МИГРАЦИОННЫЕ ПРОЦЕССЫ В КАЗАХСТАНЕ И МЕЖЭТНИЧЕСКАЯ ТОЛЕРАНТНОСТЬ

Рассматривая миграцию лишь как территориальные перемещения, надо отметить, что они различны: по расстоянию, по статусу тех мест, между которыми происходят перемещения мигрантов, а также по срокам, на которое они перемещаются. Перемещения могут совершаться добровольно, принудительно и вынужденно. В их основе могут лежать экономические, социальные, религиозные, этнические и другие факторы. Кроме того, мигранты преследуют различные цели. Они ищут новые, более благоприятные условия проживания – работу, жилье, возможность дать детям образование и т.д. В современных условиях при формировании рыночных отношении вместе с оттоком приобрело большое значение и приток населения из ближнего и дальнего зарубежья. Так за годы независимости в Казахстан въехало большое количество соотечественников из Турции, Афганистана, Китая, России, Узбекистана, Туркмении, Киргизии и других стран.

Изучение проблемы внутренней миграции населения в Казахстане, а так же миграция из дальнего и ближнего зарубежья, показывает, что этот процесс порождает определенные противоречия в обществе. Прежде всего, они связаны, с оформлением документом на жительство, поиском и обустройством жилья, трудоустройством и наконец, взаимоотношениями с местными жителями. Прибыв в ту или иную местность, они по-разному себя ведут дома, на улице, на работе так как имеют иные ценности, веру, нормы поведения, язык, стиль общения, семейную структуру и т.д. Несмотря на общую прогрессивность и неизбежность, массовая миграция, приобретает все более глобальный характер, выступает носителем определенного противоречия. Эти противоречия носят субъективный характер. Обычно окружающие могут расценивать эти противоречия как незначительные, но в силу особенностей характера они становятся не преодолимыми препятствиями для установления нормальных взаимоотношений. Мелкие душевные раны, постоянно наносимые становятся конфликтогенными, например, часто слышишь «понаехали тут всякие. Отмечается, что такими чувствительными сторонами характера или поведения могут быть вполне нормальные естественные качества, однако отсутствуют у другого человека: пунктуальность, бережливость, точность, терпение и т.д. Например, чье-то неудовольствие могут вызвать манера другого человека одеваться, иностранный или региональный языковой акцент. Истоки многих национальных предубеждений чаще всего коренятся в неприемлемости различий в образе жизни или манере общения. Интересен отрывок, наглядно демонстрирующий выше сказанное. А, Кекильбаев в своем выступлении по казахскому радио в связи с событиями в Новом Узене 28 июня 1989 года рассказывает: «Эта же миловидная женщина, так трогательно и отчаянно отвергавшая несправедливые утверждения в адрес представителей других народностей, даже не заметила, как сама вдруг легко переходила на язык. По крайней мере, не совсем тактичного отзыва в адрес представителей двух народностей. При этом она не отдавала отчета даже в том, что в природе нет народов «первосортных» и «второсортных», способных и неспособных, усердных и ленивых, а были и есть люди «способные и малоспособные», усердные и ленивые, которых можно воспитывать и перевоспитывать, научить, если не умеют, что это вещи абсолютно разные. Но самое странное, ее никак не смутило то, что подобная неделикатность может вызвать точно такую, же не вызывающую похвалу ответную реакцию»/2/.

Можно привести множество примеров, подтверждающих, как на бытовом уровне или на производстве в трудовых коллективах, в учебных группах среди молодежи в незначительных ситуациях могут возникнуть различного рода противоречия и недоразумения которые могут привести конфликтам миграционного характера и могут приобрести окраску межэтнического и межконфессионального. В этих условиях особую значимость приобретают задачи обеспечения комплекса политических, экономических, социальных, идеологических условий для развития культуры толерантности, взаимодействия и взаимопонимания между ними в интересах сохранения и укрепления единства и проявление терпимости. Весьма актуальна принятие действенных мер по предупреждению взаимной неприязни, конфессиональной и этнической нетерпимости, по формированию у граждан установок толерантного сознания и культуры поведения, по развитию политической и правовой культуры, воспитанию казахстанского патриотизма, профилактике различных видов экстремизма. Поэтому совершенствование казахстанской модели межэтнического и межконфессионального согласия является актуальным вопросом, требующим постоянного внимания и действенных мер среди всего населения и особенно молодежи. Казахстанский опыт достижения и укрепления межэтнического и межконфессионального согласия уникален. Наш опыт имеет действительно международное значение. Это образец подлинно гуманистического и демократического решения сложнейшей социально-политической проблемы.

В Казахстане имеются все условия для профилактики и развития межэтнического диалога и созданию климата взаимопонимания и толерантности. Значительная роль принадлежит национально-культурным объединениям и реализации языковой политики, а также вопросам сохранения геополитической стабильной обстановки вокруг Казахстана. Поэтому, Ассамблея народов Казахстана во главе с Президента страны Н.А.Назарбаевым стала одним из действенных инструментов по накоплению опыта, знаний и ценностей, которые прямо включены в процесс социального взаимодействия этносов в Республике Казахстан. В средствах массовой информации часто освещаются история, культура, жизнь, быт и творчество отдельных представителей разных этнических групп населяющих нашу республику. Все это, естественно, благотворно влияет и способствует лучшему восприятию духовных ценностей друг друга. Расширяя кругозор, и взаимно обогащаясь, люди глубже начинают понимать и оценивать как свою историю, культуру, обычаи и традиции, так и других этносов. Сегодня совершенно очевидно, что мы окончательно и необратимо сформировались как единая и дружная семья казахстанцев с общей исторической судьбой, которой чужды национальные, идеологические, религиозные, межэтнические и любые другие различия.

Недавно была свидетелем интересной беседы: две женщины делились своими впечатлениями со встречей с иностранцами, которые приехали к ним, чтобы познакомиться с их продукцией. «Нас работает, примерно человек двадцать стали спрашивать нас все ли мы казашки, то оказалось, что среди нас есть и казашки, и турчанки, и чеченка, и киргизка и татарка, но мы этого даже и не замечали. На вопрос и вы все вместе работаете, одна из наших мудрых женщин сказала, что тут необычного ведь каждый цветок по-своему хорош. Нежная роза будет всегда розой, а удивительная ромашка ромашкой и все они по-своему хороши так и мы» слушая их, невольно подумала как гениально просто. Совместный труд, благоприятная творческая атмосфера, наличие духа доброжелательности и взаимоуважения присутствует в этом многонациональном коллективе. Ни это ли является свидетельством того, что наше государство являет собой пример именно такого порядка, более того, укрепление межэтнического согласия стало приоритетом государственной политики и основополагающей ценностью казахстанского общества.

Президент Нурсултан Назарбаев не раз подчеркивал главную роль идеи единства и целостности народа Казахстана в нашей государственности. Каждый человек, независимо от его национальной принадлежности, должен сознавать, что Казахстан - это плоть от плоти его, родное государство, всегда готовое защитить его права и свободы. Только в этом случае появляется корневая основа для взращивания и воспитания чувства единства и казахстанского патриотизма, только в этом случае сограждане испытают чувство гордости за принадлежность государству, которое сейчас знает весь мир. Созданная сегодня модель межэтнического согласия - это результат признания принципов, базирующихся на учете и разумном сочетании интересов всех этносов, равноправии граждан нашего государства. Выступая на совещании ОБСЕ по межкультурной, межрелигиозной, межэтнической терпимости Президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев отметил: «что в Казахстане проживает более 130 национальностей, принадлежащих 46 религиозным конфессиям. Именно толерантность стала решающим фактором обеспечения мира, стабильности и экономического прогресса Казахстана, который продолжает удивлять мир. Для нас принцип толерантности является не только нормой политической культуры, но и одним из ключевых принципов государства, который мы самым решительным образом поддерживаем и укрепляем. В годы независимости, принимая Конституцию и наши законы, мы всегда учитывали нашу многонациональность, многоконфессиональность. И эта стабильность, взаимопонимание не пришли в один день. Усилия страны, усилия руководства государства и, конечно же, понимание самих людей, что счастье жить в спокойной и стабильной стране и только так можно строить независимость, улучшить жизнь, привело к тому состоянию, которое мы имеем. Конечно же, это счастье быть руководителем страны, где народ объединен общим пониманием высшей ценности незыблемой дружбы и братства всех народов и религиозных конфессий. Для многовековой культуры казахского народа толерантность является поведенческой нормой, совершенно естественным жизненным принципом поведения людей. Именно поэтому все, кто родился в Казахстане, считают его своей Родиной и землей/3/.

ЛИТЕРАТУРА

1.История Казахстана – народы и культуры. Алматы, 2001. С. 412.

2.Абиш Кекильбаев. Размышления разных лет, том 6, Алматы, 2001. С. 77.

3.Казахстанская Правда, 13 июня 2006.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Қазақстандағы миграциялық құбылыстың кейбір мәселелері қарастырылып, этника аралық ынтымақтастықтың бүгінгі күнгі қажеттілігі айтылған.

РЕЗЮМЕ

В статье рассмотрены некоторые вопросы миграционных процессов в Казахстане и актуальность межэтнической толерантност.

