J. I. fC RA£ZEW£KI.
Płosa Tyszkiewicza.
|
Иные авторы использовали труды других исследователей, строили свои работы на их рассуждениях и рассказах.
На этом закончим короткий очерк о жизни и работе прекрасного человека, который не нуждается в признании, обладает достоинством, которого так не хватает в наше время. Водружая этот скромный венок на могилу почтенного труженика, гражданина, образцового мужа и отца - верного сына отечества...вздохнем и пожелаем, чтобы Родина наша могла иметь побольше таких сыновей.
Дрезден, 1870 год Ю.И.Крашевский.
Перевод с польского (вступительное слово Ю.И. Крашевского) Тадеуша Круплевича
XIII
|
PRZEDMOWA.
Ciałem sercem kocham ziemię, co mnie życie dała, co na starość chlebem karmi, co nie odmówi mnie w swojem wnętrzu miejsca na ostatni spoczynek; ztąd każde jej powodzenie, radością mnie napełnia, jak krzywrda jej wyrządzona, smutkiem serce zakrwawia; cała więc kolej losów tej ziemi, na obszernem tle przeszłości rozrzuconych, najwyższy interes w każdym z was wzbudzać powinna. Na tej wielkiej przestrzeni ciemnej, przepaścistej, która się przeszłością zowie — nie jeden z badaczy naszych szukając dziejów swrej własnej ziemi, wywołał już znamienite osoby, pozbierał ich główne czyny; lecz się wriele jeszcze szczegółów zapomnianych znalazło i znajdzie, których cząstkowe opracowanie, jako stanowiące niezaprzeczone bogactwo nasze, staje się pożytecznym przyczynkiem do owej wielkiej księgi dziejów krajowych. Każden zatem z nas, ktokolwiek czuje się aby trochę na silach, obowiązanym jest wT imie miłości dla własnego kraju, w imie nauki znosić tam swoją cząstkę. Rzeki na Litwie nie miały jeszcze porządnego opisu. Sporządzeniem ich dokładnej wiadomości zająć się postanowiłem, i oto dzisiaj idę ku wam, bracia! z książką, co ma wras z rzeką Wiliją zaznajomić i z jej dziejami zpodufalić. W iem dostatecznie, iż pożytek publiczny jest warunkiem każdej książki; żeby się stała pożyteczną, trzeba ją popularną uczynić, t. j. w opisach w niej zawartych łatwością i prostotą w opowiadaniu zniżyć się do pojęcia wszystkich warstw czytających towarzystwa; i to właśnie mając na celu, obecną książkę nie poświęciłem samym tylko suchym opisom topograficznym, historycznym i archeologicznym przedmiotom, z których się ta praca głównie składa, a treść których zajmując może chwilę ludzi nauki, suchą i nudną by się dla drugich wydała; lecz opowiadania moje przeplatać starałem się krótkiemi powiastkami lub podaniami na brzegu mej rzeki od ludu uzbieranemi — to obrazkami zdarzeń lub przygód, jakie mnie zaskoczyły, albo krótkiemi wspomnieniami osób, które bądź kiedyś żyły, bądź dzisiaj mieszkają nad brzegami naszej pięknej Wilij — słowrem starałem się dać opisowi mojej rzeki raczej formę podróży po niej, niżli charakter ciężkiej, monotonnej i nudnej historyografii; zkąd wynikło, że praca moja, którą publiczności dzisiaj składam, urosła do tego rozmiaru. Część jednu zawiera w sobie opis rzeki Wilij od jej źródła do miasta Vv ilna. Z powołania historyografa tej rzeki, pracę, którąm sam sobie był zakreślił, sądziłem, iż byłem obowiązanym przedstawić publiczności dokładny plan tej części rzeki, przez nikogo dotąd nie badanej. Od źródła Wilija do zejścia się z rzeką Se rweczą przy Kostykach, przepływa wzdłuż 72 wiorsty; od najdokładniejszego więc zmierzenia tej części Wilij moją pracę rozpocząłem. Okazała jej mappa z nad- brzeżnem położeniem, na pół wiorsty od każdego brzegu zajętem, na duży rozmiar,
|
|
Предисловие
Всем сердцем люблю эту землю, которая подарила мне жизнь, которая вскормила меня и которая даст мне вечный покой. Поэтому каждый её успех наполняет меня радостью, а обида, причиненная ей, ранит сердце печалью. Непростая история этой земли заинтересует многих из вас. Многие исследователи изучали великое прошлое нашей многострадальной земли. Но очень много еще предстоит открыть и описать.
