,,,,, (порваный хомут), с какую перед веками он закрывал возможно богатые склады вооружения рыцарского и других национальных сувениров, как не меньше склады ценных серебр и домашних гербов.
Всякие руины несомненно становится национальной собственностью — это как исторические реликвии; но вид каждой из них преисполняет печалью сердце человека когда он ему напоминает великое прошлое его упадка, показывающею себя настоящим поколению в острых зазубринах мрачных проломов, о которые собой расталкивающая безпрестанно слабая мысль сегодня отдалённых живущих а зкарловачалых духовне их потомков, богатых плодов не оставив для человечества.
Печально поистине здесь между старыми развалинами, среди которых сегодняшний человек, совсем им чужой, блуждает по ним, когда прежнего великолепия нет, вздохнёт только страдальчески и неоднократно горько заплачет за временем уплывшим. И мы, печальные, под влиянием этого впечатления, возвращаемся чем быстрее к гостеприимному приходу нашему. Там среди компании себе жизнью и мыслью легче взаимно поймём.
Я посетил день этого п. Минковскего в его собственном доме. П. Минковски тоже коллекционист; Имеет он небольшую коллекцию хозяйственных вещей; имеет немного этрусков, немного старого саксонского фарфора, среди которой заслуживает внимание чашка с крышкой, на кружке которой бюст Стан. Августа, рисованное в мэдалионе, и вокруг него находится надпись: „Станислаус Август Рэкс.“ — На плоскости блюдца открытая книга, при ней жезл справедливости (юстиции) с одним пальцем вверх поднятым, лавровый венок и всякие аттрыбуты, означающее памятный устав прав, в году 1791 постановленного.
Чашки те защитать можно сегодня в числе памятников, которые в той дате обозначали это блистательное действие в краю. Мы знаем карабэле, пуговицы от фраков, носящее эту дату; Ленты от дамских нарядов и целое даже платья, с девизом в этот случай принятым. Чашка в языке будущего говорит нам очевидно, что был должны быть тоже украшения и посуда столовая произведена по причине этого радостного национального торжества. К этой чашке подобрал был п. Минковски подходящую серебряную ложечку, а так же ...... которая так же первый стало причиной
139
|
mi się tutaj widzieć. Na niej był wizerunek wypukły księcia Józefa Poniatowskiego w mundurze, burką przykryty, taki, jakim go zwykle malują; nad tym wypukły nadpis: Józef książę Poniatowski; niżej pod popiersiem znana wszystkim dewiza tego bohatera. Pan Minkowski w tych dwóch przedmiotach połączył stosownie wielkie imie synowca z najpiękniejszą chwilą panowania jego stryja. Gdy postrzegł pan lekarz, że mnie się ta łyżeczka podoba, dobył z biórka drugą podobną i mnie ją na pamiątkę ofiarował, która się znajduje dzisiaj w zbiorku moim pamiątek krajowych.
Istnieje w tej okolicy daleko znane i przez wszystkich powtarzane przysłowie: „podniósł się jak żyd michaliski.“ Badałem na miejscu źródła, zkądby ono początek wzięło i coby znaczyć miało. Wytłómaczono mnie, iż kiedyś michaliscy żydzi trudnili się kradzieżą koni; jeden z nich ujęty, o tę zbrodnię przekonany, gdy poszedł na szubienicę, dał początek owemu przysłowiu.
Nabożeństwo w Michaliszkach się ukończyło. Zaproszeni przez proboszcza liczni goście się zeszli się do plebanii na obiad, po którym raz jeszcze podziękowawszy za uprzejme przyjęcie, z żalem odmówiwszy serdecznym prośbom i naleganiom gościnnego proboszcza o przenocowanie choćby jeszcze jednej nocy u niego, w dalszą puściłem się drogę. Statek zaledwo około godziny 5. odbił od brzegu. Niepogoda, zimno i wiatr przeciwny ciągle towarzyszyły mojej podróży. Zaledwoś- my wyszli na rzekę — kiedy się wszczął szturm tak gwałtowny, iż statek mój, miotany falami Wilij, straszyć nas zaczął wywrotem. Trzeba było przybić do brzegu nie ujechawszy pół wiorsty nawet i czekać, aż się rozhukana woda uspokoi.
Nie przyszło jednak do tego; bo lubo szturm przeszedł, wiatr jednak nie uspokoił się, a zimno trwało ciągle; w nudny więc sposób, bo ciągnięci za’linę, powoli postępować naprzód musieliśmy. Dziadulo nasz dwudniowym odpoczynkiem w Michaliszkach znudzony, gdy dwie czarki jednę po drugiej z tęsknoty wychylił, język mu się rozwiązał i począł śpiewać pieśnie, których dotąd z ust jego wywołać nie podobna było. Korzystając z tej zręczności, starałem się wydobyć od niego pieśnie, przysłowia lub gusła flisów, odnoszące się do żeglugi po Wilij; lecz się przekonałem, z wielkiem zadziwieniem mojem, że w języku flisów do żeglugi po tej rzece dzisiaj żadnych stosownych śpiewów nie ma. Nie ulega wątpliwości, iż wszystkie nazwania raf, kamieni, uroczysk wodnych, jak: Prywitalna, Rawiaka, jak Zia- ziulka, Łastówka, Bohdanowicz, Romanowicz i t. p. pochodzą albo od jakichś przypadków na nich zdarzonych z osobami, których one nazwiska noszą, bądź od podobieństwa, jakie sobie same naturalnie dały, jak n. p. Pry witalną — od tego, iż ją, jako pierwszą rafę, każden sternik chlebem i solą wita; Rawiakę, iż rwie i sta-
140
|
|
мне здесь видеться. На ней было выпуклое изображение князя Иосифа Понятовскего в мундире, буркой прикрытый, так, как его обычно рисуют; Над ним выпуклая надпись: Иосиф князь Понятовски; Ниже под бюстом известный всем девиз этого богатыря. Пан Минковски в этих двух предметах соединил согласно великое име сыновца с самым наилучшим моментом владычества его дяди. Когда увидел пан лекарь, что меня эта ложечка нравится, добыл ис бюо вторая такую же и меня её на память пожертвовал, которая находится сегодня в коллекуии моих национальных сувениров.
Существует в этой местности далеко известное и через всех повторяемое присловие известное: „Поднялся как еврей михалишский.“ Исследовал на месте источника, как бы оно начало взяло и что бы означать имело. Разъяснили мне, что когда-то михалишские евреи занимались кражей коней; Один из них пойманный, в этом преступлении иличенный, когда пошёл на виселицу, дал начало той пословице.
Богослужение в Михалишках окончилось. Приглашённые приходским ксёндзом многочисленные гости пришли к приходу на обед, после которого еще раз поблагодарили за вежливый приём, с сожалением отказали сердечным просьбам и уговорам гостеприимного приходского ксёндза о переночевании хоця бы ещё одной ночи у него, в далёкую пустились дорогу. Судно около 5-го часа отчалило от берега. Непогода, холод и противный ветер постоянно сопровождали мою поездку. Едва мы вышли на реку - как начался шторм, да такой бурный, что судно мое, бросаемое волнами Вилии, пугать нас начало опрокидыванием. Надо было причалить к берегу не отъехавши даже полверсты и ждать, пока разошедшаяся вода успокоится.