Сол заманда қалыптасқан тарихи жағдайға байланысты орыс, қалмақ, қарақалпақ, ноғай, қазақ елшіліктері мен елшілері болған, соның ішінде толыққанды сөз болған – «Елшілік» (тарауы), онда Ресей елшілігі, орыстың отарлау саясатын көрсету мақсатында және екі халық арасындағы саяси хал-жағдайды суреттеу үшін, романда бірнеше елшілік атқарған кейіпкерлерді суреттеу жазушының басты мақсаты болған. Өйтпейінше Ресейдің, башқұрттың, қалмақтың, қытайдың, жоңғардың саяси ахуалын ашу мүмкін емес. Бұл шығарманың құрылымына да әсер еткен.

Кейбір тарихи тұлғалардың іс-әрекеті, болмысы-бітімі, тұлғасы, қызметі осы елшілікке байланысты сөз болған. Тіпті оның кейбіреулерін шет елден де алған. Романда елшілікте болып, қызмет атқарғандар: Ералы, Қожахмет, Қабай, орыс елшілері – А.И.Тевкелев, С.Неприпасов, Матвей Трощин, Федор Скибин, Федор Жилин, Қызылбас елшісі – Ғаділбек, Аюкенің елшісі – Саған Мәнжі, Меңлі Қасқа, Данил Губин, Бөлек, Болатбек, ысылған елшілер – Құттымбет, Сейітқұл, Дж. Кэстли, тағы тағылар.

Жазушы шығармасында хан Тәукенің тұсындағы өте қиын жағдайды бастан кешкен елшілік жайынан бастап суреттейді. Романда: «...Тәуке бас-аяғы жеті жылдың ішінде Сібірге бес рет елшілік жіберді. Қабай батыр бастаған елшілік Тобыл шонжарына патша сарайына арналған сый-сияпат апарып: «өткенге ереуіл, қалғанға салауат деп, бұрынғы уақытта арамызда болған қателіктің бәрін ұмытайық. Бұдан былай ақылдасып отырып іс қыламыз», – деп шұрқырасып жатқанда, Сары батыр мен Келдей би Жәміш көлінің жанындағы орыс шонжарына барып, Россия мен қазақтардың арасындағы сауда-саттықты күшейту жөнінде мәміле жүргізіп бақты. Мәселе енді шешіліп келе жатқанда ушықты да кетті. «Ертістің сахара бетіне шығып ап, тұз қазып жатқан қара шекпендерді быт-шыт қып талап, тонап әкеткені».

Павлодардан тұз өндіріп жатқан орыс мұжықтарын тонауы тарих ақиқатында Жәміш бекінісінің салыну уақыты – 1715 жыл. ... Ямышев бекінісіне жақын Орта жүз қазақтары көшіп жүретін жерде азық-түлік және ақша әкеле жатқан керуенді тұтқындауы асқындыра түсті, – деген жай осы кез еді. Бұл бекіністің салынуы, И.Д.Бухгольц әскерінің ішкерілей енуі Сыбан Раптанды да ашуландырды, жерді иеленуіне де, бекініс салынуына да күшті қарсылық көрсеткенімен, И.Д.Бухгольцтің батыл қарсылық көрсетуі оны есеңгіретіп тастағаны, кейіннен экспедиция жұмысының сәтсіз аяқталғаны – бәрі сол дәуірдің шындығы. Автор деректің тек осы тұсын ғана қысқа баяндаған. Саяси аренада жанталасып жатқан Ресей үкіметіне айналасындағы елдің бәрі көз аларта қараған.

Мұндай жағдайда мәміле оңа ма? Сары мен Келдей Орыс әкімінің ала шатырында ұзақ отырып қалады. Арты да көп оңала қоймайды. ...Тәуке: «Қайдағы бір қарақшыларға қарымта қылып, құдай жолды елшіні ұстап қалу деген дүние жаралып, су аққалы естімеген нәрсеміз, алдияр, тақсыр, бұл не қылғаныңыз», – деп Петр патшаға хат жазды...Тобылдан елшілік келді. Елшілік сары ала қағазға қызыл сиямен саудыратып жазылған қысқаша хат әкелді. Онда: «Тентек-телімді тиям деп уәде бер», – деп талап қойыпты. Тәуке хатты алды. Керуенді ұстап қалмай, кері жөнелтті. Екі ел арасындағы жағдай тіпті нашарлайды. Бұл кезде қазақ арасы орыспен одақтасуға екіге бөлінбей, тіпті үшке бөлініп жатқан кезі еді. Ал керауыздар екі араны шиеленістіріп, жанталасып жатты. «Абақтыда жатқан қазақ елшісіне жүгіреді, Сары әрі іш құса, әрі сүзек шығып, дүние салған-ды».

Ал,Келдей жалғыз қалды. Жыл жарым уақыт абақтыда жатып қалғаны қайын атасы Түркі бидің қабырғасына қатты батты. Ерегесіп, орыс шебіне үсті- үстіне шабуылын күшейтті. Бірнеше адам жіберіледі. «Келдейді тұтқыннан босатпаса, істің арты насырға айналғанын ұққан Петр патшадан Тәуке ханға елші жіберуге рұқсат алды...Тәуке Тобылға қасына Түркістанда аманатқа ұсталып қалған орыс елшілігінің қызметкері Александр Алемасов пен тілмаш Жолай Шаманаевты ертіп,Тайқұмыр би Аталықұлын жөнелтіп еді.Оған: «Келдей елге қайтпайынша, орыс елшісі Неприпасов та қайтарылмайды. Бұл талабымыз орындалмаса, ат-құйрығын біржолата үзісеміз деп қатаң тапсырылды».

Келдей Тобыл казактары Федор Скибин мен Матвей Трошин деген екі елші Түркстанға барған кезде қайтарылатын болды. Қым-қуыт шиеленіскен жағдай. Қазақ жағынан қаншама елші қайтыс болып, қазалы жағдайға душар болған? «Шілде басталғанда екі жыл бойы абақтыда отырып, сары ауруға ұшырап, бауыры жидіп, өне бойының бәрі сап-сары боп, іріп кеткен Андрей Неприпасов одан арыға шыдай алмай, жат қалада жан тапсырды.Сары айықпас дертке ұшырап, қаза тапса, Ресей елшісі А.Неприпасов қайтыс болған. Екі ортада шыбын өледінің кебі. Пұшайман болған – Тәуке хан айлаға көшті. Бұл оқиғаларды суреттеу арқылы қаламгер елшіліктің де, ұлттар арасындағы саяси ахуалдың да, ел билеушілердің де жағдайының ауыр, шиеленісті екенін көрсеткен.

Арбасып отырған күші мықты, Петр – бәрі де танымал тарихи тұлғалар. Керекті жерінде батыл қимылдап, керексіз жерінде сүйкей салды, іс істейтін патша ағзам бұратаналарды осылай пұшайман күйде ұстаған. Сары, А.Неприпасовтар – осы тұста саясаттың құрбаны болған бейбақтар. Күштінің арты диірмен тартар деген – осы. Мұның бәріне құйрығын ұстатпай қырық бұлтаққа салған орыс саясаты кінәлі.

«Сосын-ақ Ресеймен екі ортада аяқ-із атымен суынған-ды. Бұрынғы бұрынғы ма, жоңғарға Сыбан Раптан қонтайшы болғалы қазақтың қабырғасы қақырып сөгіле бастады. Әсіресе,Талас пен Шу бойындағы ызғындай елді қан соқта жасап қырып, айдарлы мен тұлымдыны он мыңдай айдап әкеткені жанға батты. Қазақтардың тентек жағына да ес кірейін деді. Патшамен келіссөзді қайта бастасақ қайтеді деп қыңқылдай бастады. Тәукенің оған жүзі шыдамады. Солай жүріп-жүріп барып біраздан соң, Тобылға елші аттандырып еді, онысы орта жолда ойраттарға қолды болып кетті». Бұдан соң, екі жақ та тым-тырыс бірталай уақыт жатып алды.

Қоштаев Құтлымбет би – Әбілқайыр ханның 1730 жылы Петербургке жіберген елшісі. Елшілік орыс патшасы А.Иоановнаға Әбіл бастаған кіші жүз қазақтарының арнаулы хатын жеткізді. Бұл кезде қазақтар жоңғарлармен қатар көршілес башқұрттар тарапынан да шапқыншылыққа ұшырай бастаған. Елшілік өз қарауына алатын болса, жасақ беруге әзір екенін мойындады. Патша өкіметі бұл өтінішті қабылдап, 1731 жылы, 19 ақпанда Кіші жүзді Ресейдің қол астына алатындығы жөнінде грамотаны елшілікке табыс етті.

Аманат алудың да өзінің тәртібі мен талабы бар екенін біз былайша түйіндейміз:

а) Қытай, Ресей сияқты күшті мемлекет қана аманат ала алады;

ә) Аманатқа кез келген адамды алмайды тек патшаның, ханның ет жақыны, бет-әлпеті, кескін-келбеті, сыртқы тұрқы, денсаулығы мықтылары ғана текедей таңдалынып алынады.

б) Кедейден аманат алынбаған;

в) Өркениетті елдерде елшіліктің ғылыми сипаты мықты, жан-жақты болған. Соның бір мысалын, ағылшын суретшісі Дж Кэстлидің хан аулына келуінен, артына қалдырып кеткен мұраларынан аңғаруға болады.

