81
|
весом обязанностей, которыми публичная жизнь человека обязывает, на старость здесь отдохнуть решил.
Этим знаменитым гражданином был князь Михаил Клеофас Огинский. Много лет молодых общегосударственным услугам посвященный, зраз депутат к законодательному телу, потом член казначейской komisyi; потом чрезвычайный депутат к Holandyi, депутату к Англии, литовскому казначею, то znow^u солдату, снова представитель страны в Стамбуле и Париже, naostatek сенатор барства в Петербурге и любимец монарха, украшенный najwyższemi признаками достоинства, которое только монарх вельможе предоставить может, - снялся к имуществу своих и на селе в ro- dzinnem колет решил докончить жизни. Публичные поступки и заслуги этого высокого госчиновника не к нам принадлежат. - общегосударственная Historya записала уже собственно такое на картах своих; każden его читал и знать должен точно мы, противоположный ветер которых оклеветал на минуту до этого берега, мы подадим здесь несколько только подробностей, менее может известных от публики из его домовой жизни, которая однако была szacownem продолжением полосы умственных работ и дополнением действующей жизни, к которой uwykł был этот знаменитый человек за młodu.
В 1815 г. князь Михаил Oginski покинул публичную профессию. „Я завершил мои воспоминания в момент, когда век мой и нездоровье вынуждают мне к пометал публичные дела - пишет священник Oginski о себе и к поиску losko- sznego отдыха и покоя в уюте domowem; после жизни burzliwem, któreby меня самые грустные напоминания дало в подарке, чтобы я не был оживлен иногда через мечты надежды и такой, что часто утешается этим удовлетворением, что siê zajmowa łem делами моей страны и моих wspуіbraci/4 - Из многочисленного имущества этого влиятельного на Литве господина, Zalesie осталось ulubionem местом его rezydencyi. Та зажиточность, издавна Oginskich, который принадлежит к князьям, после смерти Фадея, воеводы trockiego, досталась в фамильном разделении Ksaweremu Oginskiemu, кулинару в. литовского священника. Этот последний, когда в 1802 г. перенес свою rezydencyê к Molodeczna, Zalesie показался synowcowi своему, Михаилу Kleofasowi Oginskiemu. От этой даты князь Михаил начал przemieszkiwaæ в Zalesiu. Нашел он правда там старый дворец с обширным садом на вкус francuzkim, давнюю дяди своего rezydencyê, но знать намеревался князь будущие годы своего отдыха перегонять в Zalesiu когда занялся этой rezydencyi превращением. С этой целью Михаил Szulc, professor архитектуры при вильнюсском университете, вызванном через князя остался для ro bienia планов и рисунков заново возвышаться сооружений, которые имели из стены, беседок, мостиков, которые потом сделал Жозеф Poussier, вильнюсский gubernski архитектор. Двадцать лет проплыло над ciągłem украшением этого места, в промежутке которых Поднят дворец; между Bobrynka и Rudzicza, двумя реками, что, оббегая эту rezydencyê, гонятся весело к своей матери Wilij, устроен английский сад, по-
81
|
wznoszono oranżerye, trebhauza, założono zwierzyniec, zaprowadzono ogród botaniczny z roślin najrzadszych, które mu ks. B. Jundził i Strumiłło dostarczali z Wilna, niemniej ogród szczorsowski Chreptowicza obficie takowych dosyłał. Tak się stworzyła ta piękna rezydencya na Litwie, która jednego z poetów naszych natchnęła swoim wdziękiem. W 1821 r. młody naówczas Aleksander Chodźko, gdy z ojcem Janem odwiedził księcia Michała Ogińskiego, zachwycony pięknością tego miejsca, na wzór Zofijówki Trembeckiego i Puław Woronicza, stworzył był poemat pod tytułem Zalesie. Piękny ten utwTór, z prawdziwem natchnieniem duszy młodzieńczej napisany, był jedną z najpierwszych prac tego poety, co w późniejszych latach tyle nam tkliwych i pięknych piosnek wyśpiewał. Poemat ten, nieznany prawie w Litwie, tłumaczony przez Krystyana Ostrowskiego na język francuzki, wespół z tex- tem polskim, wydrukowanym został w Polsce malowniczej p. Leonarda Chodźki.— W Zalesiu, pośród swej rodziny, rozpoczął książę zawód prywatnego człowieka, rozwinął on tutaj życie kosztowne, wspaniałe, jednem słowem całą gębą pańską exystencyę. Odtąd ludno .było w Zalesiu, bo oprócz licznych dw^orzan i rezydentów, oprócz blizkich sąsiadów, Zalesie odwiedzających, wkrótce po kongressie wiedeńskim, kiedy stan polityczny kraju całkiem nowe przybrał formy i do nowego życia powołanym został, książę zrazu utrzymywał bezprzestannie stosunki z Petersburgiem, za pośrednictwem feldjegrów, przewożących mu korespondencye jego; — Zalesie stało się jedynem ogniskiem narad, nowem źródłem wiadomości publicznych; wszyscy ludzie stanu, znakomitsi obywatele z Korony i z Litwy, gorliwi o dobro kraju, naprzemian do Zalesia się zjeżdżali, książęcia okrążali, i na dworze jego uprzejmie podejmowani, nieraz po kilka tygodni gościli.
