Проблемы повышения качества образования в условиях глобализации

1995-жылдан кейін де оның «саяси шайқастар үшін тумағандығы» айқын байқалды. Ол құрған «Қазакстан халық Конгресі партиясы» өз бетінше тарап кетті. Ақын өзінің орнына лайықты адамды сайлап партияның жұмысын жандандыруды қажет деп таппады. Біршама уақыт билік пен оппозиция арасындағы бірдей қашықтықты ұстап отырды, дегенмен 2001-жылдан бері қарай билік жағына қарай іштартуы оппозиция тарапынан өткір сынға ұшырады. Әсіресе, ақын азаматтығының сыр бергенін өткір сынға алған Алтынбек Сәрсенбаевтың мақаласы жаңа ғасырдың басындағы қазақ публицистикасының ең үздік үлгілерінің бірі болды/18/. Шынында да, ақын үшін Одақтық аждаһа биліктен гөрі, «іштен шыққан шұбар жылан» билікпен күресуі күрделі болып шықты. Мүмкін саяси билікке еш уақытта ұмтылмағаның және «сағат сайын өзіме қайшы келемін” деп үнемі ескертіп отыратын ақынды кінәләу да ағаттық шығар.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Сүлейменов О. Ты – мой герой (В нашем городе началась борьба с формализмом).п.с.с. А, 2004. С.14- 15

2. Сүлейменов О. Взрыв в одном месте может потрясти всю планету. //Век 24 -30

сентября 1999.

3. Сүлейменов О. Солнечные ночи. А,1962 .С.26.

4. Сүлейменов О. В новые Времена по старому стилю: монолог поэта об экономике и политике. //Казахстанская правда-13.01.-1993.

5. Сүлейменов О. Сижу на ступеньнке лорда. //Собеседник-1991, № 40.

6. Сүлейменов О. Собрание сочиний. 2004.С.322.

7. Кожакеева Ш.Т., Күздебаева А.Б., Испаева Я.Ш. Русская литература. А. 2001.С.307.

8. Сүлейменов О. Как нам стать нацией? А, 2004.С.321

9.Ф.Д. Бобков. КГБ и власть. М. 1995. С. 329 -330, 334.

10.Г.Толмачев. Повесть об Олжасе. 1996.С.102.

11. Сүлейменов О. Собрание сочиниий.А. 2004.С.324 – 325.

12. Сүлейменов О. Сижу на ступенке лорда. //Собеседник- 1991, № 40.

13. Сүлейменов О. Игра в Бисер на соляном куполе.//Индустриальная Караганда 28 октября 1995 .

14. Сүлейменов О. Все мы дети одних родителей. //Казахстанские новости. 18 июня 1994.

15.Ответы О.Сүлейменова на вопросы газеты «Токио Симбун.// Народный конгресс. №15 ноябрь, 1994 г.

16. Ахметов Т. Құнды құжаттардың біразы Есентай өзеніне ағып кетті. //Жас Алаш- 15 ақпан 2007 .

17.Ответы О.Сүлейменова на вопросы газеты «Тоио Симбун».

18.Алтынбек Сәрсенбайұлы. Мүлігіп кеткен «миларың мен ағып кеткен «ақыл ойлар жөнінде. //Жас Алаш-. 24-қыркүйек 2005 ж.
ТҮЙІНДЕМЕ

«Олжас және үлкен саясат» атты мақалада ақын және ғалым, ҚР қоғам қайраткері О.Сүлейменовтың саяси көзқарасты қарастырылған.

В статье – «Олжас и большая политика» - рассматриваются политические взгляды общественного деятеля РК, поэта и ученого О.Сүлейменова.

Қазақ зиялылары татар оқығандарымен бірлесе отырып, ұлттық бағыттағы «Серке», «Улфат» сияқты мерзімді баспасөз арқылы дін мәселесінде қысымшылықтың болмауын, күштеп христиан дініне енгізбеу, оқу-ағарту саласында құдай оқуын мұсылман балаларына оқытпау сияқты талаптарды ашық талап ете бастады. Әсіресе мешіт пен медреселерді ашудағы қиыншылықтарды үкімет тарапынан шешіп беруді сұрады. Негізінде қалада мешіт пен медресе салу ісі генерал-губернаторлардың арнайы рұқсатымен ғана шешілген. Алайда үкімет медреселердегі оқу барысын қадағалап отырды. Медреселер жаңа (жәдидтік) бағытта құрылып, онда тарих, жағрафия, математика, орыс тілі пәндері оқытыла бастады.

Мұсылман мектеп-медреселерінің көптеп ашылуы, онда татар молдаларының дәріс беруі мұсылман дінінің берік түрде орнауына ықпал етті. Татар ағартушылары мен молдалары қазақ жеріне ислам дінін насихаттайтын кітаптарды көптеп таратуға тырысты. Жәдидтік бағыттағы газетінде қазақ жерінде ашылған жаңа оқу жүйесі жайында шағын да болса хабарламалар басыла бастады. Мәселен, «Тәржіман» газетінде Верныйда Ы.Ғабдулвалиевтің жаңаша бағыттағы медресесі ашылғандығы туралы басылып, ондағы оқу барысы жайында жазылды /1/.

Мешіт-медреселердің көптеп ашылуы «ислам мен шариғатты қорғау» жолында үгіт-насихат жұмыстарын өрістете түсті. Бұл бір жағынан шоқындырылған татарлар дін иелерінің қазақ даласына православия дінін насихаттауына тежеу жасаса, екіншіден, қазақ жастарының осы медреселерден Қазан, Уфа, Орынбор сияқты ірі қалалардағы оқу орындарында білімдерін жалғастыруға мүмкіндік алды. Орынбордағы «Ғалия», Троицкідегі «Расулия» сияқты ірі медреселерде қазақ балалары (осы медресені оқып бітірген шәкірттер кейін қазақ интеллигенциясының қатарын толықтырды) оқып, білімдерін Ресейдің жоғарғы оқу орындарында жалғастырды.

Орынбор, Троицкдегі мектеп-медреселер сияқты орта білімді оқу орындары қазақ жерінде де ашылды. Оған аталмыш медреселерді бітірген шәкірттер ұстаздық етіп, қазақ балаларын оқу-білімнен басқа түрлі өнер алуға да үйретті. Алайда бұл медреселердің бағдарламалары үкімет тарапынан жіті тексеріліп, оқу үрдісі үнемі қадағаланып отырды. «Қазақ» газетінде жарияланған «Зайсан» деген шағын мақалада Зайсанда ашылған жаңа түрдегі «Қазақия» мектебіне пристав, уезд хатшысы, төрт стражник келіп тексеріп, мектеп кітапханасындағы «Улфат» пен «Айқаптың» қайдан алдыратындығын, Стамбұлмен байланыс барлығын сұрастырған.

«Қазақ» газетінің осы санында Орынбордағы «Хусейния» медресесінде қазақ шәкірттері көптеп білім алып жатқандығын жарияласа, келесі 2 нөміріне басылған Ахмет Жанталиннің «Медреседе оқып шыққан шәкірттерде не болашақ» деп аталатын мақаласында медреселерде дін білімінен басқа педагогика, түркі елінің тарихы, орыс тілі сияқты пәндерді тереңдете оқыса деп ұсыныс айтқан. Сөйтіп, жәдидшілік бағыттағы оқу жүйесін қалыптасыруда қазақ азаматтары белсене кірісіп, медресе-мектеп оқуларына қазақ балаларын тарта бастады. Оның үстіне бұндай мектептердің ашылуын татар зиялылары да құп көріп, қолдарынан келген көмектерін бере бастады. Татар мектеп, медреселерін бітірген жастар қазақ жеріне жіберіп, мұсылмандық оқудың маңыздылығын халық арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізді. Олардың бұл қызметін қазақ зиялылары қолдап, сол кездегі тұрақты шығып тұрған «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналына оқу-ағарту барысы жөнінде жиі жариялап отырды.