Ә.Кекілбаевтың сөзімен айтқанда, жолдыаяқ, ақжолтай елші, елшілік қандай болуға тиісті? Жазушының әлемдік ауқымға танылған шығармасы– «Аңыздың ақыры» («Махаббат мұнарасы») романының желісі тек аңызға ғана құрылып қоймаған. Оның бір бастауы жазба деректерде жатыр. Басты кейіпкер Әмірші – Ақсақ Темір, ол туралы бізге үш жазба жетті: бірі сарай жылнамашысының жазғаны, өңкей мақтауға құрылған. Екіншісі, керісінше авторы қолға түскен еріксіз тұтқын болуы себепті Темірді қанішер қылып көрсетеді. Ал үшінші жазба – Испаниядан Темірдің Самарқандағы ордасына барған елші – Рио де Гонсалес Квалихонікі. Өзінің елшілік мәртебесін білетін автор Темірдің құрған мемлекеті, оның ішкі, сыртқы саясатында шаруасы жоқ.Өзінің ішкі ойы ішінде. Тек көргендерін қағазға түсірген.Жазушы әмірші сарайының қонақ қабылдау салтанатын суреттеген тұста осы елші Р.Г. Квалихо жазбаларына сүйенген.

Тарихи жазба деректермен жұмыс жасау машығы әбден қалыптасқан жазушы романдарында А.Тевкелевтің күнделігін екінші елші Дж. Кэстлидің кейіннен неміс тілінде шыққан елшілік сапары жайындағы кітабындағы мәліметтерді басшылыққа алады.Оқиға барысын соларда жазылған жайттар бойынша суреттейді. Кейбір оқиғалар сәттері айы, күніне дейін дәлдікпен өрілген. Мысалы, ...«Бесінші октябрь күні Ырғыз өзенінің бойында Маңтөбе деген жерге келіп жеттік. Сол күні тілмаш Тевкелевтің Әбілқайыр ханның ордасына жақындап қалғанын көріп, Әбілқайыр хан оны, Тевкелевті екі шақырымдай жерден алдынан шығып, қарсы алуға тапсырма беріпті». Бұл– А.Тевкелев күнделігінің әсерімен түскен ойлар. Бұны Сыртқы істер коллегиясына тапсырылуға тиіс жазбаша есеп ретінде түзген. Артынан екі жұмыс қылып жатқысы келмеген автор жазбасын бірден осылай есеп ретінде түзеді. А.Тевкелев – ғалым, зерттеуші, бірақ саяхатшы емес. Бұл қырлар оған атымен жат. Елшілік атағымен келген барлаушы – тыңшы, солақай саясаттың қолшоқпары. Соған сай жазу стилі де кеңсенің ресми қасаң есеп тілінде жазылған тыңшылық мәлімдеме деуге келеді. Сондықтан автор оны құлыпты сандығының ішіне кілттеп ұстайды. Оған жазбаша берілген құпия нұсқауда бұл жағы да ескеріліпті. Сол бойынша А.Тевкелев қазақ еліне бара жатып та қойын дәптерін жанқалтасынан тастамауға міндетті. Былайғы кісілерге көрсетпей, көрген-білгендерін түгел жазып отырады.

«Әсіресе, қазақ елінің жер-суына, онда қандай табиғи және қазба байлықтары бар екеніне, қай ұлыстың қайда орналасқанына, жаудан қорғанатын қалалары мен қамалдарының қандай екеніне, өзендері мен өткелдеріне, хан мен ру басыларының қайсысында қанша мал, қанша өріс бар екеніне, олардың Әбілқайырға қайсысының бағынып, қайсысының бағынбайтынына, ханның сайланып қойылатынына, әлде мұрагерлік жолмен тағайындалатынына, өз бағыныштарынан қандай алым-салық жинап тұратындығына, діндерінің қандай екеніне, сауда-саттыққа қалай қарайтындарына, қандай кәсіппен шұғылданатындарына, қару-жарақты қалай табатындарына, зеңбірек, мылтық, оқ-дәріні өздері жасайтынына жоқ біреулерден сатып алатынына, егер сатып алса, қандай нәрсеге айырбастайтынына, қандай елдермен шектесетіндіктеріне, олармен қазір ара-қатынастарының қандай екендігіне, тағы-тағыларға назар аударады».

Патша тарапынан осылай А.Тевкелевке егжей-тегжейлі тоқталуға әмір берілген. Бұған қарағанда, елшіліктің басты бір мақсаты – әскери барлау. Осы мақсатпен екі геодезист қосылып жіберілген. «Бірақ барлау жұмыстары бұратаналардың өздері байқай алмайтындай құпия жүргізілуі керек» болған.

Ал ең бір бейкүнә мақсат – елдің тұрмыс-салт, әдет-ғұрыптарын зерттеу қажеттілігі ерік-емеурінімен «керек тастың ауырлығы жоқ» деген сыңайда айтыла салынған. Осындай кешенді, келелі міндеттерді орындау қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, елші қасына көп әскер қосылыпты. Және жасақ дені сол кезде қазақтармен арасы бірде бүк түсіп, бірде шік түсіп тұрған башқұрттардан. Романда А. Тевкелевтің қауіптің алдын алып, хат жазып, кейін Уфаға 5 дворянға қосып, 100 башқұрт жіберілуінің айтылуына қарағанда, олардың қарасы көп.

Демек, қазақтардың бірден қарулы қол болып келген елшіліктен секем алып, ішін тартып қалуы заңды. Меймандос түздіктер ұғымында елдестіретін елші дос құшағын аша келуі тиіс. Қараша жұртының ханды елшіліктен бірден оқшаулап тастауға тырысуы, ханның елшімен ұрланып кездесуге мәжбүр болуы дала демократиясының күштілігінен еді. Ел тізгінін ұстаған би- батырлардың елдеріне ықпалының зорлығын дәлелдейді. Қазіргі таңдағы ел басқару ісі де осылай бағытталуы тиісті.

Бір ел басшысының, екінші ел басшысымен не өкілімен ресми сөйлесуі, келіссөз алдында оңаша кездесіп, дидарласу – барлық уақытта болған, болатын мәмілегерлік үрдіс. Хан мен А. Тевкелевтің солай еткісі келуінде шетін ештеңе жоқ. Гәп – ол кездесудің жасырын, құпия, тіпті ерсі жағдайда болуы.

Әбілқайырдың ондағы мүддесі Қазақстан орыс бодандығынан босап, Әбілқайыр ханның патшаға жазған хатының түпнұсқасы табылған соң, белгілі болды. Патшасының А.Тевкелевке Әбілқайыр ханға арнайы нұсқауымен екі мазмұндағы хат-грамота жіберуіне қарағанда, қолы қара жақ хан хатына байланысты жасалған құйтырқылықтарының арты қайтып кетеді деп, қауіптенген. Мынау – соның сақтығы.

Егер қазақтар хан хаты мен аудармасы арасындағы екіжүзділікті біліп қалған жағдайда А.Тевкелев елшілігі Дәулеткерей-Александр Черкасскийдің жолын құшар еді. Артынша башқұрттармен жаңа жаулық туындар еді. Сөйтіп орыс патшалығы далада соғыс өртін тұтандырушы болып шығар еді. Бәлкім, сұңғыла Әбілқайыр өз хатына байланысты жасалған бұл сұрқия жағдайды елшімен бірінші кездесуінде сезіп қалуы мүмкін. Ол сезігін жарияласа, жағдай ушығып сала берер еді.

Ал хан оған мүдделі емес. Елі үшін желкеден Жоңғар төніп тұрғанда, бір қиырыңда Жоңғармен қандас, қолдас қалмақ қылышын қайрап отырғанда, іргеңде екеуі қырылыса кетіп, қашан қармағымды қабады деп, Хиуа хандығы қарауыл қарап тағы тұрғанда, қазақ үшін орысқа арқа сүйеген башқұрттармен соғыса кету – басты көрер көзге өлімге тігу. Мәмілегер хан осы тұста жол тапты. Сөзі өтетін рулар мен олардың басшылары, сірә, өз жағында. Ал қарсыластардың пысын басуға келгенде, Баймұрат сияқты бүлік басылардың елшілік өкілі башқұртты байлап алып, әкеткен қысастығын да шеберлікпен пайдалана білді.

Елшінің ханның күзеуінде аяғынан алдырған жері хан үйінің қонақасында табағыма у салып беріп өлтіреді деп қорқуы. Мәрт қазақ халқы Орта Азия хандықтарында кең тараған ол жаманаттан ада. Төріне оздырған мейманына қиянат жасамайды. Жасау былай тұрсын, оның бас амандығын қорғап бағады. «Үркердің» соңында елші А.Тевкелев салт ат үстінде, өткен жылғы күймесінен, кісі сүйемелімен мамырлай түскен күйін ұмытқан күйі есіл-дерті орыс шебіне қалай да аман жету болып, түн жамылып жылыстап бара жатады. Бұл – іргелі ел елшілігінің дала дипломатиясы, оның қарапайым адамгершілікке негізделіп, Құран өсиеттерімен суарылған үрдісі алдында беті қайтып жеңіліс табуы...
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада қазақ даласына келген А.Тевкелевтің елшілігінің мақсаты мен мідеттері қарастырылған.