Książę raz zamieszkawszy na wsi, życie swoje rozdzielił na równo: pomiędzy sprawy publiczne, pomiędzy zatrudnienia naukowe, i przyjemną rozrywTkę, którą dla niego szczególniej stanowiła muzyka; namiętnie ją lubił i sam był artystą w exekucyi, mistrzem w kompozycyi, jak tego zostawił nam dowody; ztąd też dzień każdy, podzielony na części, jednostajnie upływał. Ranek schodził na poważnych naradach z przybyłymi znamienitszymi gośćmi, na ułatwianiu interesów, rozlicznych korespondencyj, lub na pisaniu albo dyktowaniu pamiętników jego. O godzinie pierwszej wszyscy zbierali się na śniadanie, po którem zachodziły liczne powozy z rozmaitym zaprzęgiem, mnóstwo posiodłanych jezdnych koni — całe towarzystwo dam i mężczyzn wybierało sobie dowoli miejsce bądź w pojazdach, bądź na dzielnych wierzchowcach, i tu się rozpoczynał spacer. Gdy położenie miejsca, płaskie i piasczyste, nie odpowiadało celowi i monotonnym spacer czyniło, książę, pełen imaginacyi i gustu, według planu przez siebie skreślonego, rozkazał powysadzać owe liczne drogi i kręgi, dzisiaj jeszcze w całości zachowane, doprowadzone od rezydencyi aż do Wilij, bo brzegi tej
82
|
|
поднимают oranżerye, trebhauza, заложен зверинец, отведен ботанический сад из самых редких растений, которые ему священник B. Jundzil и Strumillo поставляли из Вильнюса, однако сад szczorsowski Chreptowicza обильно собственно таких dosyłał. Так создалась но красивая rezydencya на Литве, которая одного из поэтов наших вдохновила своей привлекательностью. В 1821 молодой naówczas г. Александр Chodzko, когда с отцом Иваном посетил князя Михаила Oginskiego, захваченный красотой этого места, по образцу Zofijowki Trembeckiego и Pulaw Woronicza, создал была поэма под заглавием Zalesie. Красивый это произведение, с prawdziwem вдохновением юношеской души написанный, был одним из самых первых работ этого поэта, что wT более поздних годах столько нам ласковых и красивых piosnek пропел. Та поэма, неизвестная почти в Литве, francuzki, который переводится языком через Krystyana Ostrowskiego, вместе с tex- польского tem, напечатанным остался в живописной Польше п. Леонарда Chodzki.- В Zalesiu, посреди своей семьи, начал князь профессию частного человека, развил он здесь дорогая жизнь, величественная, jednem словом всем барским ртом exystencyê. Из тех пор людный .byіo в Zalesiu, потому что кроме многочисленных придворных и резидентов, кроме blizkich соседей, посещающих Zalesie, вскоре по венскому kongressie, когда политическое состояние страны совсем новое принял формы и к новой жизни призванным остался, князь зраз поддерживал bezprzestannie отношения с Петербургом, при посредничестве фельдъегерей, korespondencye, которые перевозят ему, его; - Zalesie случилось jedynem ogniskiem совещаний, nowem источником публичных вестей; все люди состояния, более славные граждане из Короны и из Литвы, усердные о добре страны, naprzemian к Засаживается лесом съезжали, князя окружали, и во дворе его что вежливо поднимаются, неоднократно по нескольку недели гостили.