Не пришло однако до того; потому что любой шторм проходит, ветер однако не успокоился, а холод длился постоянно; в скучного значит способ, потому что тянущиеся залинэн, медленно продвигаться вперёд выгуждены. Дядулё наш двухдневным отдыхом в утомлённый Михалишках, когда две чарки одна за другой из тоски выпил, язык ему развязался и начал петь песни, которых досюда изо рта его вызвать не возможно было. Пользуясь этим случаем, я старался записать от него песни, пословицы или гусла сплавщиков, относящееся к мореплаванию по Вилии; Но лишь убедился, к велькому удивлению моему, что в языке плотогонов к мореплавание по этой реке сегодня никаких соответствующих песен нет. Не подлежит сомнению, что все названия рифов, камней,урочищ водных, как: Прывитальна, Равяка, как Зязюлька, Ластувка, Бохданович, Романовича и т. п. походят они или от каких-то у случаев на них с людьми, которых они названия носят, или от подобия, какое себе сами натурально дали, как например Привитальна - от того что первый риф, каждый рулевой хлебом и солью приветствует; Равяка, что ревёт и
140
|
tek do siebie wciąga — nie kto inny, jak ludzie tutaj żeglujący, prowadzący statki po Wilij, w starożytności poprzezywać musieli. Lubo od daty zaprowadzenia przez Napoleona I. w Europie systematu kontynentalnego, handel ogólnie sparaliżowanym został; a wprowadzenie cła na zagraniczne, mianowicie kolonialne towary przerwało ten wielki i ciągły stosunek z Królewcem, za pośrednictwem którego ludzie handlujący po Niemnie i Wilij na wicinach i strugach cały ten kraj w potrzebne nie- odbicie zamorskie artykuły opatrywali: od tej daty naznaczają starzy ludzie upadek handlu na rzece Wilij. Dzisiaj do zadziwienia nawet ona jest pod tym względem martwą; miasta, miasteczka nad jej brzegami położone, żadnego nie okazują życia ani ruchu. Raz wiosną, gdy zejdą po niej przez zimę przygotowane z borysowskiego powiatu lasy, nastaje na Wilij odrętwienie i martwa jakaś cisza. Ztąd sterniki i flisowie, nie mający nic do roboty; nie stykając się, jak na innych rzekach, bezprze- stannie z sobą: nie wyrobili żadnej nowej legendy, nie wysnuli watka do nowej pieśni; lecz jakby przeżuwając stare odwieczne podania i szanując w nich swoich praojców pamięć, powtarzają je ślepo; a ciekawość nawet wrodzona ludziom, nie nęci ich do zbadania powodów, jakie dały początek tym rozlicznym nazwaniom. — Szczegóły te z powyższych przyczyn, jak się zdaje, zaginęły dla nas na zawsze, choć nazwiska ich, z ust do ust podawane, zostaną jak sama Wilija na wieki.
Wśród największych niepowodzeń dla żeglugi naszej, zziębli i znudzeni zanocowaliśmy w pierwszem gumnie na brzegu, do którego nam się zaledwo po nocy dobić udało.
Dzień nadchodzący odkrył przed nami piękną bardzo okolicę: były to Wartacze — wioska na wysokiej górze położona, z której się ukazał rozległy i piękny widok; u stóp jej Wilija malowniczo się zawracała. Od rana wszczął się wiatr niepomyślny żegludze mojej i coraz się powiększał. Zamieniony w wicher, tak rozdrażnił wody łagodnie i spokojnie płynącej Wilij, iż rzeka wrzała, szumiała i burzyła się bez przestanku, a rozrywając się w szerokie rozdoły, groziła niebezpieczeństwem każdemu, ktoby chciał z nią iść w zapasy. Sternik nasz odbił od brzegu; statek mój rzucany na wszystkie strony, nie słuchał już rozkazów jego, lecz wpadłszy we władzę rozhukanej wody, co chwilę znalazł się zagrożonym albo wywrotem, lub też uderzeniem się o kamień. Trzykroć odbijaliśmy od brzegu, próbując azali nie popłyniemy — i trzykroć wracaliśmy nazad, bo nie było podobieństwa płynąć dalej. Dzień cały na miejscu przestać nam przyszło, albowiem szturm coraz powiększający się, trwał aż do wieczora. — Na te nasze manewra wodne, na to passowanie się kilkugodzinne z dwoma groznemi żywiołami, jakiemi były wiatr przeciwny i rozhukana woda, patrzała z góry cała ludność wiejska, zebrana na brzegu —
141
|
|
cуда к себе он втягивает - не кто другой, как люди здесь плавающие, проводящие суда по Вилии, в древности поназывать должно. От даты установления через Наполеона И. В Европе сыстэмату континентального, торговля вся парализованная стала; А введение пошлины на заграничные, именно колониальные товары прервало это большое и непрерывное отношение с Кролевцем (Калинград), за посредничеством которого люди торгуючи по Неману и Вилии на витинах и стругах целый этот край в нужное ...... заморские товары перевязывали (????): От этой даты обозначают старые люди падение торговли на реке Вилии. Сегодня, до удивления даже, она по тем причинам мёртва; Города, городки (местечки) над её берегами расположенные, никакой не проявляют жизни, ни движения. Раз весной, когда сойдут по ней после зимы приготовленные с борысовскего уезда леса, настаёт на Вилии одеревенение (онемение) и мёртвая какая-то тишина. Зтонд стырники и сплавщики не имеющют никакой работы; Не соединяя себя, как на других реках, безпрестанно с собой: Не выработали никакой новой легенды, не сложили вата до новой песни; Но как бы пережёвывают старые предания и уважая в них своих праотцев память, повторяют их слепо; А любопытство даже, естественное людям, не привлекает их для исследования причин, какие дали начало этим многообразным названиям. - Подробности эти из вышеуказанных причин, как это кажется, пропали для нас навсегда, хоть названия их, из уст в уста передаваемые, останутся как сама Вилия на века.
Среди наибольших неудач для мореплавания нашего, озяблшие и утомлённые заночевали в первом гумне на берегу, к которому нам едва к ночи добраться удалось.