В 1970 – начале 1980-х годов в названном нами Институте сложился удивительно дружный коллектив. Представители старшего поколения отечественной исторической науки - академики А.Н.Нусупбеков, А.Х.Маргулан, Б.А.Тулепбаев, член-корреспонденты АН республики Б.С.Сулейменов, Г.Ф.Дахшлейгер, а также среднего поколения – будущие академики Р.Б.Сулейменов, М.К.Козыбаев, М.Х.Асылбеков, К.Н.Нурпеис ,О.И.Исмагулов, Б.Е.Кумеков, К.М.Байпаков, а также Т.Б.Балакаев, К.А.Акишев, Х.А.Аргынбаев, М.С.Муканов, Б.Н.Абишева, Х.А.Кауанова, К.А.Пищулина и другие, вызывали у нас, только вступающих в научную стезю, огромное уважение не только как видные ученые, но и люди, обладающие высокими нравственными качествами. А это все шло непосредственно от нашего директора Института А.Н.Нусупбекова, человека высокоинтеллигентного, интеллектуала, который сумел объединить и сплотить вокруг себя всех сотрудников вне зависимости от национальной, научной, возрастной или региональной принадлежности или статуса.

Моему близкому и тесному общению в указанные с зрелыми учеными – Маликом Хантемировичем и Кенесом Нурпеисовичем способствовали во многом следующие обстоятельства. Во-первых, они очень уважали моего научного руководителя, зав. отделом этнографии, одного из ведущих этнографов республики Халела Аргынбаевича, который был прекрасным знатоком и тонким ценителем традиционного скотоводческого хозяйства, народного быта, прикладного искусства, особенностей традиционных обрядов и обычаев казахского народа, включая семейно-брачные. Так, Кенес ага никогда не скрывал, что со студенческих лет в университете мечтал стать этнографом. Возможно, в его лице мы потеряли будущего крупного специалиста в этой отрасли исторического знания. Во-вторых, наши отделы в Институте располагались рядом, поэтому мы виделись почти каждый день, соответственно здоровались с ними. Обоих объединяло то, что они происходили из сельской среды, всей душой любили свой народ и родную землю. Они всегда поддерживали тесное общение со своими родственниками, земляками, друзьями из Южно-Казахстанской и Алматинской областей.

В ходе этнографических экспедиций в указанные области в 1980-х годах я многократно был свидетелем того, каким большим авторитетом и уважением среди земляков они пользовался. В этом я еще раз убедился летом 1991 года, когда принимали американскую делегацию во главе с профессором Дж.Кимбалл на берегу знаменитого озера Колсай, расположенного недалеко от родного аула Кенеса Нурпеисовича - Саты. Там был организован «пир на весь мир». Специально для гостей его земляки во главе с заместителем председателя Кегенского райисполкома Багышар ага поставили на берегу названного озера несколько богато разукрашенных казахских юрт. Зарезали несколько баранов, приготовили специальные национальные блюда (куырдак, ет и др.), которые дополнялись лучшей кухней других народов. Напитки, включая кумыс, спиртное лилось рекой. Гостей особенно удивило поданное на стол и специально приготовленное для них рыбное блюдо – королевский форель, выловленный из местного озера. Не меньший восторг у собравшихся вызвало представление коллектива художественной самодеятельности районного Дома культуры, особенно игра виртуозов на домбре и национальные танцы.

Этому событию предшествовала поездка двух будущих академиков в 1990 году в Соединенные Штаты Америки. Это была их первая заграничная командировка и сразу же в такую великую державу, как США. Она была осуществлена в рамках обмена по казахстанско-американскому научному сотрудничеству. Летом 1990 года американцы принимали участие в совместной археолого-этнографической экспедиции в Южном Казахстане и Жетысу, которую координировал с нашей стороны дирекция Института истории, археологии и этнографии им.Ч.Ч.Валиханова Академии Наук республики, а с американской – частные спонсоры из г.Беркли (штат Калифорния), чьи интересы представляла профессор Дж.Кимбалл. Успешное осуществление работы данной экспедиции позволило казахстанской стороне осуществить ответную поездку в Калифорнию. Наш Институт по решению его руководства и Ученого совета представляли такие ведущие ученые, как доктора исторических наук, член-корреспонденты Национальной Академии наук республики М.Х.Асылбеков, К.Н.Нурпеис, этнографию - автор этих строк, а археологию – кандидат исторических наук Е.Смагулов, супруга которого выступала в качестве нашего переводчика. Утверждением моей кандидатуры послужило то, что у истоков идеи совместной научной экспедиции в Казахстан и в плане его организационного оформления стояла моя скромная персона.

Так, в ноябре 1989 года на банкете после защиты кандидатской диссертации в диссертационном совете Института этнографии и этнической антропологии им.Н.Н.Миклухо-Маклая АН СССР в Москве моя коллега, профессиональный этнограф из того же Института, только из его Ленинградского филиала Нуриля Жаксыбековна Шаханова привела с собой своих сослуживцев из США миссис Дж.Кимбалл и ее супруга, знакомых ею по Калифорнии, когда она проходила там годичную научную стажировку. В ходе нескольких наших встреч американцы проявили пристальный интерес к археологии и этнографии Казахстана. Из их бесед было ясно, что богатые археологическими памятниками Ближний Восток, а также Средний Восток (Иран и Афганистан) являются для них небезопасными в плане раскопок. Таким же представлялся для них Узбекистан и Таджикистан, где также было не все спокойно в плане гражданского мира и согласия. На таком неблагоприятном фоне Казахстан выглядел для них вполне приемлемым, это должно было заинтересовать и руководство нашего Института, которое могли выйти на американцев без всяких посредников (имеется в виду российских ученых). Мы ведь прекрасно знали, как проходили выставки Золотого иссыкского человека за границей, когда всю организационную сторону, а соотвественно существенную часть полученной прибыли, получали именно московские и ленинградские научные институты. А тут для нас появился шанс самим выйти напрямую на американских ученых. В те годы наш Институт испытывал трудности с приобретением компьютерной техники, множительной аппаратуры, видеоаппаратуры и пр., а американцы обещали предоставить нам всю эту аппаратуру безвозмездно и принять на себя существенную часть финансовых расходов, связанных с организацией совместной казахстанско-американской экспедиции. После тщательных предварительных оценок данного научного проекта я подробно доложил обо всем заведующему отделом этнографии Х.А.Кауановой, которая в свою очередь нашла понимание у руководства нашего Института в лице М.К.Козыбаева. Вот так, летом 1990 года настырные и предприимчивые американцы приехали для заключения научного контракта с руководством нашего Института. Были созданы все условия для успешной реализации совместных научных программ по археологии и этнографии. Итогом этой работы и стало приглашение наших ученых посетить с научным визитом Калифорнию.

Естественно, прямого авиасообщения с США, не говоря уже о Калифорнии, в те годы у нас не было. Поэтому мы вылетели в г.Сан-Франциско 30 ноября транзитом через Москву, Дублин (международный аэропорт Шэннон, Ирландия), Гандер (Ньюфауленд, Канада) в Нью-Йорк (международный аэропорт имени Дж.Кеннеди) глубокой ночью и под утро приземлились в аэропорту указанного города. Обратно в Москву прилетели 14 декабря.

1 декабря в аэропорту нас встретила Джоан Конрад, которая до этого участвовала в работе совместной казахстанско-американской экспедиции. Она прекрасно владела турецким языком, так как несколько лет провела с матерью в Турции, соотвественно могла хоть как-то понимать родственный казахский язык. Остановились мы все в двухэтажном особняке миссис Дж.Кимбалл в г. Беркли недалеко от г.Сан-Франциско.

Вся программа нашей поездки (научная, культурная, образовательная, организационная и пр.) была обговорена заранее, соотвественно этому мы согласовали лишь некоторые детали, которыми занимались наши старшие коллеги Малик Хантемирович и Кенес Нурпеисович.

В тот же день мы посетили музей научных исследований им. Лоуренса в г.Беркли, расположенного на двух уровнях. На первом этаже размещались естественно-географический и компьютерный залы, на втором – обсерватория, всевозможная техника, включая лазерную. Посетителей было много, большей частью молодежь и дети школьного возраста.

Вечером всех нас в гости пригласила Джоан Конрад с супругом и матерью – Ритой Конрад, которая долгие годы прожила в Турции, будучи замужем за турецким подданным и после смерти мужа вернувшейся на родину.

Весь следующий день у нас ушел на знакомство с достопримечательностями г.Сан-Франциско и его пригородов: архитектурными комплексами, супермаркетами, парками, знаменитым «Золотым мостом» и пр.