Князь раз поселившись на селе, жизнь свое разделил на поровну: между публичными делами, между научными трудоустройствами, и приятное развлечение, которое для него szczególniej представляла музыка; namiêtnie ее любил и сам был художником в ехекйсуі, мастером wT kompozycyi, как этого оставил нам доказательства; ztąd также день каждый, разделенный на части, одни конюшни всплывал. Утро высаживалось на серьезных совещаниях с прибывшими znamienitszymi гостями, на облегчении интересов, rozlicznych korespondencyj, или на письме или диктовке дневников его. О первых часах все возвышались на завтрак, по którem заходили многочисленные телеги с разнообразной упряжкой, множество поседлаемых проезжих коней - все общество госпож и мужчин выбирало себе dowoli место будь в транспортных средствах, будь на храбрых верховых конях, и здесь начиналась прогулка. Когда положение места, плоское и piasczyste, не отвечало цели и монотонным прогулку делало, князь, полный imaginacyi и вкуса, по плану зачеркнутого через себя, приказал powysadzaæ те многочисленные дороги и круги, сегодня еще полностью сохраненное, доказанное от rezydencyi аж к Wilij, потому что берега той
82
|
rzeki były‘zawsze ulubionym celem owych spacerów; cały karawan goszczących w Zalesiu panów, krzyżując się w różnym kierunku po owych alejach, kilkakrotnie wyjeżdżał na brzegi Wilij i jej pięknością się lubował. Parę godzin zwykle trwała ta zabawa, poczem, gdy wrócono do pałacu, rozpoczynała się najczęściej muzyka: odegrywano zwykle kwarteta nowej jakiejś kompozycy7i, bo tyrch transporta bezustannie z zagranicy do Zalesia przychodziły^. Sam książę grywał zwykle pierwsze skrzypce, a tak biegłym był muzykiem, iż przysyłane sobie nuty odegrywał najpiękniej do razu bez przygotowania. Escudero, Hiszpan rodem, dzielny bardzo skrzypek, którego grę znano w Wilnie, gdzie się niejednokrotnie z koncertami popisywał, pensyonowany przez księcia, secund mu grywał. Wiolonczelę grał stary radca stanu Kozłowski, artysta, któren przez lat wiele na dworze cesarskim w Petersburgu będąc nauczycielem sióstr panującego monarch)', gdy swój obowiązek tam zakończył, zaszczycony stopniem radcy stanu, ozdobionym krzyżami i zaopatrzony pensyą emerytalną, przeniósł się był na mieszkanie do księcia, którego uczył muzyki w młodości. Czasem naprzemianę będący u księcia nauczycielem muzyki młodych księżniczek, Włoch Paliani, śpiewał przy fortepianie włoskie arye lub z oper recitativa. Goście robili co im się podobało; przymusu nie było w niczem; kto lubił muzykę, ten jej słuchał; kto rysunek lubił, ten przerzucał licznie porozkładane albumy; gazety rozmaite czytał, kogo polityka lub rzeczy polityczne zajmowały; kto nareszcie chciał godzinę popróżnować, ten się po ogrodzie przechadzał, lub w swoim apartamencie odpoczywał. Podany obiad wszystkich za jednym stołem zgromadził; znowu poszła ogólna rozmowa, wytwornym przyrządem zbytkownych półmisków chwilowo przerywana i skrapiana kosztownem winem.
Zacytujemy tutaj, znajomy wszystkim w owej dacie, jeden z wyskoków gastronomicznych księcia, a zaświadczy on, jak na tyTm dworze nie żałowano żadnych wydatków na przyjemności życia. Gdy raz ktoś z obecnych gości siedzący u stołu opowiadał, iż jadł gdzieś za granicą nadzwyczaj smaczny pasztet strasburgski na ciepło podany, — książę na 13 dzień od tego, w którym to mówionem b)ło, zaprosił obecnych tam gości z Wilna do Zalesia na podobnyr pasztet, i wnet wysłanym został do Strasburga feldjegier z rozkazem, aby na dzień naznaczony na godzinę obiadową przywiózł do Zalesia ów pasztet ciepły. Zebrali się goście zaproszeni, wybiła godzina obiadu — feldjegier wy7słanyr nie wrócił jeszcze. Darmo książę niespokojny i nieukontentowany, co chwilę do okna się zbliżał i przez nie wyglądał; feldjegra jak nie widać, tak nie widać było; sztuka się nie udała; goście przybyli, przez księcia przeproszeni, zasiedli do stołu i obiad się rozpoczął, Lecz któż opisze radość gospodarza, kiedy mu wśród obiadu doniesiono, iż feldjegier ze Stras- burga przyleciał i gorąco dowieziony pasztet postawiono na stole. Radość nastała
83
|
|
реки były‘zawsze любимой целью тех прогулок; весь караванов, которые гостят в Zalesiu господ, распинаясь в разном направлении по тем аллеям, в нескольких раз выезжал на берега Wilij и ее красотой любовался. Пар часов обычно длились это веселье, poczem, когда вернулись к дворцу, начиналась чаще всего музыка: odegrywano обычно новой kwarteta какой-то kompozycyi, потому что этих transporta безустанно из-за границы к Засаживает лесом приходили. Самый князь играл обычно первые скрипки, а таким умелым был музыкантом, что насылаемые себе ноты odegrywał красивее всего до раза без подготовки. Escudero, испанец родием, храбрый очень скрипач, игра которого известно в Вильнюсе, где неоднократно с концертами гарцевал, pensyonowany через князя, secund ему играл. Виолончель играл старый советник состояния Kozlowski, художник, któren через лет много во дворе имперским в Петербурге, будучи учителем сестер господствующего монарха, когда своя обязанность там завершила, удостоенный степенью советника состояния, украшенный крестами и обеспеченный пенсионную pensyą, перенесся был на жилье к князю, которого учил музыки в молодости. Порой naprzemianê, который есть у князя учителем музыки молодых принцесс, итальянец Paliani, пел при рояле итальянского arye или из опер речитатива. Гости делали что им нравилось; принуждения не было в niczem; кто любил музыку, тот ее слушал; кто рисунок любил, тот перебрасывал многочисленно пораскладные альбомы; разнообразные газеты читал, кого политика или политические вещи занимали; кто наконец хотел час popróżnować, тот siê по саду przechadzał, или в своем апартаменте отдыхал. Поданный обед всех за одним столом собрал; снова пошел общий разговор, изысканным прибором роскошных блюд кратковременно перерывчатая и опрыскиваемая kosztownem вином.