День надвигающийся открыл перед нами красивую очень местность: Были это Вартаже — деревня на высокой горе находящаяся, с которой (нам) показался просторный и красивый пейзаж; У подножия её Вилия живописно поварачивала. От утра начался ветер неблагоприятный мореплаванию моему и он всё увеличивался. Закрученный в вихрь, он так раздражил воды мягко и спокойно текущая Вилии, что река кипела, шумела и волновалась безпрестанно, а разрываясь в широкое роздолы, грозила опасностью каждому, ктобы хотел с нею идти в борьбу. Рулевой наш оттолкнулся от берега; судно моё бросаемый на все стороны, не слушало уже приказы его, лишь попавши во владения разошедшейся воды, ежеминутно находясь подверженными опасности или опрокидывания, или ударом о камни. Трижды мы отчаливали от берега, пробуя поплыть— и трижды мы возвращались обратно, потому что не было подобия плыть далее. Целый день на месте перестать нам пришло, ибо шторм всё увеличивается, продожоался аж до вечера. — На эти наши водные манэвры, на эти перемещения длящиеся несколько часов с двумя грозными стихиями, какими были встречный ветер и разошедшаяся вода, смотрела с горы всё население деревенское, собравшееся на берегу. –
141
|
Gdyśmy mimowolnie nazad, lubo z innego jej końca do tej wsi wylądowali, nie mając co robić, poszedłem zabrać bliższą znajomość z jej mieszkańcami, porozmawiać z niemi o ich biedzie i ich kłopotach. W tej klassie ludu, jak i w każdej, znajduje się nie mało biedy i kłopotów, a poskarżenie się na nie, wygadanie się z nich przed obcym, który z cierpliwością ich wysłuchać raczy — co im się rzadko zdarza, bo żalów włościańskich nikt zwykle słuchać nie lubi — ulgę im w cierpieniach przynosi. Zdarzyło się, iż w niej pośród poważnych mieszkańców, znajdowała się duża gromada dzieci różnego wieku, zacząwszy od wyrostków jeszcze próżnujących, od podrastających dziewczynek — do dzieci u piersi, noszonych na ręku przez matki; wszyscy mnie okrążyli ciekawie, jak zjawisko jakieś, jakby rozbitka, którego wiatr niepomyślny na ich brzeg wyrzucił. — Od rodziców przeszła kolejno gawęda do dzieci — i począłem jednego po drugim examinować z nauki najwłaściwszej, najpotrzebniejszej chrześciańskiemu człowiekowi; każden z kolei musiał mnie powtórzyć pacierz. Tutaj się przekonałem dotykalniej, że w tej dyecezyi duchowieństwo gorliwiej od innych czuwa nad rozkrzewieniem nauki kościoła, kiedy każde z dzieci tej wioski, jak starsze tak i młodsze, najpiękniej, bez pomyłki, odmówiło mnie pacierz. Jakże wielka była radość rodziców, jakże nieopisane niczem szczęście dzieci, kiedym każde z nich za to, iż ono pacierz umiało, z moich podróżnych zapasów obdarzył świętym medalikiem lub krzyżykiem.
Po południu, gdy wiatr zdawał się zmniejszać, raz jeszcze probowałem płynąć. Z największem wytężeniem sił żeglarzy i całej czeladzi podróżnej, ledwośmy wiorstę jedną ujść potrafili, kiedy przyszło znowu stanąć przy prawym brzegu Wi- lij i tam nocy czekać; przybiliśmy więc o 4. godzinie na nocleg. Wyszedłszy na wzgórzysty brzeg Wilij, ujrzałem w oddaleniu dwór, przy samym zaś brzegu szereg dużych kurhanów. Dwór ów był dworem pana Narwojsza — nazywał się Ryz- hory. Do rewizij kurhanów przystąpiłem natychmiast; trzy z nich rzędem nad samym brzegiem położone, jednostajnej wielkości, duże, mające obwodu po 22 sążni, przez wierzch sążni 9; w około kamieniami sporemi szczelnie obłożone, jakby obmurowane, zwyczaj, którego w usypywaniu kurhanów starożytni mieszkańce Rusi Litewskiej odleglejsi od granic Litwy nie używali — ciekawość moją zaostrzyły. Z wielką pracą i,mozołem rozkopane, nic w sobie nie zawierały. Ze względu na porządek i na staranność, z jaką sypanemi były przez podstawę z kamienia, umocowane nad brzegiem tak znamienitej rzeki, jaką jest Wilija, wnosić by można, iż one być mogły kurhanami strażniczemi. Czynność około rozkopania kurhanów trwała do ciemnej nocy, po czem wszyscy zmordowani, potrzebowaliśmy tak dalece odpoczynku, iżeśmy odmówić musieli grzecznym zaprosinom pana Narwojsza. Po przeciwnej stronie Wilij, w powiecie wileńskim, w majątku Woronie, pani marszałkowej
142
|
|
Так как мы невольно назад, либо из другого её конца до этой деревни попали, не имея занятия, я пошёл собраться более близкое знакомство с её жителями, поговорить с ними об их бедноте и их хлопотах. В той классе народа, как и в каждом, находится не мало нужд и хлопот, а пожаловаться на них, поболтать о них перед незнакомым, который с терпением их выслушать благоволит — что он им редко случается, потому что крестьянские скорби никто обычно слушать он не любит — одолжение им в терпении приносит. Сталось, что в ней среди почтенных жителей, находилась большая толпа ребят разного века, начавши от подростков ещё бездельничающих, от подрастающих девочек — к детям у груди, носимых на руке через матерей; Все меня окружили интересно, как явление какое-то, как жертву, ветер неблагоприятный которого на их берег выбросил. — От родителей перешла поочерёдно беседа к детям — и я начал одного во-вторых экзаминоваць из самой соответствующей науки, най более нужной человеку крестяньскому; каждый затем был должен мне повторить молитву. Я здесь убедился ощутимо, что в этой деацезии духовенство усердней от других присматривает за разведением науки костёла, когда каждый из детей этой деревни, как старшие так и младшие, наиболее отлично, без ошибки, отговорили мне молитвы. Как же великая была радость родителей, как же неописуемое ничем счастье детей, когда каждому из них зато, что они молитву умело, из моих дорожных запасов одарил святым медальоном или крестиком.
|
Górskiej, znajdują się podobneż kurhany, lecz do ich kopania czasu mnie nie stało. W tej okolicy bawiąc mimowolnie dzień cały, robiłem starania około zebrania pieśni gminnych z tego zakątka świeńciańskiego powiatu; jak niemniej z powiatu wileńskiego, położonego na przeciwnej stronie rzeki. — Tak wielka rzeka, jak Wilija rozdzielająca dwa powiaty między sobą, stanowiąca już granicę w odcieniach obyczajowych i na różnicę w pieśniach ludowych wpływ swój wywiera.