Реки Литвы еще не были достаточно изучены. Занимаясь восполнением данного пробела, обращаюсь к вам, братья, с этой книгой, которая познакомит вас с рекой Вилией и ее историей.
Понимаю, что книга должна быть общественно-полезной, что ее содержание должно быть изложено просто и доступно для каждого читателя. Поэтому в эту книгу входят не только сухие собрания топографических, исторических и археологических трудов, но она дополнена преданиями и легендами, а также рассказами живущих ныне на берегах этой реки людей.
Первая часть книги содержит в себе описание реки Вилии от ее истока до города Вильни.
Будучи по призванию историографом данной реки, представляю общественности точный план реки, которая никем еще не была исследована. От истока до впадения в нее реки Сервечь при Костыках Вилия имеет 72 версты. С точного измерения этой реки начинается данный труд. Карта, составленная с описанием местности на полверсты от каждого берега и в масштабе
XV
|
bo na 100 sążni w angielskim diujmie wykonana, a stosownemi rysunkami na czystych jej polach, które zakręty tej pięknej rzeki stanowią, przez znanego publiczności rysownika p. Arthura Bartelsa dowcipnie ozdobiona, jak niemniej dokładny atlas niebezpiecznych raf na Wilij, w ciągu tej podróży przez p. Jerzego Szantyra obmierzony na skalę 25 sążni w diujmie angielskim z największą skrupulatnością sporządzony, złożyłem w bibljotece naszego Towarzystwa Naukowego w Wilnie. Mappa rzeczona Wilij jest ciekawym bez wątpienia przyczynkiem do dziejów tej rzeki. Plany raf głównych, zawarte w atlasie, wykazując najdrobniejsze szczegóły zawad na tej rzece, mogły by się stać nie małą pomocą w myśli przygotowania naszej Wilij do przyszłej żeglugi; lecz jak jedno tak i drugie w rękopiśmie w składach biblioteki Towarzystwa na ten raz pozostać musi, gdyż wydanie tych planów na tak wielki rozmiar przezemnie wykonanych, pociągnęłoby za sobą duże wydatki i uczyniłoby nabycie dzieła dla jego wysokiej ceny nieprzystępnem. Część druga zawiera opis brzegów Wilij od Wilna do Kowna, statystykę rzeki i spis pieśni ludowych, zbieranych we wszystkich powiatach od jej źródła aż do ujścia. Całą tę pracę ozdabia kilkadziesiąt drzeworytów, przedstawiających widoki miejsc nadbrzeżnych, wynikłe z opisu. — Dwa obrazki allegoryczne: pierwszy, przedstawiający legendę o początku Wilij — drugi, zejście się jej z Niemnem wyrażający — są układu znakomitego naszego rysownika scen z Pamiętników Paska, znanych publiczności z Albumu Wileńskiego. Widoki nadbrzeżne zdejmował w czasie podróży p. Marcelli Januszewicz.
Myśl obecnej mojej pracy miała już szczęście uzyskać ogólne współczucie; wiele o niej mówiono, nie mało pochwał napisano publicznie. Miałem nawet zaszczyt otrzymywać o jej ukazanie się dopominki; ztąd bardzo słusznie może dzisiaj zapytać mnie nie jeden — dla czego tyle czasu zabrała ta praca, czemu tak długo oczekiwać musiano na jej ukazanie się? Oto — odpowiem mu na to, iż cierpienia, które mnie w tej porze zaskoczyły, były do tego głównym powodem. Kogo Bóg kalectwem nie dotknął — ten nie pojmie jak to jest trudno przez cudze oczy czytać i cudzą ręką pisać. Jak prawdziwy męczylitera z pamięci po wyrazie dobywając, złożyłem tę książkę, która wam współbracia moi, dzisiaj w ofierze składam. Chciejcie pobłażliwem sercem przyjąć to, na co mnie stało; jest to może ostatnia z prac moich poważnych, bo mnie na więcej już sił bodaj nie stanie; lecz nie przestając bynajmniej na tej skardze na moje smutne położenie przed wami tutaj zaniesionej, kiedym już pokazał drogę, w imie nauki, w imieniu dobra publicznego, przez miłość dla własnego kraju, czuję się w prawie do wyzwania tutaj wszystkich młodszych odemnie wiekiem, zdolnych i dostatnich ludzi, ażeby swój czas, swoją umiejętność i dostatek poświęcili przedmiotowi opracowywania dziejów własnego kraju; bo tego po nas i tak słusznie wymagają dzisiaj pojęcia i potrzeby naszego wieku.