Мы процитируем здесь, знакомый всем в той дате, один из гастрономических выходок князя, а засвидетельствует он, как на этом дворе не жалеют никаких расходов на удовлетворении жизни. Когда раз кто-то из нынешних гостей малоподвижный у стола рассказывал, что ел где-то за рубежом чрезвычайно вкусный паштет strasburgski, в теплом виде поданный, - князь на 13 день от того, в котором то mówionem b)іo, пригласил нынешних дамб гостей из Вильнюса к Засаживает лесом на подобный паштет, и скоро высланным остался в Страсбург фельдъегерь с приказом, чтобы на день обозначенный на обеденный час ввез к Засаживает лесом тот теплый паштет. Собрались приглашенные гости, выбил час обеда - высланный фельдъегерь не вернулся еще. Зря беспокойный князь и nieukontentowany, что минуту к окну приближался и через него выглядел; фельдъегеря как ни видно, так не видно было; искусство не удалось; гости прибыли, через князя что извинились, будет заселять к столу и обед начался, Но кто же опишет радость хозяина, когда ему среди обеда doniesiono, что фельдъегерь с Stras- burga прилетел и жара dowieziony паштет поставлен на столе. Радость наступила
83
|
ogólna; wszyscy go kosztowali, przez chwilę smak jego pochwalali -— i na tem się zakończyła admiracya dla półmiska, któren księcia niepospolite jakieś pieniądze kosztować musiał.
Książę Michał Ogiński całą swoją młodość i najpiękniejsze lata życia przepędził na wielkim świecie, śród dworów monarszych, pośród najwyższego towarzystwa. Pełen nauki i talentów, postaci okazałej, człowiek manjery pańskiej, gładkiej wymowy i słodkiego ujęcia, posiadał bogaty zapas tych darów, które człowieka przyjemnym w towarzystwie czynią. Kobiety na świecie za nim szalały, i on się w. nich wiecznie kochał. Utwory jego muzyczne pełne są tego uczucia. Znane są wszystkim polonezy kompozycyi tego księcia na fortepiano, pełne rzewnego śpiewu i smętnej melancholii; takiej wzniosłej a tęsknej harmonii nie wyleje dusza, nie wysnuje myśl człowieka w spokojnym i obojętnym stanie; trzeba się było kochać koniecznie, gdyby coś równie pięknego i czułego stworzyć. Polonezy te urodziły się w Zalesiu, nie wiadomo czyli na tle słodkich rozmyślań przeszłości, czy na motywach nowych jakichś uczuć, bo jak przedtem, tak i obecnie sercu książęcemu na nich nie zbywało. Lubił książę Ogiński niewypowiedzianie, kiedy o nim z tego powodu jakąś bajeczkę niezwykłą zmyślono i w kurs puszczono; śmiał się on razu pewnego do rozpuku i nie mógł się dość nacieszyć, gdy mu niespodzianie z poczty zagranicznej podano jeden z polonezów jego, sztychowany za granicą, z rysunkiem na nim, przedstawiającym księcia Ogińskiego pod piękną brzozą w łeb sobie strzelającego. Gdy się kompozycya tego tak rzewnego poloneza jego za granicą pokazała, zmyśloną i zastosowaną została do niego tradycya, iż książę Michał Ogiński, w miłości, gdy go napisał i w nim całą tęsknotę rozkochanego serca wylał — w łeb sobie strzelił. Stosownie do tej bajki, nie wiedzieć przez kogo wymyślonej, którą nawet ówczesne gazety zagraniczne powtórzyły, zrysowano winietę, i do niej, jako ostatni śpiew zrozpaczonego kochanka, ów polonez wysztychowano. Później, gdy książę wyjeżdżając do Włoch na mieszkanie przez Drezno przejeżdżał i w tej stolicy chwilowo się zatrzymał, zaproszonym został przez jednego z ambasadorów na obiad. Wśród obiadu rozmowa się wszczęła właśnie o tym polonezie i o owej do niego świeżo ogłoszonej tradycyi; śmiano się ogólnie, jako z anegdoty zabawnej jeden tylko Anglik, z wysokich gości tam zaproszonych, całkiem nie podzielając tego żartu, ze zwykłą temu narodowi serją objawił, iż książę, jako gentleman, dla zadosyć uczynienia publicznie ogłoszonej wiadomości, powinien był sobie w łeb strzelić koniecznie.