Wegetacyę brzegów Wilij możnaby podzielić na dwie różne od siebie części, mające całkiem odrębny charakter. Brzegi jej niskie, wśród których ona z początku od swego źródła powiat borysowski i wilejski przepływa, porosłe są, jak już wyżej rzekłem, pięknemi trawami, rozłożystemi wspaniałemi kilkowiekowemi sosnami lub dębami, podnoszącemi swe gałęzie do góry śmiało i swobodnie. Brzegi wyższe, malownicze wprawdzie, złożone z piasku, czasem gliny lub wapiennego kamienia, choć gęsto porosłe, mają jednak wegetację słabą, skąpą i niedokonaną. Puszcz obszernych tutaj nie widać, a wszystko, cokolwiek z drzew poważnych na tych brzegach kamienistych rośnie, jest karłowate i pokręcone. Dęby, leszczyna, jesion, jarzębina, wierzby, olchy, zarastają te brzegi; z krzewów kalina, loniceros, róża i porzeczka dzika w obfitości tam znajdujące się kwitnące — ozdabiają brzegi tej rzeki. Liczonemi są te pochyłoście po nad Wilją, na których lasy sosnowe silnie i bujno rosną. Gleba to i dla rolnictwa nieprzyjazna; nigdzie w tej nadbrzeżnej części kraju nie widziałem pięknego urodzaju, nigdzie nad brzegiem Wilij wzoro- wego gospodarstwa. Wilija, płynąc tutaj wśród wysokich brzegów, nie wzbiera się ani podnosi się tak wysoko, ażeby rozlewem wód swoich, jak Nil dobroczynny, skrapiała i użyźniała nadbrzeżne pola; tutaj, jak zwykle na piasku, słabo posiewy wegetują: każde zboże rzadko i nizko rośnie; sianożęci, ani nawet obfitych pastwisk nie widać nigdzie.
O godzinie 6. rano byliśmy już w Bystrzycy. Bystrzyca na lewym brzegu Wilij, przy ujściu do niej małej rzeczki Bystrzyczanki, w powiecie wileńskim położona, jest jedną z tych licznych królewszczyzn, które Brzostowscy posiadali. Począwszy od Żodziszek aż do Niemenczyna brzegiem Wilij, a daleko bardzo w głąb tej części kraju, napotykać się dają same Brzostowskich dzierżawy, bądź dziedziczne, bądź królewszczyzny; a wszędzie ślady albo wspaniałego ich życia w zwaliskach pałaców; lub pobożnych skłonności w fundacyach i uposażeniu kościołów.— W Bystrzycy, ponad Wiliją, jest kościół murowany.* Kościół ten równie jak i mi- chaliski, należał niegdyś do XX. Augustyanów de paenitentia, czyli Kanoników Re
Kościół w Bystrzycy należy do najpierwszych fundacjów poczynionych w Litwie przez Władysława Jagiełłę po przyjęciu przez niego wiary chrześciańskiej. (Żywoty Biskupów Wileńskich przez Xiędza Przyjałgowskiego T. L str. 18.)
143
|
|
|
gularnych. Kto ich tutaj fundował? kiedy oni wprowadzeni byli? z miejscowych archiwów dowiedzieć się nie podobna;—lecz że bardzo oddawna Kanonicy w Bystrzycy zamieszkali — upewnia nas o tem data ich kassaty; albowiem w wizycie kościelnej z 1822 r. znalazłem pojaśnienie, iż jeszcze Zygmunt I. w r. 1528 Augusta 14. dnia po skassowaniu w Bystrzycy Kanoników od pokuty, fundusz na suffra- gana wileńskiego przeznaczył, oddając mu z kościołem część miasteczka Bystrzycy, znajdujące się w niem karczmy i następujące folwarki, t. j. Dudy, Milen, Dziwie
Olszec, z tym warunkiem, ażeby następni suffragani utrzymywali przy kościele bystrzyckim trzech księży, dyrektora dla szkoły i sług kościelnych. Takim funduszem zaopatrzony proboszcz bystrzycki ks. Antoni Żółkowski, biskup molieński, suffragan, prałat, dziekan katedralny, officyał generalny wileński w 1760 roku kościół ten wymurował. Wykończył go wenątrz i konsekrował p. t. Podwyższenia Sw. Krzyża ks. Tomasz Zienkowicz, biskup aryopolitański, suffragan, prałat, dziekan katedralny wileński. Z czasem, gdy probostwo bystrzyckie, nie wiedzieć jaką koleją, z suffraganów wileńskich spadło w ręce prostych proboszczów, i fundusz jego uszczuplonym został: nastało powoli stopniowe zaniedbywanie kościoła.
Kościół murowany w Bystrzycy nie ma żadnego czystego stylu; jest to kompozyt, w którym gdzieniegdzie występują proporcye włoskiego smaku, zmieszane z formami stylu kościołów, najczęściej w Polsce stawianych. Budowa to długa na 18, a szeroka na 9 sążni, mająca z frontu dwie kształtne dosyć wysokie wieże, pomiędzy niemi dosyć wysoką facyatę, okrągławo zakończoną z krzyżem na wierzchu. Prezbiteryum w tym kościele od zachodu owalną ma formę; nad niem znajdują się kopuły blachą obite z krzyżami i gałkami onych pozłacanemi, dachówką pokryte.
Kościół ten dzisiaj potrzebuje znacznej reperacyi, na zewnątrz mianowicie: krokwie na nim połamane grożą prędkim upadkiem dachu; gzemsy od wilgoci poobrywane, a nigdzie w około porządnego oparkanienia. Wewnątrz kościoła nie znalazłem żadnych pamiątek, któreby o jego dawności świadczyć mogły; na wieży
144
|
|
|
tylko znajdują się trzy dzwony pięknego odlewu. Na największym z nich znowu napotykamy Strzemie — herb Brzostowskich; nad nim w około napis:
P. P. L. C. B. L. V.
An. 1704 haec campami Ecclesiae ofer M. J. B. S. AD. M. D. G. B. V. M. L. Loc.
Na drugim, mniejszym, pod floresami, które go u
wierzchu okrążają, jest rząd główek anielich ze skrzydełkami. Z frontu, po obu stronach drzwi wchodowych, znajdują się wmurowane dwie kun- nice, ostatni zabytek, przy
pominający nam arbitralną władzę, jaką mieli niegdyś słudzy kościoła nad wiernym jemu ludem. Oto i wszystko, co o kbściele bystrzyckim powiedzieć można.