Қазақ зиялылары татар зиялыларымен тығыз байланыста болды. Панисламдық және пантүрікшілдік қозғалыстың көрнекті өкілдері И.Гаспринский, Ә.Ибрагимов, Ж.Ақшора, Ф.Кәрімов, Г.Мақсұдов, С.Мақсұди, Ф.Тоқтаров және тағы басқа зиялылары қазақ халқымен тығыз қарым-қатынаста болып, кейбіреулері Түркістан, Ақмола, Семей облыстарына келіп, жәдидтік қозғалыстың лидерлерімен кездескен.

Патша үкіметі мұсылман қозғалысының Қазақстанда өрлеуінен қорықты. Сондықтан оны ауыздықтау үшін арнайы агенттерін халық арасына жіберді. Мұсылмандық қозғалыстың белді мүшесі ретінде Көкшетау қаласының молдасы Науан хазірет пен Шәймерден Қосщығұлов назарға ілігіп, арттарынан аңду қойылып, ақыры екеуі де іске ілікті. Науан хазірет 3 жылға, ал Ш. Қосщығұлов 5 жылға Иркут жеріне айдалды.

Патша үкіметі жоғарғы оқу орындарында оқыған қазақ студенттерін де бақылауға алды. Әсіресе олардың жазғы демалыс кезіндегі іс-әрекеттері құпия түрде тексеріліп, арнайы іс ашылып, басқан қадамдары жазылып отырды. Мәселен, Петербург университетінің студенті Айдархан Тұрлыбаевтың соңынан «қазақ арасында пантүрікшілдік идеяны таратып, үгіт-насихат жүргізіп жүр» деген желеумен аңду қойған /2/.

Мерзімді басылымдар мұсылман халықтарының жерінен, тілінен, дінінен айыра бастағандығы жөнінде ашық та айқын жаза бастады. Мұсылмандардың діни құқықтарының аяқ асты етілуі, әрі мұсылман халықтарының төмендетіліп («бұратанаң деп атаған), кейбір зиялы тап өкілдерінің үкімет қызметінен шеттетілу әрекеттері озық ойлы азаматтарға терең ой салды.

1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс революциясы тұсында түрік-мұсылман халықтарының талап-тілектерін қарастырып, бір шешімге келу үшін бірнеше мұсылман съездері болып, оған Ресей империясы құрамындағы мұсылман елдерінің өкілдері қатынасты. Мәселен, Петербургта болған ІІ мұсылман съезіне қазақ халқының атынан Ішкі Ордадан Уәлитхан Танашев, Сырдария облысынан М.Оразаев, Семейден З.Құлаевтар қатысқан.Съезд Ресейге қарасты губерияларда мекендеуші мұсылмандардың орталығын құру мәселесін көтерді/3/.Бұл ІІ бұкілресейлік мұсылмандар съезі жалпымұсылмандық қозғалыстың өрлеуіне себепші болды.

1905 жылдың 19 қарашасында өткен «Автономияшылар одағының» съезіне қазақ халқының атынан Мұхамеджан Тынышбаев қатысып, баяндама жасаған болатын. Ол патша үкіметінің отарлық саясатын сынға алып, қазақ халқының мәдени, әлеуметтік-саяси, экономикалық өзгешелігі ескерілмей, әкімшілік тарапынан жасалынып отырған қысымшылықтарды ашық айтты. Әсіресе адам құқығы тапталып отырғандығын, мешіт, намаз оқитын үйлер мен медреселердің жабылып, діни кітаптардың тәркіленіп алуы, евангелия дінін насихаттап, оны қабыл аламағандарды Сібірге жер аударумен қорқытып отырғандығын келтірді. «...қазақтар орысқа бодан болғаннан бері бірде-бір ашық жайдарлы күн мен минуттың болмағандығын айта келе, үкімет тарапынан қысымшылықтың үдеп бара жатқанын құлаққағыс қылады /4/.

1905 жылдың жазында қазақ халқының көрнекті өкілдерінің ұйымдастыруымен бірнеше арыз-тілектер (петиция) жоғарғы орындарына жөнелділді. Онда жер мәселесімен қатар дін мәселесін шешу де айқын айтылды.

1907 жылы Мемлекеттік Дума мүшесі Шәймерден Қосшығұловтың ұйымдастыруымен «Серке» газетін шығарды. Бұл газет татардың «Үлфат» газетінің қосымшасы болды. Алайда оның тағдыры ұзаққа бармады, үш-төрт санынан кейін діншіл бағытта деген желеумен жабылып тасталынды. Негізінде бұл газеттің алғашқы екі санында Міржақып Дулатовтың өлеңі мен мақаласы басылған болатын.

1913 жылдан шыққан «Қазақ» газеті әр шыққан санында түрік соғысы жайында жаза отырып, мұсылмандық бірліктің мықты екендігін көрсетпекке тырысты. Сонымен қатар діни шарттардың орындалуы, қажыға бару мәселесі жөнінде де жиірек жариялап отырды. Мәселен, газеттің 23 санында жариялаған «Қажы жолың деген мақалада қазақтан қажыға барушылардың негізгі ережелерді білуі, оған баратын арзан жолы, жолға алатын нәрселер жөнінде толық мағлұмат берілді /5/.

Жергілікті әкімшілік орындары дін саласына қысымшылық жасағанымен де молдалардың өз жағына тарту, оларға үкімет тарапынан сый-сияпат жасау, жиын, мерекелерге шақыру сияқты құрметтер көрсетіп отырды.

1917 жылы патша тақтан түсіп, кеңес өкіметі орнағаннен кейін мұсылман дінін кері тартушы, ескіні көксеуші дін ретінде саналып, оның өкілдері молдаларды буржуазиялық тап өкілі ретінде қарау, бұрынғы діни оқу орындарын жауып, оның орнына кеңестік жаңа мектептер салу ісін қолға ала бастады.

1918 жылдың 20 қаңтарда РКФСР Халық Комиссарлар кеңесінің шіркеу мен діни қоғамдарға байланысты заңы жарияланып, барлық діни кеңшілікке тиым салынды. Бірінші ретте шіркеудің мемлекеттен ажыратылатындығы, мемлекеттік және қандай да бір қоғамдық жұмыстар ешқандай да діни әдет-ғұрыппен жүргізілмейтіндігі, дінді сүйене өзінің азаматтық міндеттерінен бас тарта алмайтындығы, сондай-ақ діни ант беру мен қабылдаудың жойылатындығы айта келе, әрбір азаматтың қандай дінге енсе де, діннен мүлдем бас тартса да еріктілігі баса көрсетілді /6/.

Оқу-ағарту саласында реформа жүргізіліп, діни мектептердің барлығын жабу, оның орнына жаңа түрдегі еңбек мектептерін ашыла бастады. 1919 ж. 26 қаңтарда В.И. Ленин РКФСР халқы арасында сауатсыздықты жою туралы декретке қол қойып, республикалардың 8 бен 50 жас аралығындағы оқи және жаза білмейтін барлық азаматтары ана тілінде немесе қалауынша орыс тілінде сауатын ашуға еріктілігі айтылды/7/.Осы декреттен кейін 1920 жылдың маусымында В.И.Лениннің бастамасымен сауатсыздықты жою жөнінде комиссия құрылып, сауатсыздықты жою ісіне белсене кірісіп кетті.

Партия мен үкімет елдің мәдениетін алға жылжытып, халықтың мәдени салт-дәстүр, әдебиеті, өнері ілгерілетуді де негізгі міндеттерінің біріне санап, оны жүзеге асыруда кездескен кедергілерді жою қажеттігіне белсене кірісті. 1920 ж. 21 ақпанында Ресей Орталық комитетінің барлық партия комитеттеріне жіберген хатында Шығыс елдерінде діншілдік пен ұлтшылдықтың басым екендігі, бұл мәдени түрде өрлеуімізге нұқсан келтіретіндігін келтіре отырып, еңбекші халық арасында діни нанымшылықтың зияндығын түсіндіретін насихат жұмыстарын жүргізу маңызды деп санады /8/. Діни ортаға тәуелді емес мәдени ұйымдар ашу арқылы халықтың арасында ескіден келе жатқан, жаңа өмірге, қоғамға жат әдет-ғұрыптардан арылу жайында кедейлердің арасында әңгіме ұйымдастыру, олардың өздерін кертарпа дін қалдықтарына қарсы күресуге шақыруды қолға алып, тез арада іске кірісу жоспарланды. Әсіресе қыздарды қалыңмалға сату, әмеңгерлік, көп әйел алушылықты жою, молдалардың шариғат үшін деп санапсыз салық жинауын тоқтату қажеттігін баса көрсеткен болатын.