*Anegdotę tę słyszałem opowiadana z ust naocznego świadka, jednego z gości zaproszonych na ten obiad. Żałuję mocno, żem nie zapamiętał nazwiska osób.
84
|
|
общая; все его стоили, в течение минуты вкус его похваливали -- и на tem закончилась admiracya для блюда, któren князя незаурядное какие-то деньги стоить должен был.
Князь Михаил Oginski всю свою юность и самые красивые годы жизни перегонял в большом мире, śród монарших дворов, посреди наивысшего общества. Полный науки и талантов, величественного вида, человек барской manjery, гладкого произношения и сладкой трактовки, имел богатый запас этих даров, которые человека приятным в сопровождении делают. Женщины в мире за ним безумствовали, и он siê в. их вечно любил. Произведения, его muzyczne, полны есть этого ощущения. Известны всем полонезы kompozycyi этого князя на fortepiano, полное трогательного пения и грустной меланхолии; такую возвышенную и тоскливую гармонию не выльет душа, не будет вытягивать мнение человека в спокойном и безразличном состоянии; нужно siê было любить обязательно, если бы что-то одинаково красивого и впечатлительного создать. Те полонезы родились в Zalesiu, неизвестно то есть на фоне сладких размышлений прошлого, на новых мотивах ли каких-то ощущений, потому что как раньше, так и в настоящее время княжескому сердцу на них не сбывало. Любил князь Oginski niewypowiedzianie, когда о нем на этот счет какую-то niezwykłą bajeczkê сфантазирован и в курс пущено; смеялся он определенного раза к rozpuku и не мог достаточно налюбоваться, когда ему неожиданно из заграничной почты подан один из полонезов его, sztychowany за рубежом, с рисунком на нем, представляющим князя Oginskiego под красивой березой в голову себе стреляющего. Когда siê того kompozycya такого трогательного полонеза его за рубежом показала, надуманную и примененную осталась к нему tradycya, что князь Михаил Oginski, в любви, когда его написал и в нем всю тоску сердца, которое влюбляло, вылил - в голову себе стрельнул. Соответственно к этой сказке, не знать через кого вымышленной, которую даже тогдашние заграничные газеты повторили, zrysowano виньетку, и к ней, как последнее пение разуверенного любовника, тот полонез wysztychowano. Позже, когда князь, выезжая в Италию на жилье через Drezno проезжал и в этой столице кратковременно замешкался, приглашенным остался через одного из послов на обед. Среди обеда разговор начался именно об этом полонезе и о той к нему свежо обнародованной tradycyi; œmiano siê в общих чертах, как из потешного анекдота один только англичанин, из высоких гостей приглашенных дамб, вовсе не деля этой шутки, с обычной этому национальные serją объявил, что князь, как gentleman, для zadosyæ работы публично обнародованного сообщения, должен был себе в голову стрельнуть обязательно.*
Тот анекдот я слышал что рассказывается из рта наглядного свидетеля, одного из гостей, приглашенных на этот обед. Я жалею крепко, что я не запомнил фамилию лиц.
84
|
Książę do przepisywania pamiętników swoich, jakie w tej porze zgromadzał i układał, jak niemniej do licznych swych korespondencyj, potrzebował młodych zdolnych ludzi. W tym celu w 1819 r. przybrał sobie w charakterze sekretarza p. Leonarda Chodźkę, co się w późniejszym czasie tak wsławił przez swoje uczone pisma i przez rozmaite pozycye, jakie zajmował w świecie. Do przepisywania zaś licznych pism księcia powołanym został młodzieniec, uczeń z mołodeczańskiej szkoły, p. Jan Moszczyński, dzisiaj radca stanu, obywatel i znany nam wszystkim lekarz. P. Leonard Chodźko, w chwilach wolnych od obowiązków sekretarza, ze szczegól- niejszem zamiłowaniem pielęgnował rośliny botanicznego ogrodu; one w nim znalazły wyłącznego opiekuna; jako człowiek serdeczny, przywykający do miejsca swego pobytu, ręką własną zdjął plan topograficzny Zalesia i okolic jego, i tę pamiątkę swego pobytu tutaj starannie w pośród zbiorów dzisiaj przechowuje. W 1822 r. ks. Ogiński rozporządziwszy swoje majątkowe interesa, przeznaczywszy niewielką, jak na obszerne dobra jego, roczną substancyę pieniężną, któraby go za granicą utrzymać miała, ulubione swe Zalesie i Litwę na zawsze opuścił. W tej podróży towarzyszył mu p. Leonard Chodźko. Lecz z nim do końca nie pozostał; bo gdy książę stale zamieszkał we Florencyi, sekretarz jego w latach 1826 i 1827 wydaliwszy się do Paryża dla ogłoszenia pamiętników księcia, na zawsze już tam zamieszkał. Ks. Michał Kleofas Ogiński umarł we Florencyi 1833 r. dnia 15. Października.