С 3 по 5 декабря я по приглашению профессора Южно-Калифорнийского университета профессора Айши Азаде Рорлих, специалиста по положению женщин Востока, включая СССР, посетил г.Лос-Анжелос. С ней мы познакомились в ходе работы Всесоюзной этнографической сессии, состоявшейся в Алматы летом 1989 г., когда она также посетила вместе с другими участниками сессии только что открывшийся мемориальный комплекс Ч.Ч.Валиханова в Алтын Эмеле (Кербулакский район бывшей Талды-Корганской области). Там наряду с известными этнографами и антропологами она познакомилась и с ведущими казахскими историками, в числе которых были академик М.К.Козыбаев, член-корреспонденты М.Х.Асылбеков, К.Н.Нурпеис, О.И.Исмагулов, Б.Е.Кумеков. Следует отметить, что ее приезд в Казахстан состоялся по инициативе упомянутой мной ранее Н.Ж.Шахановой. Она же выступила инициатором моей поездки в Лос-Анжелес, где проходила годичную научную стажировку в Южно-Калифорнийском университете. В указанном университете я получил возможность прочитать лекцию по современной семье народов Казахстана перед студентами, стажерами и аспирантами, специализирующимися по истории народов СССР, включая Среднюю Азию и Казахстан.

6 декабря в первой половине дня нас принимали в Доме ученых университета г.Беркли, в частности профессоры Грация и Джон Смиты, специалисты по истории Турции.

7 декабря в 11.00. часов посетили музей Калифорнийской Академии наук в Сан-Франциско. М.Х.Асылбеков прочитал лекцию по современным этнодемографическим процессам в Казахстане. Музей поразил нас своими ценными экспонатами: краеведческими, культурными, этническими. Например, особенно нам понравились коллекции, отражающие этнокультурные особенности местных индейцев, арабов и персов из стран Ближнего и Дальнего Востока. Не остались в стороне и другие этносы из различных континентов, которым были посвящены специальные экспозиционные залы, охватывающие те или иные стороны их материальной, духовной культуры, прикладного искусства, вооружения и пр.

После обеда мы побывали на ранчо Джеймса Веддера, бывшего сотрудника НАСА (Национального Аэрокосмического Агентства США), который летом 1990 года принимал участие в работе казахстанско-американской экспедиции. Особый интерес представляли для него беседы за столом, а также в прекрасно ухоженном саду с его ровесниками - М.Х.Асылбековым и К.Н.Нурпеисом, повидавшими в своей жизни многое, желающими досконально знать особенности образа жизни и ценностные показатели в мировоззрении казахстанцев и американцев.

8 декабря с утра до обеда для нас организовали поездку в окрестности г. Сан-Франциско, где мы посетили одну из крупнейших в Калифорнии агропромышленных комплексов, специализирующихся на виноделии. Специально выделенный экскурсовод провел нас в огромные подземные склады, где размещались 100-160 литровые дубовые бочки с винами и коньяками многолетней выдержки. Он же ознакомил нас с особенностями производства, хранения и разлива их продукции, а также куда они экспортируют их. В конце нас провели в специальный зал, где гости могли продегустировать лучшие сорта производимых алкогольных напитков. Мы все, включая наших старших товарищей, решили попробовать американские вина, поданные в специальных бокалах. Чтобы лучше почувствовать аромат и вкус этих вин, каждый из нас, наверное выпил не менее одной поданной нам бутылки.

Вечером того же дня нас пригласили к себе в гости супруги Борис и Ирина Грегори из г. Окленда, семейные друзья матери Джоан Конрад. Нам приятно было общаться с Борисом - бывшим русским эммигрантом, который в 1938 году после захвата г.Харбина японскими милитаристами, вынужден был оставить Китай и искать убежище в Калифорнии. Естественно, он нашел интересных собеседников лице Малика Хантемировича и Кенеса Нурпеисовича. Так, например, Кенес ага рассказал ему о трагической судьбе своих соотечественников из Жетысу, которые также не по своей воле оказались после революции и голода 1930-х годов на территории Китая и других сопредельных стран. Непринужденной беседе способствовало и то, что не существовало языкового барьера, так как Б.Грегори прекрасно владел русским языком и был позитивно настроен к гостям из Казахстана.

9 декабря в первой половине дня нас навестил Майкл Джессудасон, также участник нашей летней совместной экспедиции. Он был уроженцем Малайзии, который после университетского обучения в США остался в этой стране, успешно адаптировавшись к американскому образу жизни, достигнув желаемых успехов в бизнесе. После непродолжительной беседы на нескольких машинах мы поехали к нему в особняк, расположенный в окрестностях Беркли. Там нашему удивлению не было предела. Оказалось, что М.Джессудасон является обладателем ценных коллекций искусства Древнего Египта – деревянных и каменных изделий, бронзовых статуэток, предметов быта. Большим сюрпризом для нас оказалось наличие нескольких разукрашенных и инкрустированных древних египетских деревянных саркофагов, выставленных хозяином в одной из специальных комнат. Естественно, такая богатая коллекция охранялась специальной сигнализацией, а также двумя европейскими овчарками, которые свободно передвигались по особняку. Впоследствии Кенес ага поделился с нами секретом, что одной из причин приезда М.Джессудасона к нам в Казахстан было желание познакомиться с покладистой восточной женщиной, которая впоследствии могла бы стать спутницей его жизни. Это также объяснялось тем, что его жена проживала отдельно от него в Финляндии, а единственная дочь училась в одном из университетов Канады. Этот день был для нас примечательным и тем, что М.Джессудасон пригласил всех нас в китайский ресторан, где мы впервые познакомились с особенностями кухни этого народа, с крутящимся обеденным столом, куда мелкими порциями нам подали около 10 национальных блюд.

10 декабря в 12 часов мы все присутствовали на лекции Кенеса Нурпеисовича для профессорско-преподавательского состава, аспирантов и студентов Центра восточных славян университета Беркли. Часовая лекция была посвящена теме: «Современная социально-экономическая, политическая и этническая ситуация в Казахстане». Присутствовавшие с интересом прослушали эту лекцию на русском языке, задавали много вопросов о положении европейских, и в особенности славянских этносов нашей многонациональной республики. Думаю, все они получили объективный и исчерпывающий ответ на свои вопросы.

Во второй половине того же дня благодаря содействию профессора Франка Норрика нам посчастливилось познакомиться с экспонатами громадного Музея антропологии университета Беркли, размеры которого соответствовали главному корпусу нашей Национальной Академии наук. Богатая коллекция по Древнему Египту (пять саркофагов фараонов, несколько хорошо сохранившихся мумий, миниатюрные копии папирусных лодок, изображения деревянных лодок). Аналогичная ценная коллекция по материальной культуре и прикладному искусству была выставлена по коренному индейскому населению Северной Америки. Интересные и оригинальные экспонаты, включая образцы ковров, одежды, средневекового боевого оружия были посвящены Китаю и Персии. Нас удивило и то, что все они были в хорошей сохранности.

Наибольший интерес для нас вызвало посещение 11 декабря знаменитого Стэнфордского университета и Гуверовского института. Стэнфордский университет был основан в 1885 году богатым фермером и меценатом Стэнфордом и его территория охватывает более 1 тыс. акров. Основная часть зданий были введены в строй до 1902 года и в нем обучались более 5 тыс. студентов и несколько тысяч аспирантов. Наряду с собственным профессорско-преподавательским составом сюда для чтения лекций приглашаются известные профессора из других стран Америки, Европы и Азии.

Затем мы побывали в 16 этажном Гуверовском институте, основанном в 1919 году в качестве библиотеки президента США Гувера (1929-1932). Сейчас здесь находятся библиотека, архив, издательское дело. Так, в архиве Института – 40 тыс. листов в 4-х тысячах фондах. Из них ө посвящен СССР, включая его бывших союзных республик. Книга профессора М.Олкотт по истории казахов издана здесь.

В зале приемов Института у нас состоялась 1,5 часовая беседа с проф. Джозефом Двайером, зав. отделом Восточной Европы, свободно владеющим русским языком. Его круг научных интересов составляют засекреченные «самоиздатовские» и другие издания, независимые от контроля государственных органов и КПСС. Аналогичный характер носила беседа с другим профессором Эдвардом Джеко, сотрудником отдела Средней Азии этого же Института, знающим русский, арабский, персидский и тюркские языки. Оба профессора проявили заинтересованность в налаживании сотрудничества с коллегами из республик Средней Азии и Казахстана, а если возможно, то и посетить эти республики. Поэтому им было интересно знать мнения Малика Хантемировича и Кенеса Нурпеисовича по тем или иным узловым проблемам новейшей истории среднеазиатских республик, по которым они испытывали определенные затруднения. Значительным сюрпризом для нас явилось то, что научная библиотека Гуверовского института располагает монографиями ведущих казахстанских историков. Наши два аксакала нашли в картотеке библиотеки названия своих научных трудов. Здесь же в Институте они встретили своего давнего коллегу, профессора из Ташкента Х.Ш.Иноятова, специалиста по истории октябрьской революции и гражданской войны в Узбекистане, с которым они неоднократно выступали на различных всесоюзных и межреспубликанских конференциях и сессиях, в том числе в Алматы.

Первая половина 12 декабря ушла на переговоры, уточнение дальнейшей программы научного сотрудничества с американской стороной, в частности с учеными университета Беркли, интересы которых представляла Дж.Кимбалл. Естественно, что после обеда и вплоть до вечера мы были заняты покупками подарков и сувениров в супермаркетах городов Сан-Франциско и Беркли для своих близких, коллег и друзей.