1920 ж. 10 қазанында Қазақ АКСР-нің І Құрылтай кеңесінде қабылданған қаулысында қазақ қыздарын жастай күйеуге беруге тиым салынып, отбасын құруда ерлердің 18, ал әйелдердің 16 жасқа толуы шарт болды /9/. Бұдан кейін 1920 жылы 28 желтоқсанда республика үкіметі қалыңмал алуға, көп әйел алушылық пен әмеңгерлікке де тиым салған заңы қабылданды /10/.

Қалыңмалды жою туралы декрет қабылданғаннан кейін «Ақ жол» газетіне Сара Есованың «Әйел теңдігі» атты мақаласы жарияланып, әйелдердің бостандық күні туғандығын қуана хабарлай отырып, қазақ әйелдерін теңдік жолында күресуге шақырады /11/. Ғазымбек Бірімжанов та осы газетке жариялаған «Әйел еркі» деген мақаласында қалыңмалды жою жөніндегі үкімет декретіне үн қосқан. Бұл декреттің қаблдағаныдығын қуанышпен жаза отырып, қазақ әйелдерінің езгі көруі, басқа ұлттардың әйелдерінің тағдырымен ұқсас екендігін келтіреді. Сөзінің дәлелді болуы үшін Герман және халықаралық жұмысшы қозғалысының қайраткері Август Бебельдің сөзіне жүгінеді. Мақалада оның «жұмысшылар мен әйелдерді біріктіретін нәрсе – екеуінің де езілгендігі. Жалғыз –ақ айырмашылығы – әйелдердің жұмыскерлерден де бұрын езіле басталуында: адам баласы шын құлдықтың не екенін білмейтін уақытында-ақ әйелдер құл бола бастаған» деген пікірін келтірген.

Мұнан соң автор Кеңес өкіметі мен партияның әйелдің бостандығын, теңдігін бірден қолға алмай, ол жөніндегі низамды төрт жылдай уақыт өткеннен шығару себебін түсіндірді. Низам шықса болды, қазақ-қырғыз әйелдерінің қолы теңдікке жете қалмайтынын, бостандық құқы қолданыла салмайтындығын ескертті. Ол үшін үлкен дайындықтың қажеттігін баса көрсете отырып, әлі де күрес, тартыс болатындығын түсіндірді. Оның пайымдауынша, бұл орайдағы күштің көбі әйелдердің өзіне түсуге тиіс. Ол күндерде билікке араласып, әлеумет ісін істеп жүрген еркектер болғандықтан, билік кімде болса, сол әрекет етеді дегенді ескертіп, әйелдердге белсенділіктерін арттырып, күреске шығуға үндейді /12/.

Негізінде кеңес үкіметі мәдени-ағарту ошақтары, қызыл отаулар мен керуендер арқылы діни артықшылықтарды жоюды көздеді. Бұрынғы шығарылған діни тақырыптардағы кітаптарды қолданыстан алды. Діни насихат жүргізуге қатаң тиым салынды. Бұл бір жағынан дін саласындағы қызметкерлердің халық арасындағы ықпалын жояды деп есептесе, екінші жағынан діни әдет-ғұрыпты ұстанатындарға тосқауыл қойды. Тіпті мұсылман халықтарының жаңа жылы саналатын наурыз мейрамына да тиым салды. Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың басында кең өрістеген мұсылман қозғалысын кеңес үкіметі түп-тамырымен жоюға тырысты.

1.Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? Алматы, 1993.

2.Коблов Я.Д. Конфессиональные школы казанских татар. Казань, 1916. С. 72-78.

3.Жас Түркістан. 2001 №3. 24-б.

4.Тынышбаев М. Таңдамалы. Избранное. Алматы, 2001. 27-28-бб.

5.Қазақ. 1913. №23.

6.Преодолевая религиозные влияние ислама. 1917- начало 1930-х годов. Алма-Ата, 1990. С.18-19.

7.Директивы ВКП(б) и постановления Советского правительства в народном образовании за 1918-1947 гг. –М-Л., 1947. С. 118.

8.Преодолевая религиозные влияние ислама. 1917- начало 1930-х годов. Алма-Ата, 1990. С.33-34.

9.Женщины Казахстана –активное строители социализма.1918-1945. Сборник документов и матриеалов. Алма-Ата, Казахстан, 1981.

10.Образование Казахской АССР. Сб. Документов. Алма-Ата, 1957. С. 311-312, ҚРОММ. 5-қ., 1-т., 7-іс. 58-п.

11.Ақ жол. 1921. 18 декабрь.

12.Бірімжанов Ғ. Әйел еркі// Ақ жол. 1921, 13 шілде.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақала ХХ ғ.басында Қазақстанда өрістеген мұсылмандық қозғалыс пен дін мәселесіне арналған.

Статья посвящена росту мусульманского движения и проблемам религии в начале ХХ в.в Казахстане.

Осы жылдың қазан айында Түркістан өдкесі Кеңестерінің ҮІ съезінде Түркістан КСР-нің конституциясы бекітілді. Бұл конституцияны қабылдауда 1918 жылы шілде айында Кеңестердің бүкілресейлік Ү съезінде қабылданған РКФСР-дің конституциясы негізге алынды. Интервенция мен азамат соғысы Түркістан республикасының РКФСР-дің құрамына енуін мемлекеттік-құқықтық түрде рәсімделуіне кедергі келтірді. Тек 1920 жылдың қыркүйек айында өткен Түркістан кеңестерінің 1Х съезінде Түркістан КСР-нің РКФСР құрамына кіруін заңды түрде рәсімдеді. 1921 жылғы 11 сәуірде БОАК Түркістан Автономиялы Кеңестік социалистік Республикасының құрылуы туралы декрет қабылдады.

Түркістан АКСР-нің құрылуы мен дамуын Орта Азияда кеңестік ұлттық-мемлекеттік құрылымының алғашқы кезеңі деп қарастыруға болады. Бұл экономикалық және мәдени дамудың әртүрлі сатысында тұрған әртүрлі тұрмыстық ерекшеліктері бар жиырмадан аса Орта Азия халықтарының басын біріктірген территориялық автономия болды.

Түркістанды ұлттық-территориялық межелеу мәселесі 1921 жылдың 11 сәуіріндегі декрет қабылданғанға дейін көтерілді. Алайда, межелеуді жүргізу үлкен дайындықты талап етті, ал осы кезде аймақта жағдай шиеленісе түсті. Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық ахуал үздіксіз соғыстар мен көтерілістердің нәтижесінде қиындай түсті. 1920 жылдың басына дейін Закаспийде ағылшындар мен ақгвардияшылардың және біріккен Хиуа және Қоқан хандықтарына қарсы соғыс жүріп жатты. Ферғанада басмаш құрылымдары белсенділік танытса, 1920 жылдың сәуіріне дейін Жетісу майданы жойылмаған еді. 1920 жылғы маусымда Верныйда антикеңестік бүлік шықты. Тек Хиуа мен Бұхараны алғаннан кейін ғана Орта Азиядағы жаңа ұлттық-территориялық бөліністері мен қайта құрылған Қазақ АКС Р-нің шекарасын анықтау мәселесін шешуге нақты мүмкіншілік туды.

Бұрынғы Бұқара мен Хиуа хандықтарының орнына жаңадан Хиуа және Бұқара республикалары құрылды./1/1920 жылғы қазандағы Қырғыз (Қазақ) АКСР Кеңестерінің Құрылтай съезінде, Түркістанның қазақ облыстарын Қвзвқ АКСР-нің құрамына қосу мүмкіндіктері талқыланды. Аймақтағы саяси-экономикалық жағдайдың күрделі болуынан, Орталық Азияда мемлекетердің шекараларын ұлттық құрамына қарай бөлу тек 1924 жылы ғана іске асты. 1921 жылы Түркістан, Бұқара және Хорезм ұлттық республикаларын экономикалық біріктіру ісі жүзеге асты.