Pisane w roku 1858.
|
|
ста саженей в английском дюйме. Соответствующие рисунки на ее чистых полях, которые образуют повороты этой красивой реки, остроумно выполнил знакомый общественности график пан Артур Бартельс.
Во время данного путешествия составил точную карту рифов на Вилии, обмеренных в масштабе 25 саженей в английском дюйме, с большой аккуратностью пан Ежи Шантыр.
Данные карты были отправлены в библиотеку нашего Научного Общества в Вильне.
Речная карта Вилии, без сомнения, является интересной предпосылкой к описанию истории данной реки. Планы основных рифов и других препятствий показанных на карте, могли бы оказаться полезными в будущем для подготовки нашей Вилии к судоходству. К сожалению, данные рукописи вынуждены оставаться в архиве библиотеки Общества, так как издание этих планов требует больших расходов, и из-за высокой цены этот труд был бы недоступен очень многим читателям.
Вторая часть составляет описание берегов Вилии от Вильны до Ковно, со статистическим анализом реки и описанием народных песен, собранных во всех уездах, от её истока до устья.
Всю эту работу украшают несколько десятков гравюр, выполненных по дереву, представляющих береговые пейзажи описываемых мест. На двух гравюрах изображены аллегорические сцены; на первой гравюре представлена легенда о происхождении Вилии, на другой - легенда о реке Вилии, впадающей в Неман. Автором гравюр является знаменитый график, автор сцен из мемуаров Паска, известный общественности по Виленскому Альбому.
Береговые пейзажи во время путешествия зарисовывал Марцелий Янушевич.
Мой данный труд имел счастье быть по достоинству оцененным научной общественностью, о нем много говорили, были написаны хвалебные статьи, было упоминание о его быстрейшем издании. Поэтому, если кто-то спросит меня, почему эта работа забрала так много времени, почему пришлось так долго ждать ее опубликования, отвечу всем, что внезапная болезнь явилась главным поводом задержки в издании данного труда. Кому Бог увечья не послал, тот меня не поймет, как трудно чужими глазами читать и чужими руками писать. Я отдаю вам, братья, эту книгу на ваш суд. Примите снисходительно то, на что я был способен, может, это моя последняя работа, так как на большее у меня уже не остаётся сил. Чувствую себя обязанным призвать молодых людей, способных и достойных, чтобы свое время, умение и достаток без сожалений жертвовали на изучение истории и культуры своего отечества. Так как этого сегодня требуют от нас понятия и потребности нашего времени.
Написано в 1858 году.
Перевод с польского (Предисловие) Тадеуша Круплевича.
XVI
|
Wilija naszych strumieni rodzica,
Dno ma złociste i niebieskie lica;
Piękna Litwinka co jej czerpa wody,
Czystsze ma serce, śliczniejsze jagody.
Wili ja w miłej Kowieńskiej dolinie,
Śród tulipanów i narcysów' płynie;
U nóg Litwinki kwiat naszych młodzianów,
Od róż kraśniejszy i od tulipanów.
Wilija gardzi doliny kwiatami,
Bo szuka Niemna swego oblubieńca;
Litwince nudno między Litwinami,
Bo ukochała cudzego młodzieńca.
Niemen w gwałtowne pochwyci ramiona,
Niesie na skały i dzikie przestworza,
Tuli kochankę do zimnego łona,
I giną razem w głębokościach morza.
|
|
Wilija naszych strumeni rodzica,
Dno ma zlociste i niebieske lica;
Piękna Litwinka co jej czerpa wody,
Czystsze ma serce, sliczniejsze jagody.
Wilija w milej Kowienskiej dolinie,
Sród tulipanów i narcysów plynie;
U nóg Litwinki kwiat naszych mlodzianów,
Od róz kraśniejszy i od tulipanów.
Wilija gardzi doliny kwiatami,
Bo szuka Niemna swego oblubienca;
Litwince nudno między Litwinami,
Bo ukochala cudzego mlodzieńca.