13 декабря поздней ночью мы вылетели из Сан-Франциско в Нью-Йорк и 14 декабря прилетели в Москву, а оттуда вернулись в Алматы.

Вот таким была наша первая незабываемая научная заграничная поездка в Калифорнию совместно с Кенесом Нурпеисовичем, Маликом Хантемировичем и другими учеными.
РЕЗЮМЕ

Статья посвящена научной командировке академика К.Н.Нурпеиса и других ученых в 1990 г. в Соединенные Штаты Америки.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақала академик К.Н.Нүрпейстің және т.б. ғалымдардың 1990 жылы Америка Құрама Штаттарына барған ғылыми сапарына арналған.

Кожакеева Л.Т. – к.и.н., доцент.(г.Алматы, Казгосженпу )

Основным фактором роста городов Казахстана стало активное промышленное развитие республики, пришедшееся на 70-е гг. Только за период 1970—1979 гг. возникло восемь городов — в основном промышленных новостроек. Бурное промышленное развитие обусловило рост в первую очередь сравнительно небольших городов-новостроек, население которых за период с 1970 по 1990 гг. удвоилось и утроилось (например, Жанатас)/1 /.

Являясь важным экономическим стимулом роста горо­да на начальном этапе его развития, крупное промышленное производство без дальнейшего расширения социальной инфраструктуры привело к серьезным нару­шениям социальных, экономических и демографических пропорций, ведущих к снижению темпов роста населения, что и отмечалось в период 1979—1990 гг. во всей совокупности некомплексных городов индустриального и промышленного типов. Особенно это сказалось на сравнительно небольших городах промышленного типа.

Промышленные города по темпам сокращения миграционного прироста занимают второе место (после городов организующего типа): миграционный прирост по этой группе сократился в 6,5 раза. При этом тенденции изменения миграционного прироста комплексных и некомплексных городов были различны. Так, в комплексных городах наибольший миграционный прирост пришелся на период конца 1970-х гг. с последующим резким его сокращением; этот показатель в 1990 г. стал отрицательным (-21,9), что обусловлено завершением активного промышленного строительства в наиболее крупных городах данного типа: Текели, Ленгере. При этом надо отметить и снижение отрицательного сальдо миграции в комплексных городах промышленного типа.

В некомплексных городах промышленного типа картина была диаметрально противоположной: отток населения в конце 1970-х гг. и, наоборот, значительный миграционный прирост (не затронувший только самые малые города) в середине 1980-х гг. После бурного промышленного развития (70-е гг.) комплексные промышленные города стали терять свое население (коэффициент миграционного прироста составлял 8,8%).

В целом же такая мозаичная картина миграционного прироста за последние 20 лет свидетельствует о нестабильности численности населения городов промышленного типа, особенно некомплексных, динамика населения которых находится в прямой зависимости от промышленного строительства, что обусловлено крайней узкопрофильностью экономики этих городов, слабым развитием социальной инфраструктуры.

Как уже отмечалось, для всей совокупности городов Казахстана, начиная с 1970 г, наблюдается неуклонное снижение интенсивности миграционного прироста. В целом за 1970—1990 гг. интенсивность миграции сократилась более чем в 1,5 раза. Причем в первую очередь за счет прибытия (в 1,6 раза).

Особенно заметным это сокращение было в 70-е гг., т. е. тогда, когда наиболее интенсивно развивались промышленные центры, оттягивающие на себя потоки мигрантов. Яркое выражение эти процессы получили в таких городах Южного Казахстана, как Капчагай, где интенсивность миграции сократилась более чем в 2 раза, а интенсивность миграции по прибытию — в 2,5 раза, и Уштобе, где показатель снизился соответственно в 2,8 и 3,0 раза. В том и другом случае это связано с изменением функциональной структуры городов, т. е. переходом их из группы промышленных городов (в Капчагае закончилось строительство ГРЭС, а в Уштобе сократилась добыча минерально-сырьевых ресурсов) в группу городов агропромышленного типа с преимущественным развитием отраслей легкой и пищевой промышленности, ориентированных на местное сельскохозяйственное сырье.

Так, интенсивность миграции по прибытию в Жанатас в 1970 г. составляла 318,9%. Естественно, с течением времени интенсивность прибытия снизилась по городу в 3,0 раза. В начале 90-х гг. город имел наиболее более высокую интенсивность миграции по выбытию (66,6 %), достигшую в группе городов с населением 50 тыс. жителей почти 80 %. /2/

Таким образом, исследование миграционных процессов, влияющих на изменение численности населения городов Казахстана, показало, что их масштабы и динамика значительно отличаются в зависимости от экономических типов городов,степени комплексного развития их хозяйственной структуры.

Отмеченное снижение интенсивности миграционных процессов сказалось не только на росте городов республики, но и на демографических показателях развития городов, что оказало прямое или косвенное влияние на количественные и качественные характеристики населения, особенно в такой многонациональной республике как Казахстан, население которого длительное время формировалось за счет значительного межреспубликанского перераспределения населения. Несмотря на то, что из общего количества городских поселений подавляющую часть составляли малые и средние города численностью до 50 тыс. чел., тем не менее, удельный вес их населения по отношению к общей численности городского населения республики был довольно невысоким. Более того, доля населения, проживающего в этих городах, постепенно уменьшалась в связи с концентрацией населения в крупных и больших городах. Так, за І970-І984 гг. прирост населения малых и средних городов составил 23,4 %, в то время как больших и крупных городов - 39,5. Из 64 малых и средних городов республики 18 являлись нерастущими и теряющими население. Это следующие города - Чу, Аральск, Казалинск, Ленгер. Для указанных городов было характерно слабое и одностороннее развитие отраслей промышленности и сферы обслуживания, что приводило к ограничению в трудоустройстве населения и к другим негативным последствиям. /3/

Формирование населения малых и средних городов в ряде областей республики происходило в основном за счет естественного прироста, в них наблюдалось заметное минусовое механическое сальдо населения.

Анализ статистических материалов показал, что отток населения за период между переписями (І970-І979 гг.) из этой группы городов в Кзыл-Ординской -6,3 тыс. и - 11.5 тыс.чел., в Талды-Курганской -5,8 тыс. и -2,3 тыс.чел., в Чимкентской -12,4 тыс. и 19,7 тыс. чел. /4/.

Из общего прироста населения малых и средних городов республики за этот период 92% приходится на естественный и только 8% - на механический прирост. Характерно то обстоятельство, что за пять лет І979-І983 г. г. не было никакого механического прироста в этой категории городов республики, а наоборот, наблюдался значительный отток населения составивший -38,6 тыс. человек. Такое положение с формированием трудовых ресурсов в этих городах создавало определенные трудности в выполнении намечаемых планов экономического и социального развития городов, в планировании, управлении и эффективном использовании трудовых ресурсов.

К 1990 г. численность малых городов продолжала увеличиваться, несмотря на значительный миграционный отток. Данные о численности некоторых малых городов Южного Казахстана приведены в таблице 3. /5/
Таблица 3 – Численность малых городов на 1.01.91 г. в тыс. чел.

Область	Название города	Численность
Алма-Атинская Джамбульская Кзыл-Ординская	Капчагай Чу Каратау Аральск Казалинск	44,4 38,3 43,3 31,4 23,2

Численность населения увеличивалась за счет довольно значительного естественного прироста, который был наиболее заметным в малых городах Южного Казахстана. Данные о численности населения малых городов Южно-Казахстанской и Кызылординской областей приведены в таблице 4. /6/

В результате этих расчетов ожидалось, что в перспективе намечались относительно высокие темпы роста населения в одиннадцати городах этой категории, в том числе Капчагае, Жанатасе, Каратау и Чардаре. Однако, в реальности оказались совершенно иные показатели, характеризующиеся массовым оттоком населения из малых городов и значительным уменьшением численности.

Неопределенность экономической перспективы развития агропромышленных городов, низкий технический потенциал производственной сферы и небольшая емкость рынка труда вызвали интенсивный отток населения, в первую очередь экономически активной его части. Если по республике численность населения за период с 1989 г. по 2000 г. сократилась на 8,4%, то в малых городах - на 13,8%, в том числе в агропромышленных—на 14,2%.

В 2005 году численность населения Казахстана впервые за прошедшее десятилетие стала увеличиваться. Однако, рост происходил неравномерно в разрезе областей. /7/

Общая численность населения малых городов в 2002 г. составила 1,4 млн. человек, средняя численность населения одного малого города - 22,8 тыс. человек. По-прежнему, численность населения в малых городах имеет тенденцию к сокращению./8/

Сокращение естественного прироста населения и высокий миграционный отток привели к значительному снижению численности населения малых городов. В результате за 10 межпереписных лет г. Жанатас потерял - 43, Каратау -35 % населения.

Основные причины миграции: отсутствие работы, ухудшение условий труда и жизни, стремление к получению образования.

Вследствие выезда из малых городов людей трудоспособного возраста, население имеет тенденцию к старению.Доля населения старших возрастных групп в отдельных малых городах достигает 18-20%. По численности населения 13 малых городов не соответствуют городскому статусу, среди них Казалинск.

В результате уменьшения численности жителей часть населенных пунктов поменяла свой статус, перейдя из разряда «средних» в «малые» В малых городах южного региона сложилась иная ситуация. Здесь численность населения не только сохранилась, но и увеличилась за счет естественного прироста и прибывших мигрантов. Однако следует отметить, что избыток населения усложнил ситуацию на рынке труда.