1920 жылдың 25 қыркүйегіндегі Жанкелдин, Әлібеков, Меңдешев және т.б. қатысқан Облбюроның мәжілісінде КССР кеңесінің съезінде республиканың шекарасын анықтауға қатысты жасалған баяндаманың тезисі тыңдалды. Мәжілістің шешімі бойынша Қазақ АКСР-іне қазақтардың Сырдария облысының Торғайға көшкенге дейінгі мекендейтін жерлері қосылсын деген шешім қабылданады. Ал осы Сырдария облысының берілетін бөлігін нақты анықтау әкімшілік бөлу секциясына жүктелді.

1922 жылдың басына қарай Түркістандағы жер-су реформасы жүргізіліп болған еді. Қазақ АКСР-і үкіметі Ұлттық Халық комиссариатына, Түркістан Орталық Атқару Комитетіне Сырдария және Жетісу облыстарын Қазақ АКСР-нің қоластына беруі туралы нұсқау беруін өтінді. Ұлттық Халық комиссариаты коллегиясы осы мәселеге байланысты Қазақ АКСР-і өкілінің баяндамасын тыңдап, 1922 жылғы 21 наурызда «РКП(б) –ның Х1 съезінде мәжілісте аталған мәселені жан-жақты талқылап, дұрыс шешім қабылдау үшін Қырғыз республикасы мен Түркістан республикасының өкілдерін шақыру туралы шешім қабылдады. 1922 жылғы 4 сәуірде Москвада РКП(б)–ның Х1 съезінің Қазақстан мен Түркістаннан келген делегатарының Сырдария мен Жетісу облыстартын Қазақ АКСР-іне қосу туралы мәселесі қарастырылған мәжілісі өтті.Мәжілісте:«Түркістан республикасының екі облысын (Сырдария және Жетісу облыстарын) Қырғыз республикасына қосу туралы мәселені шешу Түркістан Коммунистік партиясының Орталық комитетіне және Қырғыз РКП(б) Облыстық комитетіне алдын-ала талқыланып, шешілсін) деген шешім қабылдады /2/.

Түркістандағы екі қазақ облысын Қазақ АКСР-іне қосу туралы мәселе.ұлттық-территориялық межелеуді жүргізудің Орта Азия халықтары үшін де ортақ мәселе болды. Орта Азия республикалары арасында ұлттық-территориялық межелеуді жүргізу күрделі мәселе болды.Мұндағы халықтардың тарихи байланыстарының тереңде жатуы, мен ұлттардың бір-бірімен аралас және тығыз орналасуы ұлттық республикалардың шекараларын анықтауда көптеген қиындықтар туғызды. Сондай-ақ, экономиңкалық орталықтармен елді мекендерді бөлу мәселелері тығырыққа тіреліп отырды. Экономиканың даму деңгейімен, халықтың ұлттық құрамы туралы статистикалық мәліметердің аздығы жағдайды одан әрі қиындатты.

1924 жылғы 16-қыркүйекте Түркістан автономиялы кеңестік социалистік республикасының Орталық комитетінің Ш-ші Төтенше сессиясы Өзбек КСР-і мен Түркмен КСР-інің қазақ аудандарын Қазақ АКСР-іне беріп, Қара-қырғыз және Тәжік автономиялы облыстарын құру туралы шешім қабылдады. Осы жылғы 25-қыркүйекте РКП(б) ОК саяси бюросы бұл шешімді мақұлдады, бірақ РКФСР-дің құрамында болатын Қара-қырғыз автономиялы республикасын құруды қажет деп тапты. Сонымен қатар Ходжейлі, Қоңырат аудандарын және ТАКСР-нің Амудария облысының Шымбвай уезін Қара-қырғыз автономиялы облысына қосып, Қазақ АКСР-інің құрамына енгізу туралы ұсыныс жасады /3/.

«Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық-территориялық межелеу» туралы маңызды құжат 1924 жылғы 14 қазанда өткен 11-шақырылымдағы БОАК-нің П сессиясында қабылданды. Бірінші тармақ бойынша өзбектерге ТАКСР-нің құрамынан шығып, Өзбек КСР-ін құруға құқық берілді. Екінші тармақ бойынша осындай құқыққа түркмен халқы да ие болды. Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық-территориялық межелеу Мәскеудегі орталықтың, соның ішінде РКП(б) Орталық Комитетінің тікелей басшылығымен, бақылауымен өтті. Осы мақсатта РКП(б) Орталық Комитетінің Орта Азиялық бюросы жанына және әр ұлттық республикалардың жеке комиссия бөлімшелері құрылды.

1924 жылы 31 қаңтарда РКП(б) Орталық Комитетінің ұйымдастыру бюросы (Оргбюро) РКП(б) Орталық Комитетінің хатшысы, әрі РКП(б) ОК-нің Орта Азия бюросының төрағасы Я.Э.Рудзутакқа Ташкентте ТүркАКСР-нің, Бұқар және Хорезм КСР-ларының жауапты қызметкерлерімен Орта Азияны болашақта ұлттық принциптеріне қарай мемлекеттік межелеудің мүмкіндігі және мақсаттары туралы кеңес өткізу туралы тапсырма берді./4/ Кеңес 1924 жылы наурызда өткізілді. Түркістанның ұлттық-территориялық межеленуі туралы Түркістан коммунистік партиясының оргалық комитетінің хатшысы А.Рахымбаев баяндама жасады./5/. Кеңеске қатысушылар межелеудің жүргізілуін қолдады. ТуркЦИК-тің төрағасы Айтақов өз сөзінде Орта Азияның ұлттық-территориялық межеленуін және Түрікмен халқының біртұтас Кеңес республикасына бірігуінің қолайлы екенін атап айтты.

1924 жылы 23-24 наурызда Ташкентте ТКП-ның ОК пленумы болды, онда ұлттық-территориялық межелеу туралы мәселе қарастырылды... Межелеудің дер кезінде көтеріліп отырғандығы, сонымен қатар межелеу туралы әртүрлі пікірлер айтылды. Осы пленумда республикадағы тұрғын халықтар арасындағы қайшылықтарды шешуде ұлттық-мемлекеттік межелеуді іске асыру керек екендігіне тоқталды.

Орталық Азия республикалары арасында ұлттық-территориялық межелеуді жүргізу аса күрделі мәселе болды. Мұндағы халықтардың тарихи байланыстарының тереңде жатуы мен ұлттардың бір-бірімен аралас және тығыз орналасуы үлттық республикалардың шекараларын анықтауда көптеген қиындықтар туғызды. ондай-ақ, экономикалық орталықтармен ірі елді-мекендерді бөлу мәселелері көп жағдайда тығырыққа тіреліп отырды. Экономиканың даму деңгейімен, халықтың ұлттық қүрамы туралы статистикалық мәліметтердің мардымсыздығы жағдайды одан әрі қиындатты. Осының бәрі үлкен дайындықпен көптеген жүмысты талап етті. Осы мақсатта арнайы (б)РКП ОК Орта Азиялық бюросы жанынан және әр ұлттық республикалардың жеке комиссия бөлімшелері құрылды.

РКП(б)-ның XII съезінен кейін Орта Азия республикаларының партия және Кеңес органдары РКП(б) орталық комитетінен Орта Азияны ұлттық территориялық жағынан межелеуді жүргізу мәселесін қарауды сұрап тілек білдірді. Қазақ АКСР үкіметі кеңестердің IV - съезінде 1924 жылы қаңтарда берген есебінде Жетісу мен Сырдария облыстарындағы Қазақ аудандарын қосу туралы мәселе орталық партия және мемлекет органдарының алдына іс жүзінде қойылды. үркістан кеңестерінің XII-съезінің делегаттары өздерінің сөйлеген сөздерінде межелеу жөніндегі мәселені тез арада шешу қажеттігін ерекше атап көрсетті.