Po wypoczynku, danym ludziom, poszliśmy w dalszą drogę. Gdy podobne podróżowanie, trzymające nas bezczynnie, znudziło wszystkich niepomału, mając z sobą wszelkie narzędzia do rybołowstwa potrzebne, umyśliliśmy w tej zabawie poszukać rozrywki; szczęśliwym na to konto byt dzień dzisiejszy; na rozpuszczoną doróżkę ogromny szczupak się chwycił; już przyciągnięty do brzegu, kiedyśmy pewni, że nam on nie ujdzie, rękoma brać go mieli, szczupak ostatka sił dobył, skoczył naprzód, sznurek odkąsił i z krukiem żelaznym w żołądku szybko nazad do rzeki się rzucił. Drugi, podobnież duży, nie był tak szczęśliwym; bo gdy z małej zatoki w siatkę się wplątał — skończył życie w rondelku na ognisku, wieczorem rozłożonem na brzegu.
Myśliwstwo i rybołowstwo było najulubieńszem zatrudnieniem starożytnego Litwina. Dziewicze puszcze Litwy, napełnione rozmaitym zwierzem, wody pełne ryby, obficie dostarczały przedmiotu do tej, wszystkim pierwiastkowym ludom właściwej, rozrywki. Ćwiczenie to męzkie z czasów pierwiastkowej prostoty naszych praojców, spadło i na nas w spuściznie, kiedy stało się ono upodobaniem i najprzyjemniejszą zabawą naszą, odległych, żyjących dzisiaj i pyszniących się cywilizacyą — ich potomków. Pocisk, strzała, oszczep były to narzędzia używane do łowów na dzikiego zwierza przez pierwszych mieszkańców naszej ziemi; lecz jakich oni przyrządów
85
|
|
Князь к переписке дневников своих, которое в этой поре zgromadzał и заключал, как однако к многочисленным своих korespondencyj, нуждался в молодых способных людях. С этой целью в 1819 г. принял себе в характере секретаря п. Леонарда Chodzke, что siê в более позднем времени так wsławił через свои ученые журналы и через разнообразное pozycye, которое занимал в мире. До переписки но многочисленных журналов князя призванным остался юноша, ученик из mołodeczańskiej школы, п. Иван Moszczynski, сегодня советник состояния, гражданин и известный нам всем врач. П. Леонард Chodzko, в свободных минутах от обязанностей секретаря, с szczegól- niejszem захватом ухаживал за растениями ботанического сада; они в нем нашли исключительного опекуна; как сердечный человек, привыкающий к местожительству своего, собственной рукой снял план topograficzny Засаживает лесом и околиц его, и это воспоминание своего пребывания здесь старательно в посреди сборников сегодня хранит. В 1822 г. священник Oginski распорядившись свое имущественное interesa, назначив небольшой, как на обширное имущество его, годовую денежную substancyê, któraby его за рубежом сохранить должна была, любимое свое Zalesie и Литву навек бросил. В этом путешествии сопровождал его п. Леонард Chodzko. Но с ним до конца не остался; потому что когда князь постоянно поселился в Florencyi, секретарь его в 1826 годах и 1827 удалив в Париж для объявления дневников князя, навек уже там поселился. Священник Михаил Kleofas Oginski умер в Florencyi 1833 г. дня 15. Октября.
После отдыха, данного людям, мы пошли дальше в дорогу. Когда подобное путешествие, держащее нас в бездеятельности, наскучило всем немало, имея с собой всяческие инструменты необходимые к рыболовству, мы замыслили в этом деле поискать развлечения; счастливым на этот счет был сегодняшний день; на выпущенную дорожку схватилась огромная щука; уже притянутая к берегу, когда мы убедились, что она от нас не убежит, схватили её руками, щука из последних остатков сил извернулась, прыгнула вперед, веревку перекусила и с крючком железным в желудке быстро обратно к реке ринулась.
Другая, такая же сильная, не была такой счастливой; и когда в малой затоке в сети попалась - закончила жизнь свою в котелке на огне, разложенным вечером на берегу.
Охота и рыболовство были излюбленными занятиями древнего литвина.
Девственные пущи Литвы, наполненные разнообразным зверем, воды полные рыбы, обильно снабжали всем необходимым, первобытным народам свойственным занятиям.