Z kolei przystąpiłem do dalszych badań, do zbierania pieśni gminnych i podań miejscowych. Co do pieśni: poszło tutaj łatwiej, niż gdzieindziej. Zarząd wiejski (Selskoje uprawlenje), dostarczając kobiet i dziewcząt, znanych w tej włości śpiewaczek, ułatwił nam tę trudność. Dziewczęta i kobiety, przyjęciem mojem ośmielone i przeze mnie traktowane, jedna przed drugą dyktować zaczęły naprzemian swoje sielskie piosnki; spisaliśmy ich nie małą liczbę na różne okolicznoście. Tutaj wielka znajduje się rozmaitość w pieśniach gminnych; już nie powiat, nie partya, lecz każda niemal okolica co innego śpiewa przy swych obrzędach poważnych, przy uroczystościach ludowych lub przy pracy. Począwszy od granic powiatu święciańskiego, lud prosty coraz jest obojętniejszym na podania miejscowe; obojętność ta z biegiem Wilij, zbliżając się ku wielkiemu miastu, jakiem jest Wilno, znacznie się powiększa. Zauważałem to w mojej teraźniejszej podróży; tutaj, w Bystrzycy n. p. niczego dowiedzieć się nie podobna; czy to przez obojętność dla wspomnień miejscowych, czyli przez jakieś nieprzebaczone lenistwo — ojciec niechętnie opowiada swą przeszłość synowi; syn zaś leni się pytać ojca o ubiegłych czasach, i tak na każdem pokoleniu przerywając się ta nić, co nas z przeszłością wiąże, wyrobiła u ludu zupełną obojętność dla dawnych podań i ich całkowite zaniedbanie. Ileż to wysiłku trzeba było, wieleż pytań różnorodnych tworzyć i rzucać przyszło, nim się czegoś dopytać, zanim przypomnieć ludziom tutejszym się udało o ich miejscowości, nacechowanej niejakiem wspomnieniem. Badani przezemnie w taki sposób włościanie, zaledwo przypomnieć zdołali, iż o wiorst kilka od Bystrzycy, w starej, porosłej od- wiecznemi dębami puszczy znajduje się wysoka i stroma bardzo góra — Zamkowsz- czyzną nazwana; że tam, jak ludzie powiadają, był kiedyś zamek. Tego mnie tylko brakowało. Lubo zamek ten, o wiorst kilka od brzegu będący, leżał za zakresem poszukiwań moich, przywiązanych tylko do brzegów Wilij; wszakże tym razem od
145
|
|
|
stąpiłem od swego założenia; biorę ludzi, najmuję konie, zabieramy z sobą narzędzia miernicze i jedziemy do Zamkowszczyzny. Wiorst kilka po najgorszej, jaką tylko wystawić sobie można drodze na włościańskich wozach ujechawszy, stanęliśmy w zaścianku rządowym — Linomargi nazwanym. Ztamtąd, pod przewodnictwem leśnika miejscowego, idziemy na piechotę do lasu. O wiorstę może, w starej, odwiecznej jodłowej, dębami przemieszanej puszczy, do tego stopnia z sobą gałęziami zro- słej, iż śród dnia zawsze w niej ciemno i chłodno — wznosi się góra tak stroma, że się na nią z tej strony wdrapać nie podobna było; leśnicy oprowadzili nas naokoło i przez miejsce przystępniejsze zaledwo wdarłem się na jej wierzchołek. — W tak wielkiej gęstwinie nie podobna było odgadnąć ani pojąć od razu jej formy; śledzona jednak w cząstkach, nie zostawiała wątpliwości, iż ręka ludzka kiedyś nad nasypami na jej grzbiecie pracowała. Rozstawiono miernicze narzędzia, i gdy po pomiarze uczynionym cała tej góry forma na stolik wyszła, przekonałem się, iż to były w rzeczy samej okopy mające kotlinę 800 kwadr, sążni powierzchni, okrążoną wałem nasypowym, na 7 sążni i pół po nad kotliną wysokim bez żadnego wyraźnego wchodu do kotliny. Na zewnątrz zaś o 8 i pół sążni od wierzchołka nasypu na wschód i południe znajduje się fossa, a w niej czternaście jam doskonale kwadratowych, mających każda około półtora sążnia w kwadrat. Góra ta zanadto małą ma powierzchnię na zamek obronny, posiada zaś wszystkie charaktery ofiarniczego horodyszcza. Było to więc w starożytności miejsce poświęcone bogom, w którego głębokiej kotlinie gorzał ogień nieustający. Coby znaczyć miały na fossie owe jamy, jakie ich miało być przeznaczenie w starożytności — odgadnąć z pewnością nie umiem, a domysłów i wniosków moich w tym względzie czynić nie odważę się. — Zamkowszczyzna owa, obmierzona i zrysowana topograficznie, postąpiła do teki pamiątek krajowych, zbieranych przezemnie w tej podróży. Na grzbiecie owych okopów, okrążających kotlinę ofiarniczą, znalazłem kilka pniów spruchniałych od olbrzymich dębów; były to jeszcze ostatnie resztki owych świętych gajów, co w pogańskiej Litwie okrążać miały wszelkie miejsca, na służbę bogom poświęcone; jeden z nich na samym grzbiecie okopu dzisiaj zwalony, którego pień tylko wygniły wewnątrz pozostał, był ze wszystkich swoich rówieśników najpoważniejszym dębem; pień albowiem jego, zmierzony przeze mnie, miał obwodu 9 arszynów i 8 wiersz- ków; szczątek tego pnia obrąbany zabrałem z sobą do mojego zbiorku starożytności krajowych.
Wracając z tej archeologicznej wycieczki, deszcz ulewny z częstemi grzmotami zachwycił nas w drodze, przemokliśmy do nitki; na domiar przykrości, gdy włościanie uciekający od deszczu konie pędzili bez pamięci po górzystej i pełnej jam i kamieni drodze, każden z nas, szczęściem iż bez przypadku, po razie z wo
146
|
|
|
zem się przewrócił. Wróciłem prosto do plebanii, bo tam się byłem rozkwaterował. Ks. proboszcza nie zastaliśmy w domu; wyjechał on był do Wilna; lecz po zawarciu z nim znajomości w Michaliszkach, gdy wiedział, iż Bystrzycy nie minę, zostawił swemu komendarzowi polecenie przyjęcia nas w plebanii. Rozgościliśmy się zatem u ks. komendarza, człowieka nadzwyczaj gościnnego, któren nas uprzejmie przyjął; nie tylko że plebanię nam na odpoczynek otworzył, że nas napoił i nakarmił, lecz jeszcze zaopatrzył nas w przedmioty śpiżarniane, na których nam zbywać zaczynało, a których tutaj za pieniądze dostać nie podobna było.
Włościanie spodufaleni ze mną kilkogodzinnem obcowaniem, rozochoceni nagrodami, dawanemi przeze mnie, zaczęli wydobywać z zapomnienia dalsze podania o miejscowości; o trzy wiorsty za Bystrzycą, w górze Wilij, mówili oni, są szwedzkie mogiły; lecz te nie tak ciekawe jak drugie, co były za rzeką w pow. śwień- ciańskim przed nami, bo z nich to Szwed, jak opowiadali włościanie, strzelając przez rzekę do kościoła, mury jego burzył. — Po powzięciu tej wiadomości natychmiast z memi ludźmi, z rydlówkami, wziąwszy z wioski przewodnika, udałem się na owe okopy szwedzkie. Było to grobowisko pogańskie, złożone z kilkudziesięciu kurhanów, porosłych staremi dębami i sosną; jeden z nich rozkopany, gdy formalnie nic w sobie nie zawierał, odebrał mnie ochotę do rozkopywania dalszych, tem bardziej, iż deszcz i wiatr gwałtowny, robocie naszej przeszkadzał ciągle.
XI.
Skończyliśmy czynność naszą w Bystrzycy i ku wieczorowi wszystko do odjazdu było gotowem. Pożegnaliśmy gościnnego księżynę, któren nas aż do rzeki odprowadził. Statek odbija od brzegu, lecz daremne wysiłki dziaduli — sternika, próżne usiłowania wioślarzy; wiatr coraz gwałtowniejszy od przodu statkiem naszym kołysze, w bok go rzuca i nazad odpycha; spuszczono linkę, aby za jej pomocą ciągnięty przez ludzi, mógł statek ruszyć naprzód; lecz ani podobieństwa: wiatr silniejszy od naszych usiłowań, nie puszcza go naprzód, i kiedy się tak passujemy
147
|
|
|
z tym nieubłaganym żywiołem, gościnny ksiądz podproboszcz, idący ciągle za nami brzegiem rzeki, namawia nas, abyśmy wrócili do plebanii.