Жергілікті ұйымдардың пікірлері анықталғаннан кейін мәселені талқылау РКП(б) орталык, комитетінің Орта Азия бюросы мен орталық партия органдарына көшірілді. онымен қатар, С.Қожанов 1924 жылғы 10 наурызда өткен ұлттық-территориялық межелеуге байланысты мәжілісте Орталық Азияны федерацияға, онда да экономикалық жағынан емес, саяси әкімшілік жағынан біріктіру туралы ұсыныс жасады. Ал 1924 жылы 26 тамыздағы РКП Киробком Президиумының мәжілісінде Меңдешев ТүркАКСР-і мен арадағы шекараны межелеуге байланысты баяндама жасайды. Меңдешев республикалар арасындағы шекараны анықтауға әр елден үш адамнан өкіл қатысқан комиссияның күрделі және келісімді жүмыс атқарып жатқандығы жайлы хабардар етіп, біраз қарама-қайшылықтар тудырып отырған мәселелерге ерекше тоқталып, комиссияның ұлттық-территориялық межелеуге қатысты шешімдерінің қорытындысымен таныстырды.

1924 жылы 9-сәуірде РКП орталық комитетінің саяси бюросы жергілікті ұйымдардың ұсыныстарын қарап, ұлттық мемлекеттік межелеудің жүргізілуін негізінен мақұлдады. Орта Азияның жаңадан құрылатын республикалары мен облыстарының этнографиялық, саяси және экономикалық карталарын қосып, барлық материалдарды әзірлеп, партияның орталық комитетінің қарауына беру РКП(б) орталық комитетінің Орта Азия бюросына тапсырылды. 1924 жылы сәуірдің соңында РКП(б) орталык, комитетінің Орта Азия бюросы мен Түркістан компартиясы орталық комитетінің бірлескен мәжілісінде Орта Азияны межелеуді әзірлеу және жүргізу жөнінде жұмыс барысы қаралды /6./ Орта Азияны межелеуді әзірлеу және жүргізу жөнінде қазақ, өзбек және түрікмен қосалқы үш комиссия құрылды. Орта Азияны межелеу туралы комиссияның материалдарын қарап, РКП(б) орталық комитетінің Орта Азия бюросы 1924 жылы 12-мамырда одақтық екі республика-Өзбек пен Түрікмен және автономиялы екі облыс- Қара-қырғыз және Өзбекстан құрамында болатын Тәжік автономиялы облыстары құрылсын,ал Түркістанның қазақ аудандары Қазақ АКСР-і құрамына қосылсын деғен шешім қабылдады. Комиссияның шешімдері мен РКП(б) комитеті Орта Азия бюросының шешімі партияның орталық комитетіне тапсырылды.

1924 жылы 27 қыркүйектегі РКП(б) Киробком Президиумының мәжілісінде қарақалпақ халқы атынан келген делегацияның өтініші тындалды. Мәжілісте қарақалпақ делегациясы өкілдері Досназаров пен Бекімбетов баяндама жасайды. Баяндамашылар бұрын патша заманында қарақалпақтардың жапа шеккенін және оның Кеңес билігі орнаған күннің өзінде тоқтамай отырғанын баяндайды. Олар өкіметтің межелеу басталғанға дейін олармен санаспай келгенін өкінішпен еске алып, Орталық Азия ОК бюросы Қарақалпақ автономиялы облысын құру жөнінде мәселе көтергенін, бірақ оны қай республикаға бөлетіні жайлы нақты шешім қабылдамағанын айтады.

¥лттық территориялық межелену негізінде ТАКСР-ның бұрынғы Жетісу және Сырдария облыстарының көптеген жерлері Қазақ АКСР-не қарайтын болды. 1924 жылы қарашадан бастап бұл облыстарды басқару ісін республика үкіметі құрған революциялық комитет жүргізді. Қазақ АКСР-не қосылған жеке уездері мен болыстарының шекарасын анықтау бірнеше айға жалғасты. Межелеудің қорытындысы бойынша Қазақстанға Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент уездері және Әулиеата уезінің көпшілігі, Сырдария облысындағы Ташкент және Мырзашөл уездерінің бір бөлігі, Самарқанд облысы, Жизақ уезінің көшпелі алты болысы ауысты. Жетісу облысынан Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал уездері, Бішкек уезінен Георгиев, Шу, Қарақоныс болыстары қосылды /7/.

РКП(б)-ның (1925 ж.1-7 желтоқсанда) өткен У Қазақстандық конференцисы атап өткендей, оңтүстік аудандарының республиканың басқа аудандарымен қосылуы, Орынбор губерниясында негізінен орыс халқы орналасқандықтан республика орталығын қазақ халқының тығыз қоныстанған елді мекеніне көшіру қажеттігі туындады.

ҚАКСР-нің жаңа астанасын таңдау кезінде Ақтөбе, Ақмола, Шымкент, Семей, немесе Алматы қалалары ұсынылды. Таңдау Ақмешіт қаласына түсті. 9 ақпанда ҚАКСР-інің ОАК осы мәселе бойынша шешім қабылдап, 1925 ж.6-сәуірде Бүкілресейлік ОАК-нің Президиумы Орынбор губерниясының ҚАКСР-нің құрамынан шығарылуы туралуы қаулы қабылдап, арнайы құрылған комиссияға олардың шекарасын белгілеуді тапсырды. /8/

1925 ж. 15-19 сәуірінде жаңа астанада Ақмешітте Қазақ Республикасы Кеңестерінің съезі өтті. «Кеңестердің Бесінші съезі Қазақ Республикасы ғұмырындағы елеулі бетбұрыс болды. Мүнда ең алғащқы рет республиканың барлық аудандарынан өкілдер жиналды. Арнайы шешіммен халықтың нақтылы тарихи «қазақ» атауы қалпына келтіріліп, Қазақ республикасы деп аталды. Сонымен қатар республика астанасы Ақмешіттің аты өзгертіліп, Қызылорда деген жаңа атқа ие болды. Осы күндері мерзімді басылымдар, тіпті ғылыми басылымдардың өзі одақтас республикалар арасындағы шекара орталықтың басқаруымен белгіленді деп жазып жүр. Орталық мемлекеттік мұрағат, Республика Президенті мұрағаттарының құжаттарына сүйенсек, бұл мәселелермен БОАК-нің арнайы құрылған әкімшілік комиссилардың , атқарушы және заң орындарының айналысқанын көреміз. Болашақ шекараны белгілеудегі жергілікті билік органдарының және тұрғылықты халықтың пікірімен санаса отырып қабылдаған шешімдері жиі-жиі «делимитизация» терминімен белгіленбесе де, хаттамалар, актілер, шекараны көрсетулері бұл заңды терминің бүкіл белгілерін айқындап берді.

1925 жылы Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу аяқталды. Осы кезде Қазақ АКСР-інің құрамына Сырдария және Жетісу облысы, Қара-Қалпақ автономиялы облысы, Самарқанд облысы және көптеген уездер қосылған болатын. Осындай қиын жағдайда қазақ халқының тарихи жерлері өз иелеріне қайтарылды, жерлердің қосылуынан республика халқының саны өсіп, 1926 жылы санақ бойынша 6,6 млн адам болса, оның 3,6 млн қазақтар еді, яғни, қазақтар республика тұрғындарының 61%-құрады, орыстар - 1,2 млн. (18%), украиндықтар - 0,8 млн. (12%) /9/.

2.ҚРОММ, қ.196, жазба 2, іс 1, 42-46 бб.

3. ҚРОММ, қ.196, жазба 1, іс 8, 28 б.

4.Маймақов Ғ. Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы. Алматы, 2005 .5.б

5.Нусупбеков А. Объединение казахских земель в Казахской Советской социалистической республике. Алма-Ата, 1953, С.60

6. ҚРОММ, қ.196, жазба 1, іс 85, 25 б.

7. ҚРОММ, қ.196, жазба 1, іс 8, 28 б.

8.ҚРОММ, қ.30, жазба 1, іс 659, 11 б.

9.Қозыбаев М.К., Алексеенко А.Н., Алексеенко Н.В., Романов Ю.И. Этносы Казахстана. Астана, 2001.