Niemen w gwaltowne pochwyci ramiona,
Nisie na skaly i dzikie przestworza;
Tuli kochankę do zimnego łona,
I giną razem w głębokosciach morza.
|
I ciebie równie przychodzień oddali Serce i potok ostrzegać daremnie:
Z ojczystych dolin, o Litwinko biedna! Dziewica kocha i Wilija bieży;
I ty utoniesz w zapomnienia fali, Wilija znikła w ukochanym Niemnie,
Ale smutniejsza, ale sama jedna. Dziewica płacze w pustelniczej wieży.
Oto jest ta pieśń rzewna, którą wielki poeta zaśpiewrał o pięknej litewskiej rzece; pieśń tę wieszcza powtarzały z upodobaniem wszystkie usta w kraju, aż się zamieniła ona w podanie powszechne, aż się stała własnością narodową. Po nim miała jeszcze Wilija swego obrazopisarza, co dzielnem i pełnem wdzięku piórem skreślił nam niektóre jej widoki, wydobył ciekawe ludowre podania, wywołał wspomnienia ubiegłej przeszłości i stworzył śliczny obraz z upodobaniem przyjęty przez całą czytającą po polsku publiczność. Śmieszną zaprawdę zarozumiałością, zuchwalstwem nawret byłoby chcieć mierzyć się z genijalnym pieśniarzem, lub iść wr zaw^ody z autorem pięknych „Brzegów7 Wiliji“ • przez publiczność ulubionym i tak słusznie ocenionym. I ja nie śmiałbym pisać o pięknej litewskiej Nerys, gdyby ta praca moja nie miała całkiem innego zakresu i celu. Gdy wydobyła ona piosnkę z tęsknej piersi wieszcza, kiedy wywołała cudny opis z płodnej myśli powieściopisarza, brakło jej jeszcze na history ografie, którenby płynąc po jej wodzie, mierzył ją we wszelkich kierunkach, spisywał po drodze jej dzieje, zbierał nadbrzeżnego ludu obyczaje, podania i pieśni jego gminne.
W każdem dobrem gospodarstwie powinien być spisanym dokładny inwentarz wszelkich szczegółów to gospodarstwo składających, jeżeli chcemy, aby ono porządnem było; owoż i to wielkie gospodarstwo, które my krajem zowiemy, na podobieństwo tamtego ażeby było pełnem i porządnem, powinno mieć dostatecznie zebrane i spisane wszystkie szczegóły, z których się ono składa. Rzeki bez wątpienia w każdym kraju przedstawiają ciekawy szczegół tego wielkiego inwentarza, co się historyą zowrie; do nich bowiem przyczepione są zwykle wszystkie podania i pamiątki piern- szych osad zaludniających tę ziemię; nad ich brzegami szukać trzeba i śladów pierwiastkowych plemion tam osiadłych, i resztek pierwotnych siedzib, i śladów dawnych twierdz i grodów; na ostatek one są tym wielkim gościńcem, któren przenosząc na sobie bogactwa krajowe, zamianę wzajemną płodów mieszkańcom kraju ułatwia, i tą siłą, co pierwsze przemysłu ludzkiego narzędzia porusza.
W obcych ukształconych krajach dawno się ta potrzeba poczuć dała. W codziennych i zwyczajnych przejściach życia ich politycznego, pod opieką mądrych rządów, troskliwych o rozszerzenie nauki w kraju, pracowali uczeni i ludzie dobrej woli nad tą gałęzią nauki. W 1744 r- juź hrabia de Marsigli tłómaczył z łacińskiego opisanie Dunaju od góry Kalenbergen w Austryi aż do połączenia się jego z rzeką Jantra w Bulgaryi i w licznotomowem in magno folio kosztownym swym przekładzie
|
|
I ciebie równie przychodzen oddali Z ojczystych dolin, o Litwinko biedna!
I ty utoniesz w zapomnienia fali.
Ale smutniejsza, ale sama jedna.
Serce i potok ostrzegac daremnie,
Dziewica kocha i Wilija bieży;
Wilija znika w ukochanym Niemnie,
Dziewica płacze w pustelniczej wieży.