Это упражнение мужчин со времен первобытной простоты наших праотцов, выпало и на нам в наследство, когда стало оно распробованной и найприятнейшей забавой нашей, отдаленных, живущих сегодня и гордящихся своей цивилизацией - их потомков. Снаряд, стрела, копье были то инструменты, употребимые к ловле на дикого зверя для первых жителей нашей земли; но какие они приспособления
85
|
pierwiastkowe* używali clo łowienia ryby — tego zgoła nie wiemy; o tern żaden ze znanych mnie starożytnych pisarzy naszych nie zostawił nam świadectwa. Jak wszystko na świecie w’ ciągłem ulepszaniu zachowywało mniej więcej swoją pierwiastkową formę, tak i tyloliczne narzędzia, służące dzisiaj do rybołówstwa na Litwie, muszą być wr znacznej części udoskonalonem przedłużeniem tylko rybołow- skich przyrządów używanych w starożytności; mało zapewne nowych wynalazków przybyło w tym względzie. Sieć wiązana z przędziwa, w jakąbykolwiek postać ją przerabiano i urządzano, być musiała wre wszystkie czasy głównem narzędziem w rybołówstwie; czytamy albowiem w dziejach, iż starożytni Litwini, przed zapuszczeniem sieci do wody, rzucali ofiarę Perelejtosowi, bogu wiatrów, żeglugi, majtków i połowów szczęśliwych, mającemu jakoby mieszkanie na dnie rzek i jezior.* Znajdowane po starych przedchrześciańskich mogiłach w liczbie innych sprzętów z umarłym do mogiły składane metalowe kruczki, całkiem z kształtu podobne do kruczków dzisiaj na rybę stawianych, tylko mniej zgrabnie od tych wyrobione — wątpić nie pozwalają, iż umiejętność brania ryby na kruki już u starożytnych mieszkańców tego kraju znajomą była.
Dopóki wspólnictwo na ziemi pomiędzy pierwiastkowemu plemionami nie różniło ludzi, nie zakłócało spokojności pomiędzy rodzinami i całęmi plemionami — wszystkim było zadosyć wszystkiego na ziemi i wT wodzie; każden z ludzi używał darów przyrodzenia swobodnie, bezpiecznie, bezkarnie; potworzenie się własności położyło koniec tej patryarchalnej swobodzie, jaką wspólnictwo tworzyło; ziemia się podzieliła na cząstki, a w nich znajdujące się lasy, wody, rzek brzegi dostały sobie naturalnych opiekunów w osobie właścicieli. Każden z nich na swej własności szukał pożytku i korzyści; ciągnął jedno i drugie ze wszystkiego, co mu własność jego składało. Z kolei jeziora i brzegi rzek stały się jedną z gałęzi przemysłu krajowego, albowiem ich właściciele nie już dla zaspokojenia potrzeb życia, jak to czynili pierwsi ludzie, lecz dla korzyści, jakie handel rybą dawał — rybołówstwo porządniej i na większe rozmiary uprawiać poczęli. Zdaje się, iż stawianie na rzekach jazów było najdawniejszym systematem w rybołówstwie litewskiem; widzimy albowiem, iż wszystkie rzeki a w ich liczbie i Wilija nasza, przepełnione były tak kró- lewskiemi, książęcemi jako i prywatnemi jazami. Pierwiastkowe stawianie jazów do jakiej mianowicie odnosi się epoki — tego z pewnością zadeterminować nie podobna, musiał to być wymysł starodawny, sięgający jeszcze tych czasów, kiedy kraj żadnemi piśmiennemi prawami nie objęty, rządzonym był patryarchalną pierwszych książąt lub arcykapłanów wolą; Statut litewski w rozdz. I. art. 29, stanowiący o pobudowaniu nowych jazów, bez wskazania ich początku, już starodawnemi takowe
*Naruszewicz, \\r Mitologii Słowiańskiej, zacytowany w Pojacie przez Bernatowicza Т. IET. str. 222.
86
|
|
первоначальные применяли для ловли рыбы - того совсем мы не знаем; о том ни один из известных меня древних писателей наших не оставил нам свидетельства. Как все в мире улучшалось и более или менее сохраняло свою первоначальную форму, так и многие приспособления, служащие сегодня для рыболовства на Литве, должны быть в значительной части улучшенным продолжением тех рыбацких приспособлений, употребляемых в древности; мало наверно новых изобретений добавилось в этом отношении.
Вязаная сеть связанная в любом виде, как она переделывается и устроена, должна быть во все времена главным приспосооблением; мы читаем в истории, из древней Литвы, перед забрасыванием сети в воду, бросали жертву Пэрэлейтосови [Perelejtosowi], богу ветров, судоходства, матросов и промыслов удачных, имеющему якобы жилье на дне рек и озер.*
Найденные в старых дохристианских могилах в числе других вещей с умершим к могилу ложили металлические крючки, в целом к примеру похожие формой на ключки сегодняшние, на рыбу применяемые, только менее удобные от тех изготовлений – сомнений не оставляло что умение ловли рыбы на крючки уже у древних жителей этой страны знакомой было.