ТҮЙІНДЕМЕ

Әлі күнге дейін көптеген отандық, ресейлік ғалымдар дүние жүзі тарихын кезеңдеуде маркстік көзқарасты ұстанады. Ол бойынша жаңа заман 1640 -1918 жж. аралығын қамтиды және 2 кезеңге бөлінеді:

1). 1640-1871 жж. – қоғамда капиталистік қатынастардың тұрақтанып, төңкерістік құрулар арқасында ескі феодальді формацияның құлдырау кезеңі. Әлем сахнасында батыс елдерінің біртіндеп алға шығып, олардың даму қарқынын анықтай бастайды.

2). 1871-1918 жж. – капитализмнің ең жоғарғы деңгейі – имперализмге өту кезеңі. Сонымен қатар атаулы уақыт І дүниежүзілік соғыс пен 1917 ж. әлемдегі тұңғыш социалистік мемлекет орнатқан Қазан төңкерісі нәтижесінде туындаған капиталистік қатынас жүйесінің күйзелісімен сипатталады.

Осылайша, марксистер жаңа тарих негізін капиталистік формацияның қалыптасуымен және дамуымен ұштастырады. Сондықтан олардың басталу кезеңін XVІІ ғ. ІІ-жартысы мен – XVІІІғ. жататын төңкерістермен, өндірістік қатынастармен байланыстырады.

Тарихты кезеңге бөлу мәселесі тарихшылар мен бірге қоғамтану ғылымдарының басқа да өкілдерін, экономистерді де толғандырады. Тарихшылардың көпшілігі XV-XVІ ғасырлардағы жаңа кезеңді Ұлы географиялық ашулармен, Ренессанс және Реформация дәуірінен бастағанды жөн дейді. Ал келесі бір пікір айтушы топ, бұрынғы кезеңге бөлуді сақтай отырып, оның негізгі мәселелеріне ғылыми тұрғыдан қарауды, тағы да бір пікірлер жаңа замандағы ұлы оқиғалар деп саналатын Ұлы Француз буржуазиялық революциясы сияқты оқиғаларды жаңаша тұрғыдағы пайымдаулармен толықтыру қажеттігін айтады. А.Я.Гуревич маркстік диалектика заңдылығының жалпы идея мен материя сияқты философиялық категорияларды ұғыну арқылы кезеңдерге бөлуін жаңаша ұғымдық қолданыста қабылдау қажеттігін жақтайды/1./

Тарих қойнауына шегініс жасайтын болсақ, көне заманда, бір құдайлыққа табыну сатысында тарихқа деген проведенциялдық, яғни адамзат тарихы Құдайдың еркімен алдын ала болжанып қойылады деген көзқарас кең таралғаны белгілі. Ал, бертін келе, Қайта өрлеу заманынан бастап зиялылар тарихты ақыл-оймен ұштастырып, оны зерде заңдылықтары арқылы дамып жатқан құбылыс ретінде түсінуге тырысты. Бұл сарынның өкілі – Д.Вико. Оның ойынша, тарих ғылымы – ой елегінен өткізілген адамзаттың өз іс-әрекеті. С.Симон, Р.Оуэн, Ф.Морелли бастаған ағартушылар: «Ғылым мен халықты ағарту арқылы жер бетінде бақытты қоғам орнатуға болады» - деді.

XVІІІ ғасырда немістің ұлы философы Гегель адамзат тарихын заңды түрде дамып жатқан құбылыс ретінде түсінуге бет бұрды. Оның ойынша, адамзат тарихы - өзін өзі тану жолындағы Дүниежүзілік рухтың даму сатылары. Мұндай көзқарас француз ағартушылары – Вольтер, Монтескьенің тарихтың қозғаушы күші – адамдардың ой-жоспарлары, жақсы жасалған заңдар, т.с.с. деген ой-пікірлеріне қарсы келді. Дегенмен, Гегельдің идеалистік тұрғыдан болса да, адамзат тарихының дамуын ауқымды да әртүрлі болмыс деп көрсеткенін байқаймыз.

XVІІІ және XІX ғасырлар тоғысында тарих ғылымының философиясы жеке ғылыми сала тұрғысында қалыптаса бастады. Осыған байланысты философтар тарихтың теориялық, методологиялық мәселелеріне талдау, жүйелі тұжырым жасай бастады.

Тарихтың философиялық заңдылықтарын, оны ұғынудағы методологиялық негіздер мен әдіс өлшемдерін зерттеуге неміс философы, тарихшы Освальд Шпенглер, итальяндық философ Бенедетто Корче, ағылшын тарихшысы Арнольд Джозеф Тойнби, американдық ғалым Питирим Сорокин, неміс философы Карл Ясперс елеулі еңбек сіңірді.

Бүгінгі тарихнамадағы тарихты кезеңдерге бөлу мәселесі тарихнама саласының күрделі мәселелерінің бірі. Шетел тарихымен айналысатын ғалымдар арасында да әр дәуірлердегі жетістіктерді талқылау мен негізге алу төңірегінде де әртүрлі пікірталастар өрбуде. Бұрынғы кеңестік оқыту әдістемесінен бас тартып, жаңаша ойлау стеоретиптеріне жүгінетін ізденушілер, ғылымның ұтқыр жақтарын қарастыра отырып, оқыту тәсіліне оның ықшам бағыттарын енгізуге тырысуда. Басқаша айтар болсақ, 1934 жылы И.В.Сталиннің нұсқауымен қабылданған әдеттегі жаңа және қазіргі заман тарихын кезеңдерге бөлу дәстүрінен бас тартуға тырысуда. Жалпы, осыған дейін Еуропа мен Америка елдерінің жаңа заман кезеңдері тарихын оқытудағы негізге алынып келген дәстүрлі кезеңге бөлу, өзінің әдістемелігі жағынан шын мәнінде түбегейлі емес және тарихи мәліметтерге қарама – қарсы болды /2/.

Ежелгі дүние мен орта ғасырлардағы хронологиялық шеңберлерге қарағанда жаңа заман шеңберінің айырмашылығы хронологиялық байланыста, шетелдер тарихында оқыту саласында жаңа заман кезеңінің хронологиялық шегі өзгеше.

Ол бойынша атаулы кезең XV-XVІ ғғ. басталып, XІXғ. аяғында аяқталады.

Түрлі көзқарастарды қарастыра келе жаңа заман тарихын кезеңдеудің төмендегідей нұсқауларын көрсетуге болады:

1). XVІ-XVІІ ғғ. басы – кейінгі орта ғасыр немесе ерте жаңа заман . Қайта өрлеу мен капиталистік қатынастардың қалыптасу дәуірі. Орта ғасырдан жаңа заманға өту кезеңі.

2). XVІІ ғ. ортасы мен XVІІІ ғ. аяғы индустриалды өркениеттің қалыптасуы, ағартушылық заманы. Либерализмге өту мен бірте – бірте феодализм қалдықтарынан құтылумен сипатталады.

3). XVІІІ ғ. аяғы - XІX ғ. басы (1789-1815) – Ұлы француз революциясы мен Наполеон Бонапарт дәуірі. Өндірістік өркениетке көшу мен біртіндеп буржуазияланудың алға шығуы.

4). XІX ғ. – дамыған индустриалды өркениет, өндірістік төңкерістер, еркін нарық, буржуазиялық революциялар, ұлт-азаттық қозғалыстар дәуірі.

5). XІX ғасыр аяғы мен XX ғасыр басы – жаңа заманнан қазіргіге өту кезеңі. Мемлекетаралық экономикалық және саяси қатынастардың ушығуы.

Жаңа заманға тән ерекшеліктер мен айырмашылықтарға келетін болсақ, бұл заманның да адамзат тарихының басқа да дәуірлері сияқты оны басқа кезеңнен ажыратуға мүмкіндік беретін өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл дәуірде орта ғасырда туындаған идеялар мен процестердің жүзеге асырылуы, яғни қазіргі өркениет әлемі туындаған еді. Жаңа заманда олардың идеяларынсыз біз қазіргі жағдайға жетпес едік.

1). Жаңа заманның басты қыры – бұл жаңа әлеуметтік қатынастардың жаңа негізі – капиталистікке өтуі.