Эти прекрасные строки посвятил поэт замечательной литовской реке Вилии. Эту песнь повторяли все уста нашего края, она стала народным преданием. У Вилии был еще один писатель- пейзажист, который грациозным и энергичным росчерком пера описал некоторые ее пейзажи, интересные народные предания, вызвал из далекого прошлого прекрасные образы, воспринятые общественностью с большим удовлетворением. Было бы неслыханным зазнайством и дерзостью равняться с гениальным песняром или соревноваться с автором «Берегов Вилии». И я не посмел бы написать о красивой литовской Нерис, если бы мой труд не был из другой области и не преследовал иные цели. Вилия вдохновила сердце поэта на песню, явилась результатом плодотворной мысли писателя, но ей еще не доставало историографа, который, плавая по ее водах, измерил бы ее во всех направлениях, записал в пути ее историю, собрал и описал ее легенды и песни.
Как у хорошего хозяйства должна быть подробная опись имущества, так и страна, как и хозяйство, должна располагать описанием во всех деталях своих богатств. Не сомневаюсь, что реки составляют важную часть природных богатств любого уважающего себя государства. Очень часто реки имеют свои легенды и упоминания о первых поселениях. На их берегах нужно искать следы первобытных племен, остатки древних крепостей и городов.
Реки являются главными дорогами, по которым перемещается богатство страны, люди обмениваются плодами своего труда. Реки приводят в действие первые механизмы, изобретенные человеком.
В развитых странах эта проблема давно уже решена. В повседневной политической жизни под руководством мудрых правителей, которые заботятся о процветании и развитии науки в стране, ученые и люди доброй воли трудились над развитием данной ветви науки. Еще в 1744 году граф de Marsigli перевел с латинского описание Дуная от горы Каленберген в Австрии до его слияния с рекой Янтра в Болгарии.
|
dziś stanowiącym wielką rzadkość biliograficzną, zawarł on opis tej podróży.* Przed dwóma niemal wiekami, jak widzieipy, już tam rozumiano stanowisko badacza i oceniono potrzebę uczonych poszukiwań, kiedy w miarę pomocy naukowych, jakie owoczesna epoka przedstawiać mogła, łaciński podróżnik po Dunaju zbadał tę rzekę pod względem geograficznym, astronomicznym, hydrograficznym, historycznym i fizycznym; nie przepomniał on ani roślin nadbrzeżnych, ani pokładów ziemi, ani konch, muszel i kamieni, stanowiących łoże tej rzeki, ani ryb i raków, zapełniających jej wnętrza, kiedy wszystkiego przy swym opisie wspaniałe załączył ryciny.
W naszych już czasach rzeki większe w zachodniej Europie, t. j. te, po których żegluga parowa stała się codziennem zjawiskiem i potrzebą, jak Tamiza w Anglij, Sekwana, Loara, Ren, Elba, Dunaj, Pregel, Memel i tyle innych, zostały zbadanemi we wszystkich najdrobniejszych szczegółach; już jedne z zawad niebezpiecznych pooczyszczano, inne w krętem korycie sprostowano, groblami brzegi umocowano, wszystkich zaś nadbrzeżne widoki porysowano i historyę nadbrzeżnych posad dokładnie spisano. Dzisiaj podróż po rzekach zachodniej Europy, nie mozolną pracę ani trudną do przebycia wędrówkę stanowi, lecz najprzyjemniejszą przejazdkę podróżnemu przedstawia, albowiem przy największym, do zbytku nawet posuniętym konforcie, przy wykształconej grzeczności przewoźników7, gdy czarna wstęga dymu u komina łuk w powietrzu zakreśla, a warczące koła, mącąc spokojnie płynącą wodę, strasząc swym hukiem jej wewnętrzne mieszkańce, statek szybko naprzód popychają: podróżnik wygodnie usadowiony z książką w ręku przemijających przed oczami jego co chwilę jakby w panoramie miast, miasteczek, starych zamków, dawnych opactw dokładną przeszłość i historyę czyta i bez trudu i kłopotu uczy się dziejów krajowych.