Пока wspólnictwo на земле между первобытными племенами не разделяло людей, не нарушало спокойствия между семьями и целыми племенами - всем было достаточно всего на земле и в воде; каждый из людей употреблял дары природы вольно, безопасно, безнаказанно; образование собственности положило конец этой патриархальной свободе, какую wspólnictwo создавало; земля эта поделилась на части, а в них находятся леса, воды, рек берега получили себе натуральных опекунов в лице владельцев (хозяев). Каждый из них на своей собственности искал пользы и выгоды; тянул одно и второе из всего, что ему собственность его составляло. В свою очередь озера и берега рек стали одной из ветвей (филиалов) общегосударственной промышленности, так как их владельцы не уже для того, чтобы удовлетворить потребностей жизни, как делали первые люди, но для выгод, каких торговля рыбой давала - рыболовство porządniej и в больших размерах применять начали. Полагается, что устройство на реках язов (дамбы, плотины, запруды) было самой давней системой в рыболовстве литовском; мы видим так же, что все реки, а в их числе и Вилия наша, преисполненные были так крулевскеми, ксёнженцеми как и прыватными язами. Первоначальная установка язов к которой именно относится эпохе - того точно определить не получается, наверное то была выдумка стародавняя, восходящая еще к тем временам, когда в стране никто писменными правами не владел, управлял патриархально первый князь или первосвященников воля; Литовский устав в главе. 1. ст. 29, установил о постройке новых язов, без указания их начала, уже стародавнеми таковые именовать.
* Naruszewicz, в Славянской Мифологии, процитированный в Польше через Бернятовича Т. IET. str. 222.
86
|
mianuje. — Na stawianie jazów po rzekach nie potrzebowano, jak widać, żadnych szczegółowych prawr, ani przywilejów, kiedy w całem prawodawstwie koronnem i li- tewskiem nigdzie na to prawa ani konsensu nawTet danego komu nie napotykamy; każden z właścicieli swego brzegu musiał stawić tyle jazów, ile mu się potrzebnem wydawało, a stawiał je znać dowolnie tam, gdzie mu się podobało, kiedy w XV. wieku, jak to widzieliśmy z przywilejów i listów królewskich, we wzmiance naszej
o handlu wyżej pocytowanych — rzeka Wilija podobnemi jazami przepełnioną była, a wiele z nich czyniło przeszkodę i utrudnienie handlującym ludziom, na co się niejednokrotnie, jak wiemy, królowi skarżono. Nadużycia czynione po owych jazach, co się tak zagęściły, coraz wzrastające, doszły do tak wielkich rozmiarów, że w XVI. wieku zwróciły uwagę rządu, i z tego powodu w 1563 r. na sejmie warszawskim nastała pierwsza konstytucya, polecająca zrzucenie jazów na wszystkich rzekach handlowych. Nie śpieszała się szlachta z wykonaniem tej woli prawa, jak widzimy, kiedy we dwa lata potem w 1565 r. na sejmie, z powodu, iż jazy na rzekach pozrzucanemi nie zostały, uchwalona konstytucya spełnienia prawa jak najmocniej dopominając się, upartych i niedbałych „secus facientes et negligentes“— do Grodu pozywać kazała. Środek ten obostrzający nieuległość prawu, wywarł swoje skutki; liczba jazów na rzekach zmniejszać się zaczęła. Zrzucanie to jazów po rzekach, odejmujące korzyść, jaką właściciele z rybołowstwa ciągnęli, wyrodzić., musiało u możniejszej szlachty potrzebę starania się u rządu i u stanów Rzpltej zmodyfikowania owego prawa. Że to staranie wzięło pożądany skutek, dowiadujemy się z konstytucyi nastałej w 1567 r., która powiada: — „acz jazy na rzekach, któremi spust idzie, są konstytucyami pokażone, a wszakże przychylając się dawnym statutom, w których zostawiono, ktoby jaz mieć chciał, aby w nim ślozy abo wrota czynił; tedy dopuszczamy, aby powinien był w jazie swym ślozy albo wrota przestronne uczynić, żeby wolnie a bezpiecznie towary wszelkie schodziły. A jeśliby się komu szkoda stała przez on jaz, albo złe ślozy, albo wrót uczynienie, takowy każdy, czyj jaz onemu każdemu, któremu się szkoda stanie, w Grodzie in primo termino peremptorio powinien szkodę będzie nagrodzić, wedle jego przysięgi sine ulla apellatione vel motione.“ Nie długo się właściciele jazów tą modyfikacyą prawra pocieszali; albowiem w roku 1578 konstytucya nastała, znowu ostateczne zniesienie jazów zawarowała. W XVII. wieku już wzmianki o jazach na Wilij nigdzie nie napotykamy. — Vigore prawa wszystkie pokasowanemi zostały; jeden tylko, nie wiemy dokładnie na mocy czego w Janowie u hr. Kossakowskich na połów łososi dotąd na Wilij pozostał; drugi niżej, w majątku obyw. Strumiłły, przed kilkoma laty nowy postawiono.
Po zniknięciu jazów, siecie różnego rodzaju takowre w rybołówstwie zastąpiły; mnóstwo ich w rozmaitych formach, stosownie do potrzeby i miejscowości
|
Достарыңызбен бөлісу: |