Можно констатировать лишь то, что ранее вполне благополучные и даже процветающие малые города на сегодняшний день превратились в города-призраки,население которых за малым исключением переехало в крупные областные города, Алматы и Астану.

1.Итоги Всесоюзной переписи населения 1959, 1989 гг., Краткие итоги

переписи населения 1999 г. в Республике Казахстан. Алматы, 1999.С.211

2.Итоги социально-экономического развития Республики Казахстан за январь-

апрель 2005 года. Стат. сб. Агентство по статистике РК. Алматы, 2005.

3. ЦГА, Ф.1479, Оп.8, Д. 2011, Л.35.

4.Кошанов А.К,Айдарханов М.Х.Малые города при переходе к рынку

(проблемы и приоритеты). Алматы, 1992, 115 с.

5. Краткие итоги переписи населения 1999 г. в Республике Казахстан. Стат.

Сб. / Под ред. А. Смаилова. Алматы: Агентство РК по статистике, 1999, 211.

С.5, Искаков У.М.Города в системе расселения Казахстана:(экономико-

демографический аспект). С.57.

6 .Численность, естественное движение и миграция населения Казахской

ССР в 1989 г. Алма-Ата: Респуб. информ.-издат. центр, 1990. С.82.

7.Гришанова А. Г. Взаимосвязь экономического и демографического развития в урбанизированной среде// Урбанизация и демографические процессы.М., 1982.С.12.

8.Сост. по данным Численность и состав населения СССР. По данным Всесоюз. Переписи населения 1979 г.М.,1984,С. 8-10;Итоги Всесоюзной переписи населения в 1989 г.Алма-Ата,1992.С.5-7.

9.ЦГА, Ф.1479, Оп.8, Д. 6651, Л.39.

10.Итоги социально-экономического развития регионов Казахстана

11. Государственная программа по развитию малых городов РК на 2004-2006 гг.

Мақалада ХХ ғ. Қазақстанның оңтүстік қалаларындағы халық санындағы өзгерістер, олардың себептері баяндалған.

В статье рассматривается изменение численности населения городов Южного Казахстана в конце ХХ века.

Қазақ халқының ұлттық тарихы мен мәдениетін ғаламдық деңгейге жеткізуді өзінің саналы ғұмырына өзек еткен азаматтардың бірі – Ілияс Омарұлы тарихшы болмаса да, қазақ халқының тарихының объективті түрде зерттелуіне, тарихи ескерткіштердің сақталып, қорғалуына көп үлес қосты.Осы пікірімізге І.Омарұлының идеология хатшысы қызметінде болған кезінде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Ж.Шаяхметовтың атына жазған хаты дәлел: “… Сізге белгілі болғандай, біздің халқымыздың тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғауға осы уақытқа дейін орынды мән берілмей келген. Осының салдарынан елді мекендерден қашықтағы олардың көпшілігі жоғалып барады және көп ретте қалпында сақтау мүмкін болмай барады. Үлкен тәрбиелік мәні бар тарихи ескерткіштерге жеке және ұжымдық түрде баруды ұйымдастыру мүмкіндігінен айырылғанбыз”/1/.

Жалпы, археологиялық қазбалар тарихымыздың талай ғасырлық сырын ашуға тиісті еді. Ленинградтан зор білім алған Ә.Марғұлан бұл салада жан-жақты зерттеу еңбектерін жүргізді. Дегенмен Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, Жамбылдағы Қараханидтер дәуірінен қалған архитектуралық ансамбльдер мен Айша бибі мазары, Қаракеңгір өзені бойындағы Алаша хан мазары, Аягөздегі Қозы мен Баян моласы, т.б. әлі зерттеушісін тосып тұрған еді. І.Омарұлы “Қожа Ахмет Яссауи” атты монография жазып (1930ж.), Қазақстанда археологиялық зерттеулер жүгізуде аса мол еңбек еткен М.Е.Массонмен жолығып, кесенені қалпына келтіру бағытындағы істі жеделдету шаралары жөнінде кеңесіп, партия басшылығымен келісуімен қатар, археологиялық экспедициялар ұйымдастыруға жәрдем беріп, арнайы маман даярлау мәселесіне де ерекше қолдау жасаған. Әрине, бұл маңызды істердің бастауында Қазақ КСР Ғылым Академиясының Президенті Қ.И.Сәтбаев тұрған еді.

Ә.Марғұланмен ой бөліскен І.Омарұлы: “Бізге мамандар әзірлеу, жоғары оқу орындарына жастарды көптеп жіберу, кейбір қалаларды (мысалы, Отырар) құм астынан қазып алу қажет. … Немесе Қозы мен Баян ескерткіші, анау Кеңгір бойы! Бәрі - тасқа жазылған тарихтар. Қаныштың Ұлытаудағы Алтынтөбеден тапқан жазуы бар ескерткіш тастың өзі неге тұрады. Ол таста Ақсақ Темірдің жорығы туралы мәлімет беріліпті. Мұның өзі қазақ даласы тек көшпенділер жайлауы болды, онда цивилизация ізі байқалмайды деген Батыс ғалымдарының жаласына (евроцентризм – А.Қ.) соққы береді. … Фирдаусидің “Шахнама” дастанында: “Дүниеде Рим, Иран, Туран болды” деген жолдар бар. Бұлардың ішінде Рим, Иран мәдениеті түбегейлі зерттелді. Ал, Туран мәдениеті мен тарихының беттері әлі оқылған жоқ. Тарихи ескерткіштер жаугершілік заманда қирады, өртенді, құм көшкінінің астында қалды. Соларды аршуымыз қажет /2/. Бұл деректерден маман тарихшылар сияқты І.Омарұлын да қазақ халқының тарихының әлемдік өркениеттен алар орны қандай болу керек деген мәселе толғандырғанын көреміз.

Ә.Марғұлан және тағы да басқа тарихшы-ғалымдар ашқан іргелі жаңалықтар ғылыми айналымға енгізілгеннен кейін, жетістіктерді І.Омарұлы өзінің мақалаларында мақтанышпен жеткізді: “Академик Марғұлан бастаған бір топ археологтар Орталық Қазастанның көне мәдениеті жөнінде қызғылықты мағлұматтар тапты, сол кездегі мәдениеттің андрон кезеңінің жаңа сатысы болып табылатын Беғазы-Дәндібай дәуірінің өткенін ашты. Бұл шын мәнісінде ғылыми жаңалық. Кейінгі кезде Балқаш маңынан археолог Қадырбаев тапқан мәдениет байлығына қосылатын ерекше заттар тарихымызды одан әрі кеңейте түсуге үлесін қоспақ. Маңғышлақ жеріндегі тас сарайларды Медоев ашты.Олардың архитектуралық құрылыстарынан ешбір мәдени мұраға ұқсамайтын, өз алдына бір қызғылықты мәдени байлықтың көзін ашатын қазына екенін көреміз. … Ал осы ашылған мәдени байлықтарға халқымызға көптен белгілі эпостарды және қоссақ, бұлардың бәрі сол кездегі халық үнін танытатын көркем шығармалар екеніне кім шүбә келтірер” /3/.

Тарихи таным мен ұлттық мәдени мұраны бір-бірімен сабақтастыра қарастырған І.Омарұлының қазақ халқының игілігіне айналдыру жолындағы тағы бір игілікті ісі – Мәдениет министрі қызметінде болған уақытта “Мәдени ескерткіштерді қорғау туралы” заңның жобасын жасап, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне ұсынып, заң қабылданғаны белгілі /4/.

Кеңес үкіметі орнағаннан кейін 1920-30 ж.ж. Қазақстанда кәсіби тарих мектебі де қалыптаса бастады. Оның нәтижесі ретінде 1943 ж. “Қазақ ССР тарихы” жарық көргені белгілі. Ал, 1949 ж. “Қазақ ССР тарихының” екінші басылымының І томы басылып шықты. Іле-шала “Қазақ ССР тарихының” кеңестік дәуіріне арналған ІІ томы баспаға беріліп, жауапты редакторлары академик А.Панкратова мен І.Омарұлы болды.Әрине, тарихты ауызша айту дәстүрі арқылы жүйесіз жеткен ұлттық тарихымызды толыққанды түрде кітап арқылы насихаттау тарихы мойындалмаған халық үшін үлкен жетістік.Алайда осындай игілікті істерді ұйымдастырған зиялы қауым үшін саясаттың салқыны бұл төңіректегі оқиғаларды басқаша өрбітті. Оған себепші болған “Правда” газетінің 1950 ж. 26 желтоқсандағы санында “За марксистко-ленинское освещение вопросов истории Казахстана” (Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыда жазу үшін) айдарымен басылған мақала болды. Мұндай мақаланың жазылуына түрткі болған қазақтан шыққан алғашқы тарих ғылымдарының докторы, талантты тарихшы Е.Бекмахановтың “Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында” атты іргелі монографиясында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа прогрессивті, халқының азаттық жолындағы күресінде алатын орны ерекше деп берілген баға еді. Ал газеттегі бас мақала К.Қасымұлы қозғалысына объективті баға берілмеді, оның реакциялық сипаты бұрмаланған, феодалдық-монархиялық хандық құруды мақсат еткен К.Қасымұлы асыра дәріптелген деп саяси мәселе қойды. Бұл еңбек идеологиялық тұрғыдан қауіпті және методологиялық бағытта жіберілген өрескел қате деп жар салды. Бұл өз кезегінде монография авторы – Е.Бекмаханов пен идеологиялық жұмысқа жауапты І.Омарұлының тағдырына ғана емес, бүкіл қазақтың зиялы қауым өкілдерінің тағдырына терең із қалдырды. Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, А.Жұбанов сынды ұлттың ұйтқысы болған азаматтар қуғын-сүргінге ұшырап, Е.Бекмаханов сияқты тарихшы, әдебиетші ғалымдар түрмеге қамалып, сотталды. Қоғамдық өмірге тағы да “ұлтшылдық” синдромы қайтып келді.