My w naszym kraju, z tem się jeszcze pochlubić nie możemy; lubo naśladownictwo i merkantylna potrzeba stworzyła już po wielu rzekach naszych parostatki, co mozolnie dźwigają pod wodę bogactwa naszej ziemi, podróżnik na nich wędrujący lubo widzi nieraz na brzegu ruiny starych grodów, dawne opustoszałe zamki, świetne kościoły i opactwa, co stanowiąc drogie szczątki naszej przeszłości, lub pomniki pobożności przodków naszych, mają swoje dzieje i podania swoje najwyższego nieraz interesu — darmo ich znaczenia pyta, i nie mając się od kogo o ich przeszłości nauczyć, poprzestać musi na jakiejś skazce bajecznie, nieraz potwornie nie wiedzieć z czego wysnutej i wraca z tej przejazdki niezadowolniony, całkiem ubogi w wia-
* Description du Danube depuis la montagne de Kalenbergen en Autriche jusqu’au confluent de la riviere Jantra dans la Bułgarie - Contenant des observations Geographiques, Astronomiques, Hydrographiques, Historiques et Physiques par Mr. le Comte Louis Ferd. de Marsigli membre de la societe Royale de Londres et des Academies de Paris et de Montpellier, traduit du Latin a la Haye chez Jean Sevart 1744.
3
|
|
В данном труде, который теперь является большой библиографической редкостью, он описал это путешествие. Как видно, уже 200 лет назад на Западе понимали ценность ученых и их исследований. Опираясь на научные достижения той эпохи, латинский путешественник изучил Дунай и представил его географическое, астрологическое, гидрографическое и историческое описание. Дополнил он свою работу прекрасными гравюрами, однако не показал растительный мир его берегов, структуру и состав земли, не описал ракушек и камней ее наполняющих, не упомянул о рыбах и раках, в ней обитающих.
В наше время самые большие реки западной Европы, для которых пароходное судоходство стало каждодневной реальностью, такие, как Тамиза, Сэквана, Лоара, Рейн, Эльба, Прэгель, Мэмэль и многие другие являются изученными во всех мельчайших подробностях; одни из них очищены из мелководья, русла других выравнены, у некоторых укреплены берега. Все они подробно обрисованы, и точно описана их история и их береговые поселения. В наше время путешествие по рекам западной Европы не связано с риском и трудностями, а является приятной и увлекательной поездкой для пассажиров. Удивляет комфорт, иногда даже излишний, заученная вежливость персонала. Когда лента черного дыма очертит полукруг у трубы и лопасти пароходных колес закрутятся, мутя спокойную воду, путешественник может хорошо устроиться на палубе в уютном кресле с книгой в руках и любоваться, как в панораме, постоянно меняющимися пейзажами городков, старых замков, древних аббатств. Он прошлое видит воочию. И без особого труда и забот учится познавать историю и природу родного края.
Мы еще подобными успехами похвастаться не можем. Но благодаря подражанию и меркантильным потребностям, на многих наших реках появились пароходы, которые занимаются грузоперевозками. К сожалению, путешественник с палубы парохода видит на наших берегах только руины старых городов, опустевшие замки, былое великолепие костелов и монастырей, которые имеют большое историческое значение и являются памятниками религиозности наших предков. Путешественнику не у кого спросить или прочитать историю увиденного. О значении преданий и легенд ему приходится узнавать из недостоверных историй, неизвестно на каком основании построенных и изложенных.
|
clomoście krajowe, bo ich nie miał zkąd zaczerpnąć; ztąd się rodzi u nas obojętność i zupełne zaniedbanie rzeczy swoich, a tak błizkich cnotliwemu sercu człowieka.
Według świadectwa Tadeusza Czackiego 4819 rzek i rzeczek zbliżonych ku sobie bądź do morza Czarnego, bądź do Bałtyku płynących, w różnym kierunku Polską i Litewską ziemię przerzynało. * W tak znacznej rzek liczbie ileż ich było takich, które gdyby bliżej zbadanemi i uczonym opisem zaopatrzonemi były, mogły by i większą korzyść publiczną przynieść i zapełnić kartkę w tym dużym inwentarzu dziejów krajowych, którego księga wiele i bardzo wiele stronic nie zapisanych dotąd u nas jeszcze liczy.