2). Осы негізде жаңа өндірістік өркениет қалыптасты, Оған бастау болған XVІІІ ғасырда белең алған Англиядағы өндірістік төңкеріс еді. Қазіргі уақытта маңыздылығы өрбіп тұрған машиналар саны алғашында өндірістік, одан кейін қоғамның басқа да салаларында сандары көбейе түсті.

3). Әрине, жаңа заман дәуірінде бірінші орында буржуазия болды. Ол барлық төңкерістердің қозғаушы күші болды, экономикалық, халықаралық және ішкі саясатты, құндылықтарды, қоғамдық талғамдарды анықтады (әсіресе, XІX ғ.). Буржуазиялық құндылықтар, буржуазиялық психология деген ұғым пайда болды. Жетістіктің басты, әрі маңызды критерийлері ретінде ақша алға шықты. Баюға деген ұмтылыс адамның ой-санасында басты мақсатқа айналды. Бенджамин Франклин: «Қамтылған адам болсаң ғана тәуелсіздік сенің қорғаның бола алады» деді. Осы себептен жаңа заман өркениеті – буржуазиялық төңкеріс болды.

4). Өндіріс пен сауда қалалармен олардың маңында шоғырланғандықтан қалалар рөлі артып, урбанизация басталды. Алғаш рет тарихта қала ауылды ығыстырып, экономикалық үстемдік алды.

5). Өмірдің барлық сферасында демократияландыру жүрді. Қайта өрлеу мен ағартушылық идеялары адамдар санасын шіпкеу мен дін қысымынан азат етіп, діни шыдамдылық пен атеизмнің дамуына себеп болды. Шіркеу адамдар алдындағы бұрынғы қасиетті ықпалы мен құдайлық санкциясынан айырылды. Жаңа заман – төңкеріс, халықтың құқықтарын бекіту кезеңі қажет болған билік пен билеушілерге толы болды.

6). Жаңа заман сонымен қатар адамдардың жаппай тұлғаларға айналуымен және олардың даму еркіндігінің жоғарғы деңгейімен сипатталады. Адамдардың бейнесі, өзінің өмірдегі орны мен рөлі жайлы елестетулері мен құндылықтар жүйесі өзгерді. Тұлғалардың еркіндіктері мен құқықтарының кепілдіктері біртіндеп бірінші орынға шықты. Бұрындары қоршаған орта мен қоғам тұрақтылығына сенімді болған жаңа заман адамның қоғамды да, табиғатты да бақылауына болады деген қорытындыға келеді.

7). Жаңа заманда оқиғалар тығыздығы көтеріліп, уақыт жылдамдығы артты. Егер ежелгі дүние дәуірі бірнеше мың жылдарға, орта ғасырлар – 10-нан аса ғасырларға созылса, жаңа заман үш немес төрт ғасырға созылды. Капиталистік адам үнемі асығып жүрді, өйткені кіріс көлемі сенің қаншалықты тез шешім қабылдауыңа және өндірістің қаншалықты қарқынмен жаңа жүйеге енуіне байланысты. Франклиннің: «Уақыт – ақша» деген нақты сөзі атаулы дәуірдің лозунгіне айналды.

8). Жаңа заманда өткен дәуірмен салыстырғанда табиғат пен қоғам жайлы білім әлдеқайда қарқынды дамыды. Ғылымның дамуы жаңа заманның басты процестеріне, ал ғылыми дәлелдемелердің техникалық өнертапқыштар жемісіне айналуы қоғамдық дамудың басты қозғаушы күшіне айналды. Френсис Бэконның ғылым адамға әлемді басқару құзыреттілігін берітіндігі жайлы идеясы адамдардың ой – санасының өз алдында туындайтын барлық мәселелерді шеше алады деген сенімін тудырды. Ал, сол кездегі ғылым жетістіктері адамдардың өздеріне қарсы айналып шықты. Қарулы соғыстар арқылы бір ел екіншісін жаулап алды.

9). Алғаш рет жаңа заманда әлем бірегей қалып ала берді. Жыл өткен сайын әлем картасында «ақ дақтарң азая берді, жаңадан ашылған жерлер мен елдер қатары көбейді, ендігіде бір-бірінен оқшау даму жолына түсу мүмкіндігі болмады, теңіздер мен мұхиттар қаншалықты тосқауыл болса, адамдар қатынастарын соншалықты жақындастырды. Стратегиялық мақсаттар ортақтығы мен сауда құрлықтардың бәрін өзара байланыстырды.

10). Мемлекеттер мен халықтар даму деңгейі бірден болмады: дамыған орталық пен тәуелді, артта қалған периферия пайда болды. Жаңа заман өркениетінің орталығы Еуропа мен Солтүстік Америка болды, периферияға олардың отар иеліктері Азия, Африка, Оңтүстік Америка ығыстырылды. Сондықтан жаңа өркениетті Еуроамерикалық немесе Еуроатлантикалық деп атауға болады. Батыс-шығыс әйгілі қарсылығы туындады. Жаңа заман Еуропалықтары өздерінің шығыс әлеміне деген үстемдіктеріне сенімді болды, шығыста батыстағы сияқты құмарлы әрі кәсіпкер адамдар жетіспеді. Екінші жағынан, алдыңғы қатарлы құрлық мемлекетері арасында бөлінулер болды. Жаңа заманның аяғында Ұлы державалардың ұзын саны 8 еді, олар: Ұлыбритания, Франция, Ресей, Германия, Австро-Венгрия, Италия, АҚШ, Жапония және кіші елдер (Солтүстік, Орталық, шығыс және Оңтүстік Еуропа елдері). Алайда, бұл қол жеткізген біріншілікті ұстап тұру аса қиынға түсті, өйткені жаңа дәуір саяси және экономикалық құрылымдардың үнемі жаңалануын талап етті.

11). Жаңа заманда халықтарда мемлекетерімен ғана емес, сонымен қатар өнеркәсіптерімен ерекшеленген ұлттар да қалыптасты. XІX ғ. аяғында ұлт тәуелсіздігі мен суверенитет жолында ұлттық қозғалыстар бел алып, ұлтаралық қақтығыстар жиеледі.

Осылай орта ғасырдан қазіргі заманға өтпелі этап ретінде жаңа заман қазіргі өркениеттің негізін қалады. Олай болса өркениеттің басты көрсеткіштері қандай, соған тоқталайық:

- дүниені антропоцентристік козқараспен түсінетін адам тарихы;

- дара өркениетті бөліктердің қоғамдағы жалпы дүниежүзілік өркениетке еуропалық және еуроамерикандық өркениеттердің әсерімен бірігу тарихы;

- индустриалдық өркениеттің пайда болып, дамуы және тоқырау тарихы;

- мәдени – тарихи дәуірлердің алмасу тарихы (Қайта өрлеу, географиялық ашулар, Реформация, ағартушылық, техникалық және ғылыми прогресс) ;

- жалпы өркениеттілік құндылықтардың қалыптасу тарихы. /3./

Алайда, осы жоғарыда аталғандардың бәрі орта ғасырды жаңа қүбылыстар алдында шегінді дегенді білдермейді. Испанияда инквизиция 1826 жылы жұмыс істеді. Бұл жылы отқа соңғы еретик өртелген еді. Қоғам ұзаққа дейін сословиелерге бөлінді, шаруалардың феодалдық тәуелділік формасы түпкілікті жойылмады. Әрбір Европалық мемлекет бұл жүйені өзінше, өзіндік хронологиялық шеңберімен құрады. Міне, осы себептен жаңа заманды кезеңге нақтылап, бірдеңені анық айту өте қиынға соғады.

1. Гуревич А.Я. Исторический синтез и школа «Анналов». М., 1993

2. Мәшімбаев С.М. Еуропа және Америка елдерінің жаңа заман тарихы. А., 2005.

3. Мишина Л.А., Жарова В.Н. Становление современных цивилизации. М., 1995.

Мақалада жаңа заман тарихын кезеңге бөлу мәселесінің тарихнамасы, методологияға қатысты ойлар берілген.

В статье рассматриваются историография по проблемам периодизации и методологии истории нового времени.