— „Będziecie państwo, powtarza on ciągle, jak we własnym domu, bez najmniejszej subjekcyi; napijemy się sobie herbatki — bo kto to widział w taki wiatr puszczać się na wodę.“
Po kilkakrotnem podziękowaniu ze statku księdzu za grzeczność jego, gdy ten nie mógł iść dalej, a ksiądz z brzegu ciągle powtarzał swoje zaprosiny — nic nam nie pozostało do uczynienia, iak z nich skorzystać; wróciliśmy zatem do plebanii, gdzie się ziściły słowa księdza podproboszcza, bo bez żadnej ceremonii, jak we własnym domu, napiwszy się herbatki, znaleźliśmy najwygodniejszy nocleg.
W mieszkaniu proboszcza przechowuje się duży róg jeleni, wydobyty kiedyś tutaj ze dna rzeki Wilij. Nie jednokrotnie w różnych stronach Litwy z dna rzek i jezior dobywane, od długoletniego namoknięcia poczerniałe i zsitowaciałe jelenie rogi, nieraz z całemi czaszkami, potwierdzają świadectwo Rzączyńskiego, iż zwierz ten, którego dzisiaj w kraju naszym w stanie dzikim całkiem nie znamy, w starożytności nie był gościem na Litwie, że go lasy litewskie dawniej rodziły i hodowały.
Młody chłopczyk, do usług pokojowych w plebanii użyty, w chwilach wolnych od posługi, zręcznie bardzo z łozy, nad brzegami Wilij rosnącej, wyplatał koszyki i kapelusze i jam dostał lekki bardzo i pięknie wypleciony kapelusz, co dla mnie, jako dla historyografa tej rzeki, najstosowniejszą, bo z nadbrzeżnej wierzby plecioną — pamiątkę stanowił.
Dziewiętnastego Czerwca o godzinie 4. zrana pożegnaliśmy plebanię bystrzycką, co nam tak serdeczny w podróży naszej przytułek ofiarowała. Na przestrzeni rzeki od Michaliszek do Bystrzycy, przepłynęliśmy wodne uroczyska lub niebezpieczne kamienie następne: za wsią Murzyłami — kamień Kazak; niedaleko od Kazaka — uroczysko wodne Kazianka. Za zaściankiem Palonkami dwa kamienie Makrahuzy; przy wsi Zołomud uroczysko wodne Żołomud. Następnie o wiorst kilka za Bystrzycą na wysokim wzgórku, na prawym brzegu rzeki, znajduje się zaścianek Szałmeta, a około niego Wilija, zawracając się na prawo, tworzy czwartą z kolei niebezpieczną rafę, od nazwiska rzeczki, z lewej strony do niej wpadającej, Szał- najdzią nazywającą się. Zawsze pośród malowniczych brzegów Wilij płynąc, po kil- kogodzinnej podróży stanęliśmy u wrót owej niebezpiecznej rafy. Tu się rzeka, objęta wzgórzystemi brzegami, porosłemi pięknym sosnowym gajem, rozszerza na 60 sążni; — wysepka nieduża piasczysta, dziwacznej formy, rozdziela tę przestrzeń na dwie nierówne połowy; strona jej lewa, ku ujściu rzeczki Szałnojdzi, mająca trzy ogromne kamienie, wyglądające z wody i dno nadto miałkie, czyni przejazd całkiem
148
|
|
|
niemożebnym; trzeba się więc brać od zaścianku kręto na prawo; zręczność w pręd- kiem wykręceniu się na drogę pośród pędu wody, stanowi całą sztukę w przebyciu tej rafy. — Trzeba zatem znać dobrze drogę i przytomnie kierować statkiem, ażeby bez szkody potrafić wywinąć się pomiędzy licznemi zawadami z kamieni, co uderzeniem się i szkodą każdemu w nią wchodzącemu grożą; przy zakończeniu wyspy znowu się rozdwojona rzeka łączy z sobą, i koryto ścieśnia na sążni 20, które to zwężenie woda szybko i z impetem przebiega. Kiedy mój statek w tę rafę wchodził, trzy płyty kupieckie, które nie zdołały się szybko wykierować na drogę, pędem wody uniesione, siedziały na owych kamieniach w bardzo rozpaczliwej postaci; albowiem gdy pierwszy z nich osiadł, drugi, pędzony niebacznie, wpadł na tamten; trzeci, goniąc za niemi, wpadł na drugiego — i tak wszystkie trzy razem przedstawiały obraz nieładu i nieporządku, na jaki tylko nieostrożność sternika, albo ślepy przypadek narazić mogą. Rafa Szałnojdzia, tocząca swe wody po łożu ka- mienistem, wszędzie ma dno widzialne; w najgłębszem jej miejscu zaledwo 1 arszyn i 8 wierszków w tej chwili kiedyśmy ją mierzyli i rysowali zapuszczona sonda nam wskazała.
Od rafy Szałnojdzia blisko jest bardzo do Bujwidzów. — Zaledwośmy kilka uroczych zakrętów przepłynęli, kiedy nam się pokazały na lewym jej brzegu w całej okazałości piękne ruiny opustoszałego pałacu w Bujwidzach. Przybijamy do brzegu i spieszemy do roboty; p. Januszewicz z podróżną teką w ręku już rysuje zwaliska, ja zaś oglądam te rozwaliny i zbieram o nich wiadomość.
Bujwidzę, majątek niegdyś lenny od Jana Kazimirza nadany Brzostowskim, którego się oni w 1653 r- zrzekli na fundusz XX. Kanoników Reg., był jednym z tych, o które się toczył z zakonnikami przed długie lata ów zawzięty proces, wzmiankowany przezemnie wyżej, gdy była mowa o Michaliszkach. Po długich prawnych sporach, jakeśmy to już widzieli, w ostatniej instancyi OO. Duchowni proces przegrali; bo gdy Brzostowski wyrobił sobie na te dobra prawo dziedzictwa, stały się one jego własnością. Brzostowski oddając siostrę swoją w zamężcie Michałowi Radziszewskiemu, przez jakieś układy familijne ustąpił mu Bujwidze. Odtąd majątek ten jako dziedziczna własność Radziszewskiego, zamieszkały przez niego, zmienił się w rezydencyę. Radziszewski, człowiek stosunkowy, spokrewniony ze wszystkiemi najpierwszemi imionami i władzami Litwy, mając Bujwidze niedaleko od Wilna położone, dla utrzymania swojej pozycyi towarzyskiej potrzebował odpowiedniej eg- zystencyi — i dla tego to na uroczem nad Wiliją wzgórzu przy ujściu do niej nie wielkiej, lecz wesoło płynącej rzeczki, Bujwidzką zwanej, według planu Wawrzyńca Gucewicza, wspaniały pałac, którego dzisiaj szczątki w Bujwidzach ka
149
|
|
|
żdemu widzieć się dają, z niemałym kosztem pobudował. Po Michale Radziszewskim objął dziedzictwo na Bujwidzach syn jego Stanisław, żonaty z Abramowiczo- wną i czas jakiś tutaj mieszkał; potem gdy się przeniósł na mieszkanie do Ilij — Bujwidze oddano w dzierżawę, a pałac ów niegdyś ludny, wielkim pocztem dworzan napełniony i wystawnem życiem ich przeszłych dziedziców ożywiony — zamknięty — pozostał w stanie spokojnym. Był on niegdyś składem rzadkich i bogatych sprzętów, skarbnicą dla przedmiotów sztuki i nauki. Sam jeszcze podziwiałem piękność pozostałych w tej rodzinie szczątek w ogromnych i kosztownych gobelinach, w prześlicznych starych saskich porcelanach, w obrazach wielkiej wartości, w zbiorach niepoślednich minerałów i t. d. Lecz taki bywa częstokroć niestatek w losach i przeznaczeniu człowieka!