W kraju naszym, jak nam świadczą dzieje, myślano oddawna o zaprowadzeniu porządku; lecz wypadki i okolicznoście krajowe, lecz najścia nieprzyjaciół i wojny, co trapiły tak często ziemię naszą, przerywając co chwila rodzącą się dążność, nie pozwalały związać i porządnie rozwijać dalej rozpoczętego dzieła. Dwaj Jagiellonowie, przez długie lata po sobie panujący królowie nad Polską i Litewską ziemią, położyli podwaliny pierwszego porządku w administracyi krajowej. Zygmunt Stary przez mądre sojusze z sąsiedniemi państwy zabezpieczywszy sobie pokój, podnosił miasta, regulował prawa, potwierdzał handlowe swych przodków przywileje i kuł pierwszy większe monety.** Syn jego Zygmunt-August do zaprowadzeń ojcowskich dodał jeszcze szkołę mierniczą w kraju i pierwszy wykonał pomiary na księstwach swoich. Ciekawy nader i jedyny exemplarz owocu tych prac ostatniego Jagiellona przechował się w całości do czasówr naszych.*** W dalszych latach jego panowania, nauka
miernicza li tylko do pomiaru gruntów zastosowana, rozciągała się po kraju na po
miary ziem i regulamenta wTłościów możniejszych zaledwo panów.
* Tadeusz Czacki o Litewskich i Polskich prawach. Т. T. str. 210 przypisek 1075.
Ze Zygmuntowi I. w pośród tylu licznych a tak różnorodnych zatrudnień administracyjnych, nie uszły
z uwagi i pomiary kraju, przekonywamy się z przywileju tego króla, wydanego w 1526 roku Października 18. Florjanowi Unglerowi, na ogłoszenie dwóch mapp geograficznych: jednej obejmującej niektóre miejsca królestw Polskiego i Węgierskiego, Wołoszczyzny, Turcy i, Tartaryi i Mazowsza, — drugiej przedstawiającej księstwo Pruskie, Pomorze, Żmudź i W. X. Litewskie, — sporządzonych przez Bernarda Wapowskiego.
Mappv te stanowią dzisiaj najwyższą rzadkość bibliograficzną. Nikt z najuczeńszych badaczy starożytności naszej, takowych nie widział; autor Czci bałwochwalczej u Słowian nawet wątpi o ich istnieniu. W ciągu podróży moich odbywanych po Europie, we wszystkich najbogatszych zbiorach mapp, jako: w cesarskich bibliotekach w Paryżu i Wiedniu, w królewskim zbiorze mapp w Berlinie, podobnież w Dreźnie, daremne w tym względzie czyniłem poszukiwania. W arcybogatym zbiorze w bibliotece cesarskiej w Paryżu, odkryłem mappy dawnej Polski, sztychowane za panowania Zygmunta starego; lecz wyżej wzmiankowane Unglera, wydane za przywilejem tego króla, dyrekcyi mapp biblioteki cesarskiej całkiem są nieznanemi.
Jest to Inwentarz podręczny Zygmunta Augusta pięciu włości jego na Żmudzi położonych, w 1568 roku wykonany przez Jakuba Łoszkowskiego dworzanina i rewizora J. Kr. Mci. Gruba ta księga 662 stronie mająca, zawiera w sobie dokładny podział gruntów, opis powinności włościańskich, opis zamków królewskich, niemniej kopije ciekawych dyspozycyów i listów królewskich, królowej Bony, Chodkiewicza, odnoszących się do szczegółowych urządzeń w zamkach. Oprawioną ona jest w skórę ciemną, na której na stronie głównej pośrodku znajduje się odcisk okrągły jakby pieczęci;
4
|
|
Возвращаясь из путешествия, он остается недовольным и не получившим никаких знаний об увиденном. Это порождает у нас равнодушие и полное пренебрежение к своим делам и проблемам, таким близким добродетельному сердцу человека.
По определению Тадеуша Чацкого, 4819 рек и мелких речушек, направляющихся к Черному и Балтийскому морям, в разных направлениях разрезают польские и литовские земли. Среди большого количества рек, сколько было бы тех, которые, если бы были изучены и описаны должным образом, могли бы больше пользы приносить и заполнить пробелы в истории родного края.