І.Омарұлы “Қазақ ССР тарихының” екінші басылымында жоғарыда аталған Е.Бекмахановтың концепциясын толығымен енгізуге жол бергені үшін 1951 жылы қызметінен ғана шеттетілген жоқ, қуғын-сүргінге ұшырап, жұмыссыз моральдық-психологиялық қысым жағдайында жүрді. Ал, сотталып, түрмеге қамалудан екінші мәрте Р.Мусин, М.Бутин, Б.Исабековтердің араласуымен аман қалады /5/. Қауіп бұлты сейілмегендіктен І.Омарұлы 1952 ж. Мәскеуге Жоғары партия мектебіне оқуға кетуге мәжбүр болды.

Мәселен, академик А.М.Панкратованың сол бір қиын-қыстау тұстан сәл бұрын, яғни 1949 ж. 27 қазанда Ілекеңе жазған хаты сақтаулы,-деп жазады Ерлан Арын өзінің І.Омарұлы туралы жазған “Киелі құстың құпиясы” деген мақаласында: “Бірқатар тарихшылар арасында тарихи ақиқатқа қарамастан, қазақ халқының тарихын сүмірейтіп көрсетуге тырысушылық бар. Осыған ұқсас тарихи жағдайда бой көрсеткен грузин патшасы немесе өзбек ханы неліктен озық ойлы қайраткер саналып, ал қазақтар Абылайды, не Кенесары Қасымовты қаралауға тиістігін мен мүлде түсінбеймін. Мен қазақ тарихының осы аса көрнекті тұлғаларына баға беруде тарихи шындыққа кереғар жолға түсе алмаймын …”.

Егер қарабасы мен мансабын күйттеген біреу болса, бұлтартпас бұл құжатты көлденең тартып, жолсыз жазадан құтылуға асығар ма еді? Ал І.Омарұлы өлім төсегіне таңылғанша тірі жанға тіс жармай келіп, дүниеден өтер сәтінде ғана хат сырын былай ашыпты: “Қазақ ССР тарихын” басты шығарушы болған көрнекті орыс тарихшыларын мен ыңғайсыз жағдайға қалдыруды қаламадым.… Интеллигенцияның кеңес сұрауға маған жүгінетініне келсек, бәлкім, бұл менің әлсіз жерім шығар, бірақ мен бұған әбден үйрендім және алдағы уақыттарда да олардан бас тарта қоятын ойым жоқ…”/6/.Міне, осынау деректен-ақ І.Омарұлының азаматтық келбетінің қаншалықты адал да әділ болғанын аңғарамыз.

Алайда, егер де біз, І.Омарұлының сол кезеңде Орталық Комитеттің отырыстарында және Е.Бекмахановтың аталған кітабы жөніндегі ғалымдар арасында болған пікір-таласқа (дискуссия) байланысты сөйлеген сөздеріне тереңірек үңілетін болсақ, онда ол бұл мәселенің саяси рең алып кететінін, соңы осындай ауыр зардаптарға әкеп соғатынын күтпегенін аңғарамыз/7/. Е.Бекмахановтың көзқарасына қатысты мәселені ушықтырып, орталықтың еріксіз назар аударуына мәжбүр еткен тарихшы-ғалымдардың осы бір жөнсіз іс-әрекетін ашына жазады: « кейбір жолдастар бұл мәселені ұйымдасқан түрде партиялық ұйымдар арқылы шешудің орнына, жеке бедел иелерін таба отырып, газеттер мен журналдар редакцияларын хаттармен, жеделхаттармен атойлатып басқа жолдарды іздестіре бастаған. Мен ауызба-ауыз әңгімелерді айтпағанның өзінде Мәскеуде ондаған хаттар мен жеделхаттарды жеке өзім қарап шыққанымды әсірелемей-ақ айтып бере аламын. Жекелеген жолдастар Қазақстан К(б)П ОК олар үшін төреші де, бедел иесі де емес деп ойлайтын болулары керек, олар мұндай теориялық мәселелердің нақ партиялық сатыларда шешілетін қарапайым тәртібін де естен шығарып алған” /7, 3 п/.

І.Омарұлы Е.Бекмахановтың кітабы бойынша ұйымдастырылған пікір-таласқа қатысты сөйлеген сөзінде Х.Айдарованың “Қазақстан ешқашан, соның ішінде ХІХ ғ. 20-40 ж.ж. жалпы ұлттық қозғалыс жасауға қабілетті болмады” деген тұжырымына үзілді-кесілді қарсы шығып, оның көзқарастарындағы қайшылықтарды әшкерелеген. Х.Айдарованың 1947 жылы “Шоқан Уәлиханов” атты монографиясында К.Қасымұлы бастаған қозғалысқа оң баға бергенін атап көрсетеді. Осы мәселеге қатысты І.Омарұлы мынандай параллель келтіреді:“Ресейдегі шаруалар көтерілісінің көсемі Пугачевтың өзін патша деп жариялауы сол кездің өмір шындығына сәйкес келген бе еді? Мүлде келмеген еді.Алайда, одан Пугачевтың көтерілісінің прогрессивтік маңызы жойылған жоқ болатын”, /8/-деп тарих ғылымының дамуына кедергі болып отырған жоғарыда аталып өткен субъективті факторлардың орын алып отырғанына өзінің шарасыздығын білдіреді.

І.Омарұлы өзінің “Қазақстандағы тарих ғылымының міндеттері туралы” деген мақаласында идеологиялық талаптармен бірге қазақ тілінде жарық көрген ғылыми еңбектердің жеткіліксіздігіне көңіл аудартады. Қазақ тілінде басылған жұмыстар мен құжат жинақтарындағы қателерді, баспадан кеткен қателерді атап көрсетіп, үлкен сынға алған. Сондай-ақ, тарих ғылымы үшін ұлттық кадрларды дайындау жұмысын жақсарту мәселесін күн тәртібіне қойған /9/.

І.Омарұлы мектепте тарихтың оқытылуы, тарих пәні мұғалімдерінің педогогикалық шеберлігі мәселелеріне де көңіл аударған. Тарихты оқытудағы ең маңызды міндет оқытушылар тарихи оқиғалардың, тарихи дамудың өзара байланысын және заңдылығын түсінуі шарт. Ал, тарих пәнін қызықсыз оқытқан мұғалімге кешірім болмауы керек. Өйткені қаншама қызықты әрі батырлыққа негізделген мысалдар арқылы пәннің мазмұны мен мәнін жоғалтпай, оқушыларды баурап алуға болады және осы мысалдармен қайсыбір ұғымдарды негіздеуге жол ашылады деген ұсыныстары мен ой-пікірлерін білдіреді /5, 235 п/. Тарих пәні мұғалімінің оқу-тәрбие процесіндегі алатын ерекше орнын ескеретін болсақ, І.Омарұлы көтерген әдістемелік мәселелердің әрдайым күн тәртібінде болатыны сөзсіз.

Қорытындылай келе айтарымыз, І.Омарұлының Отан тарихы ғылымы бойынша көтерген мәселелерінің ауқымдылығы мен өзектілігіне орай және оларды халық игілігі үшін қолдануды жүзеге асыруда атқарған қызметіне қарай тарих ғылымында алатын орны ерекше деп санаймыз.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қадыр Мырза Әли. Күлтегін. //Таң-Шолпан, 2001, №2

2. Молдағалиев Ж. Жомарт жүрек. Алматы,1990.208 б

3.Мүсірепов Ғ.Қош бол, қимасым!;//Қазақ әдебиеті,1970, 24 шілде.

4.ҚР ОММ 1890-қор, 1-тізбе, 2724-іс, 21-29 парақ.

5.Омаров І. Таңдамалы.Алматы, 2001.195 б.

6.Арын Е.Киелі құстың құпиясы.//Қазақ әдебиеті. 2000, 14 қаңтар.

7.ҚР ОММ 2066-қор, тізбе, 61-іс, 25-парақ.

8.Омаров И.О.О задачах исторической науки в Казахстане.//Известия АН Казахской ССР.Серия историческая. 950, вып.6.

9.Омаров И.Казахские просветители-демократы //Литературная газета, 1951. 10 июль, №81

Мақалада қоғам және мемлекет қайраткері Ілияс Омарұлының Отан тарихының зерттелу аясын кеңейту жолында көтерген мәселелері туралы баяндалады.