Nie wiele lat temu — pamięć nasza jeszcze tej epoki zasięga, kiedy ten pałac cały i świetny, dzisiaj odarty ze swych ozdób, bez okien, drzwi i dachu; w zupełną ruinę jest zmienionym; niedoperze i dzikie kuny w nim się lęgną, a ostatnich dziedziców poczciwe imie, wprawdzie zapisane na kartach nowoczesnej historyi, na obcej ziemi gorżko pracować musiało na swój kawał codziennego chleba.
Majątek ten już od dwudziestu kilku lat jest własnością rządową. Teritorium dworne i wszelkie budowy gospodarskie, za ogrodem będące, drewniane, lecz porządnie w murowane słupy zarzucane i w dosyć dobrym jeszcze stanie znajdujące się, w tej chwili oddanemi zostały rządowemu włościaninowi. Ten na czynszu w tem miejscu osadzony, na pola i ogrody obrócił dworne dziedzińce, zaorał piękne pałacowe trawniki, obojętnie rąbie dzisiaj na drwa wspaniałe w ogrodzie topole, sadzone niegdyś i pielęgnowane z trudem i pracą ręką kilku pokoleń dziedziców tego pięknego miejsca; i z obojętnością największą czerpie wodę ze strumyka, któren biegnąc po starannie ułożonych z kamienia kaskadach, swoim szmerem ożywiał ten wspaniały ogród.
150
|
|
|
O kroków kilkaset tuż za ogrodem w przeciwległym kierunku pałacowi jest pięknej architektury drewniany parafialny kościół. Przed nim obszerny kwadrat, którego dwa przeciwne boki zapełniają niewielkie drewniane domki architektonicznie z gustem budowane; znajdują się w nich dzisiaj mieszkania służby kościelnej, szpital dla kalekich, mieszkanie miejscowego felczera. Szeroka i poważnemi drzewami usadzona prosta aleja prowadziła z pałacu do kościoła, a most na arkadzie murowanej, rzuconej ponad mruczącym strumykiem, której zwaliska dzisiaj w rzeczce leżą — łączył ten przybytek Boga z owem wspaniałem siedliskiem ludzi. Kiedy Michał Radziszewski zajął u XX. Kanoników Regularnych majątek Bujwidze, chcąc usunąć z niego mieszkających tam jeszcze przy kościołku filialnym dwóch zakonników de paenitentia, ażeby całkiem zerwać stosunek księży z Bujwidzami, w 1793 r°ku wszedł w układy z kapitułą wileńską o przeniesienie parafii z kościoła stwołowiec- ckiego do Bujwidz. W tym celu uczynionym dokumentem zapewnił on na utrzymanie proboszcza w Bujwidzach corocznie po 100 złotych procentu od summy 1000 złotych lokowanych na Dorohobylu, niemniej przyjął obowiązek sprowadzania każdorocznie sześciu księży na fest N. P. Szkaplernej i onych „sumptem własnym utrzymania dla nabożeństwa przez trzy dni; a in casu niezatrudnienia się utrzymaniem własnem, tedy obowiązkiem na to wypłaty złotych 200 do rąk plebana i na exekwie złotych 48. Na lampę, która dzień i noc palić się winna przed Najświętszym Sakramentem, łoju topionego funtów 80.“ — Tyle tylko w tym dokumencie fundacyi dla kościoła. Udzielnie zaś dla szpitala na utrzymanie ubogich postanowił rocznie: „Żyta beczkę komisyjną i cztery ośminy — t. j. garncy 216; jęczmienia pół beczki, czyli garncy 72, owsa tyleż; grochu ćwierć beczki; okrasy funtów 30,
soli garncy 10 i pieniędzy na rok złotych 60.“
Do powyższego funduszu postąpionego przez Michała Radziszewskiego, — JX. Dziurdziewicz gdy zapisał na utrzymanie altarzysty przy kościele bujwidzkim 22,000 złp.; z tych 20,000 lokowanych na Jatrze, majątku Kaszyca, położonym w powiecie nowogrodzkim — 2 zaś tysiące u samego Radziszewskiego, marszałka stwołowickiego: Kapituła przychyliła się do prośby Michała Radziszewskiego: filię w Bujwidzach uczyniła kościołem parafialnym, z którego zakonnicy, radzi nie radzi ustąpić musieli.
Stanął w tej dacie i nowy kościół w Bujwidzach. Kościół ten jak na świątynię drewnianą jest bardzo kształtnie a przytem śmiało i sztucznie zbudowany;
środek jego stanowi ośmiokąt foremny, którego węgły nie zpuszczane z sobą na zamki, jak zwykle w budownictwie drewnianem się dzieje; lecz za pomocą jakiegoś niewidzialnego środka na wewnątrz spajane mocno i szczelnie się trzymają. — Nad temi ścianami wznosi się drewniana wysoka i śmiała kopuła; na niej przezroczy-
151
|
|
|
sta latarnia, okryta podobnież mniejszą kopułką, a na tej krzyż foremny żelazny. Od jednego z boków tego ośmiokąta ciągnie się podłużna nawa, w której umieszczonym jest wielki ołtarz; z przodu na obszernym ganku na czterech kolumnach wspartym, jest przysionek; pod nim po obu stronach drzwi wchodowych stoją kolosalnej wielkości dwie statuy z drzewa rznięte: jedna z nich przedstawia Ś. Kazimierza, druga S. Stanisława biskupa i męczennika. Nad gankiem na dachu stoi figura Ś. Heleny trzymającej duży krzyż w ręku.