Как свидетельствует история, в нашей стране давно планировалось наведение порядка в ее большом водном хозяйстве. Однако различные обстоятельства, нашествия и войны, которые так часто проходили на нашей многострадальной земле, не позволяли солидно и серьезно заниматься решением этих вопросов. Отец и сын из королевской династии Ягеллонов, правящие польскими и литовскими землями, заложили фундамент государственной администрации. Зигмунт Старый, заключив мудрые союзы с соседними государствами, обеспечил мир своей стране и занялся строительством городов, совершенствованием законодательства, подтвердил торговые привилегии своих предшественников и был первым, кто проводил денежную политику. Его сын Зигмунт Август к достижениям отца добавил открытие землемерной школы и первый выполнил измерения своих княжеских владений. Интереснейший и единственный экземпляр данного труда сохранился до наших дней. В последние годы его правления землемерная наука применялась не только для измерения государственных земель, но использовалась также для измерения земель зажиточных собственников.
|
Stefan Batory, wojnami najczęściej zaprzątnięty, nie znalazł dosyć czasu do wyłącznego zajęcia się tym szczegółem administracyi cywilnej; lecz jako żołnierz urządza miernictwo wojenne; mierzy i zrysowywa plany zdobywanych przez siebie na nieprzyjaciołach warowni. Rzadki nader i arcyciekawy dochował się do dni dzisiejszych zabytek podobnych pomiarów. Jest to osiem planów, rysowanych przez S. Pachołowca, zapewne inżyniera królewskiego iw 1580 roku rytowanych w Rzymie przez niejakiegoś Jana Baptystę de Cavaleriis. Pierwsza mappa ozdobiona herbami króla, zawiera obraz hydrograficzny Księstwa Potockiego; na niej jest wskazaną część Dźwiny przepływająca przez to Księstwo z siedemnastą rzekami na tej przestrzeni do niej wpadającemi, z mnóstwem rzeczek mniejszych, przecinających w różnym kierunku Połocką Ziemię. Następne mappy przedstawiają plany zamków, zdobytych przez tego króla, jako Starego Połocka, Turowa, Sitny, zamku Kossijanów, Krasnego, Suszy, Sokoła.
Komuż z nas wszystkich nie znajomą jest dalsza kolej kraju naszego i różna zmiana losów jego pod wybieralnemi królami? Liczne najścia nieprzyjaciół, wojny domowe a z nich co chwila rodzący się duch stronictwa w narodzie, co kłóci i rozróżnia z sobą jego najdzielniejsze organa. Wypadki te tak nieprzyjazne dla życia naukowego, które się zwykle rozwija i krzepi pod zasłoną długiego pokoju i stałego porządku w kraju, osłabiały i rozrywały w nim wszystkie węzły, łączące z sobą tę jego moralną stronę. Tą drogą idąc, naród tracił był swoje pożyteczne instytucye, które rozwolnione coraz słabnąc, poginęły całkiem wśród chaosu, nieporządku i rozprzężenia się społecznego.
W podobnem zużyciu się sił narodu, gdy wszystko na ślepo dążyło do upadku krajowego, zasiadł na tronie ostatni król wyborowy, monarcha sam światły i lubiący nauki; jeśli uratować kraju ginącego nie było już w jego siłach, epokę swego panowania odznaczył przynajmniej przez .zakwitnienie sztuk i nauk w Polsce. Była to chwila odrodzenia się ducha narodowego; znaleźli się w narodzie mężowie cnotą i nauką przeważni, którzy swojem bezinteresownem współdziałaniem, dążąc do podźwignienia z upadku ginącej już ojczyzny, skon jej przynajmniej trwałemi pomnikami ozdobić usiłowali. Podskarbi litewski, Antoni Tyzenhauz, był jednym z tych gorliwych obywateli, co
w nim śród arabesków dwie tarcze, przykryte królewska korona; na jednej z nich orzeł, na drugiej pogoń; w około napis Sigismundus* Augustus* Rex* Poloniae* mag.* Dux* Litvaniae. Ponad ta pieczęcią literami większemi w siedmiu wierszach wyciśnięty napis: Regestra wlosczi Je°.-Kro.-Mczi. Ploteelskiey Gintyliskiey, Gorzdowskiey, Krethynskiey Polongowskiey. Pod pieczęcią u dołu okładki roku 1570* Na około zaś w prostokąt szlak z wyciskanych popiersi ewangelistów. Na drugiej okładce w koło we dwa rzędy też same odciski ewangelistów w popiersiach; między któremi w prostokąt wyciśnięty jest napis Łaciński: Virtute potius quam auro decus querendum est. Na środkowem polu po rogach cztery litery: F. S. I. L., które zdają się być inicyaliami nazwiska Jakóba Łaszkowskiego. Arcy szacowny ten zabytek znajduje się w zbiorku pamiątek krajowych piszącego.
г
|
Достарыңызбен бөлісу: |