Kościół ten wewnątrz malowany jest olejno. Cały układ wewnętrznych ozdób jego zostaje w harmonii z sobą i nie razi niczem przybywającego doń poraź pierwszy człowieka. Malował ten kościół niejakiś Gosiecki, nie znajony nam wcale z nazwiska malarz. W średniej ośmiokątnej części kościoła w stosownym kierunku do ścian jego, na kolumnach porządku doryckiego, wznosi się szeroka, śmiało umieszczona galerya. Kościół ten żadnych historycznych wspomnienia godnych nie zawiera pamiątek. Ze świętościów są w nim relikwie Świętego Floryana, męczennika, złożone na bocznym ołtarzu w szklannej trumience, które Brzostowski z Rzymu przywiózł osobiście. Na prawej tylko ścianie, o czem przemilczeć mnie nie wypada, jako o rzeczy noszącej typ swojej epoki, znajduje się w drewnianej ramie za szkłem, jak to największa moda była w owej dacie, na białym atłasie pellami wyszyty najniezgrabniej allegoryczny obraz śmierci i odrodzenia się. Na pierwszym planie tego haftu leży drzewo zrąbane i wywrócone; przy niem grota; a w niej napis: „Le vrai repos.“ — Za leżącem drzewem kilka jodełek młodych rosnących, a nad całym obrazem wyszyte są dwa następne wiersze:
„Te małe drzewka wzrosną i wydadzą cienie,
Ja stare padłom, bo tak chciało przeznaczenie.*4
152
|
|
|
Jest to robota którejś z rodziny p. Radziszewskiej — pamiątka z ostatnich czasów upłynionego stulecia.
Na smętarzu na prawo od wchodu na samym rogu znajduje się kaplica grobowa Radziszewskich, dziwacznego kształtu, całkiem opuszczona i nadrujnowana. Jest to czwrorobok murowany, na wszystkie strony jednostajną wysokość i szerokość mający; stanowi on niejako podstawę, na której wznosi się podobnież z muru wysoka bardzo piramida czworoboczna wązko w górze zakończona; na niej, zamiast krzyża, co zwykle u nas kościoły i kaplice oznacza umieszczonem jest duże gniazdo z rodziną żywych bocianów. Takie niewłaściwe zakończenie dachu w domie Bożym uderza zaprawdę każdego.
W podstawie tej piramidy znajduje się kaplica, oświecona przez dwa półokrągłe okna, w bocznych od wejścia do niej ścianach umieszczone: w niej na przeciwległej ścianie od wejścia jest ołtarz cały z żużla żelaznego w postaci groty robiony, we wklęsłości której spoczywała trumienka z relikwiami S. Floryana, dopóki do kościoła przeniesioną nie została; na lewej stronie ołtarza są dwa obeliski z muru; pod niemi dwie czarne marmurowe tablice ze złotemi na nich napisami; są to grobowe pomniki po dwóch żonach Michała Radziszewskiego; jednej Morawskiej, drugiej Brzostowskiej z domu. Kaplica ta jest całkiem zdelabrowaną; sufit w niej przegniły i na wylot przełamany, grozi co chwila ostatecznym upadkiem; w. ołtarz z żużla układany znacznie nadniszczony. Obróconą ona jest obecnie na- skład rzeczy kościelnych i na zapasy niejakieś budowTnicze; pośród latarni i chorągiewek kościelnych, całunów, mar w nieładzie rozrzuconych, znajdzie się tam zapas niemały gontów od jakiejś fabryki pozostałych i kupę wapna, jakieś drabiny i t. p. Z tej kaplicy niewygodne i nieforemne schody spuszczone na dół prowadzą do grobowego sklepu rodziny dawnych dziedziców tego miejsca. I tutaj znalazłem wielką obojętność w urządzeniu ostatniego spoczynku dla resztek tych ludzi, którzy za życia z taką troskliwością czuwali nad losem tej świątyni. Sklep był ciemny, trącił tchliną, bez żadnej posadzki; piasek w nim był tak głęboki, że się noga po kostki zagłębiała, a poziom tak nierówny, że z pewnością po nim stąpać nie można było. Na tym piasku stały trzy trumny duże, a dwie małe dziecinne. W jednej z większych z drzewa czerwonego nakształt mahoniu ozdobionej w srebrzyste antaby, na której z przodu była blacha z herbem; w głowach druga większa. Napis na niej oznajmował, iż to były zwłoki Radziszewskiego. Trumna na głucho zabita, otworzoną być nie mogła; lecz za to ciekawością zdjęty podniosłem wieko drugiej obok stojącej z podobnegoż drzewa pięknie i ozdobnie wyrobionej, na której oprócz ozdobnych antab na wieku, z jednej strony był monogram M. K. — z drugiej blacha z podwójnemi herbami Radziszewskich i Morawskich. Na wieku trumny z góry
*— blacha bronzowa pobielana długa, podobnież z cyfrą i arabeskami, z aniołami
20
153
|
|
|
płaczącemi na wierzchu, trupią głową zakończona na spodzie, na niej drukowanemi literami wyryty długi napis, któren przy pomocy zapalonych pochodni gdy odczytałem, znalazłem w jego treści najważniejsze szczegóły życia i całą pochwałę przymiotów tej pani, której zwłoki zamykał ów szczupły domek dla zmarłych. Napis ten był następny:
Pełna Religii, cnoty i sławy W. Imc. Pani MARYA z MORAWSKICH RADZISZEWSKA Chorążyna Powiatu Starodubskiego, R. 1749 D. 9, Lipca w Wiżunach
URODZONA
Przy mnogich od Boga i natury darach na życie prawdziwie Chrześcijańskie y Towarzyskie
WYCHOWANA W pobożności, skromności y obyczajów niewinności od wszystkich
DZIWIONA
Zwiedzając różne obce Kraje z JW. Teofilą z Xiążąt RADZIWIŁŁÓW MORAWSKĄ Pisarzowa W. X. Lit. Bratową swoją w stolicy świata Rzymie od
Klemensa" xiv.
upominkiem z świętem błogosławieństwem złączonym OBDARZONA.
R. 1773 D. Marca w Wenecyi J. W. Panu MICHAŁOWI RADZISZEWSKIEMU Chorążemu Starodub.
ZARĘCZONA R. 1776 D. 16. Czerwca w Nieświeżu temuż ZAŚLUBIONA
Zostawiwszy Karola syna, Teofilę i Konstancyę córki, Matką w kształtowaniu dziatek i czułą i przykładną będąc WIDZIANA
Nakoniec R. 1787 D. 20. Kwietnia w Nieświeżu zasilona Sakramentami śś. na inne życie
PRZENIESIONA
TU
W Grobie familii co do zwłoków swoich od małżonka swego R. 1787 Lipca 22. d.
ZŁOŻONA Na pamiątkę czasów przyszłych ”PODANA czeka powszechnego zmartwychwstania.
Kto czytasz pomnij że umrzesz, a za tych, co już umarli — módl się.
Przed bramą od cmętarza, oprowadzony lekką sztachetą, stoi krzyż drewniany na tem miejscu, gdzie przed laty, t. j. w ów czas, gdy majątek ten należał do księży Kanoników, znajdował się mały drewniany filialny kościołek, przy którym dwaj księża tego zgromadzenia mieszkali zawsze, jak to już wiemy. Po zbudowaniu
|
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