(г..Ташкент. НУУ имени Мирзо Улугбека)

Идея о создании в Ташкенте высшего учебного заведения, не единожды высказывавшаяся в различных кругах еще с начала XX века, обретала постепенно, что называется, "плоть и кость" благодаря как стараниям туркестанской интеллигенции, так и поддержке российской научной общественности.

В сентябре 1917 года вопрос о создании университета в Ташкенте обсуждался в Петрограде в Министерстве просвещения. В совещании участвовали известные ученые - В.И. Вернадский, Е.Е. Жуковский, В.В. Бартольд, М.И. Марр и другие. Активную поддержку этому вопросу оказал востоковед С.Ф. Ольденбург, который как раз в то время являлся министром просвещения Временного правительства. Отмечалось, что этот университет не только станет играть роль образовательного центра, но и будет призван вести "всестороннее изучение края в историческом, филологическом, этнографическом, археологическом и правовом отношении", обращая особое внимание на "изучение истории, культуры и языка Востока".

29 июня - 1 июля 1918 года (уже при Советской власти)) Наркомпрос РСФСР созвал совещание по вопросу об организации Ташкентского университета./1/ На совещании присутствовали представители ведущих российских вузов. Петроградские востоковеды были представлены В.В. Бартольдом и А.Э. Шмидтом, который был избран членом нового оргкомитета по образованию Туркестанского университета. В августе 1919 года вместо оргкомитета было организовано правление создаваемого ташкентского вуза. Главой правления был избран известный ученый-почвовед Н.А. Димо, а его заместителем А.Э. Шмидт.

Параллельно работа по созданию университета велась и в Ташкенте. Группа ученых и общественных деятелей Туркестанского края (В.И. Романовский, М.И. Слоним, Г.М. Сваричевский, А.П. Шишов, P.P. Шредер и др.) создали в начале 1918 года общество ревнителей высшего образования. Их стараниями 21 апреля того же года был открыт Туркестанский народный университет. Торжественное открытие, в котором приняло участие порядка двух тысяч человек, состоялось в так называемом Доме свободы (с 1910 до 1917 года в этом доме находилось Общественное собрание, а первоначально дом был построен для хлопкозаводчика Вадьяева; в советские годы здесь помещались Республиканская детская библиотека и ныне там находящаяся). Первым ректором был избран А.В.Попов.

12 мая 1918 года силами местной национальной интеллигенции состоялось открытие в старогородской части Ташкента Мусульманского народного университета. Его ректором становится Мунаввар Кары Абдурашидханов. Вскоре оба университета сливаются в один. Именно 12 мая, как было сказано выше, считается датой основания Национального университета Узбекистана, преемника Туркестанского народного университета.

Первоначально было открыто 5 факультетов: литературно-философский, социально-экономический, естественно-математический, сельско-хозяйственный, технический /2/

В декабре 1919 г. Туркестанский народный университет переименовывается в Туркестанский Государственный университет. Ректором назначается Н.А.Димо./3/

10 апреля 1920 года в Ташкент прибыл военно-санитарный поезд №159, отправившийся из Москвы. Поезд доставил первую группу ученых из вузовских центров России - кадровое пополнение для молодого университета. Туркестан в течение 1920 года получил из центра 43 профессора, 43 преподавателя, людей в большинстве случаев высокой академической квалификации и около 70 вагонов ценного оборудования и литературы. Привезенное из Москвы оборудование и прибытие квалифицированных научных работников дало возможность дальнейшего развития университета.

С 1920 года на всех факультетах Туркестанского государственного университета вводится преподавание сартовского языка, как обязательного языка необходимого для всех будущих работников университета./4/

В 1921 году правление ТГУ принимает решение об обязательном изучение для всех студентов Университета одного из местных языков. Преподавание местных языков было рассчитано на двухгодичный курс./5/ На основных факультетах Университета вводилось преподавание узбекского или киргизского(казахского) языков. Для этого требовались опытные преподаватели, знающие русский и указанные языки. Однако таковых было мало, поэтому из-за нехватки специалистов, преподавание велось лишь на некоторых факультетах.

В первые годы существования Туркестанского университета, студентов из числа лиц коренных национальностей было очень мало. Это объяснялось в первую очередь общей слабой подготовкой, незнанием русского языка, материальными трудностями, а также тем, что в этот период принимались в университет в основном лица пролетарского происхождения, что также затрудняло для многих поступление в ВУЗ.

Вопрос о коренизации ВУЗа ставился неоднократно, не только перед руководством университета, но и в партийных органах республики.

В 1921 г. был создан рабочий факультет, основной задачей которого была подготовка рабочих и дехкан местных национальностей на основные факультеты Университета. Рабочий факультет имел 9 семестров. На 1, 2, 3 семестр принимались лица исключительно из местных национальностей, на остальные семестры- местные национальности не менее 35 %. По происхождению принадлежащие к рабочим, батракам, колхозникам и их детям, проработавшим в качестве наемных рабочих физического труда не менее 3 лет.

К 1923 году Туркестанский государственный университет и в отношении набора студентов и в отношении научно-исследовательской работы вышел за пределы Туркестанской республики, обслуживая Бухару, Хорезм и Киргизскую республику.

27 августа 1923 года Коллегия Наркомпроса Туркреспублики постановила переименовать Туркестанский государственный университет в Среднеазиатский государственный университет./6/ Ректором был избран проф. А.Л.Бродский.

После национально-государственного размежевания Средней Азии, перед САГУ стала прямая задача обслуживания всех среднеазиатских республик, а также Казахстана. Университет становится вузом межреспубликанского значения. Прилив студенчества из коренного населения несколько увеличился. Это объяснялось общим изменением принципиального значения Университета, ставшим Среднеазиатским и субсидируемым Среднеазиатскими Республиками и льготами для поступления лицам из коренного населения.

Так например, если в 1921 году в университете обучалось – 12 узбеков, 22 –казаха, 12- таджиков, 11- туркмен, то уже в 1923 году – 124 узбека, 117-казахов, 13- таджиков, 27- туркмен. Таким образом, представители местной национальности в 1921 г. составляли всего 3% всех студентов Университета, в 1923г. – 14,4 %./7/

Неоднократно поднимался вопрос и о преподавании местных языков, он стал настолько необходим, что согласно принятого университетом положения с 1924-25 учебного года вводилось обязательное изучение коренных языков на всех факультетах САГУ./8/ Кроме этого для самих преподавателей организовывались кружки по изучению местных языков.

В 1925-26 учебном году контингент студентов из лиц местных национальностей несколько вырос. Больше всего было принято казахов – 225 , узбеков – 26, таджиков -23, кара-киргизов-35, туркмен -27. Всего студентов было 3412, из них коренного населения – 616./9/

Но не все было просто впервые годы становления университета, это как было сказано выше нехватка высококвалифицированных специалистов в той или иной области, слабая общеобразовательная подготовка студентов, к этому добавлялись идеологические воззрения на видение в советский период высшего образования. Некоторые студенты были отчислены из стен ВУЗа из-за своего социального происхождения, которое они скрыли при поступлении, но органы ОГПУ, в дальнейшем это выявили. Хочется привести один пример по этому поводу. Например, в 1931 г. университетскими организациями был поднят вопрос об исключении из университета студента Шаскольского, сына бывшей ссыльной эсеровки Брюлловой-Шаскольской. На защиту студента встала беспартийная часть научных работников университета, среди них имеющие большой вес – А.Л.Бродский, М.Слоним, Ярошевич и др. Причем один из них заявил: «что этот факт последняя капля, после чего он даже выйдет в отставку, потому что в СССР нет не только элементарной, но и революционной законностиң/10/. Чем закончилась эта история, к сожалению проследить по архивным документам не удалось. Но, думаю, что парторганизация университета и ОГПУ не оставили этот факт без внимания.

Приведем еще один пример того, что в университет принимались студенты «правильного социального происхожденияң. После закрытия Казахского Педагогического института, Наркомпрос Казахстана попросил перевести в САГУ - 22 человека, слушателей КазпедВуза. Из них были приняты лишь 16, остальные шесть, как было указано ОГПУ являются социально-чуждыми элементами и поэтому приняты быть не могут, а именно: Тлеубердин – из зажиточных середняков, Гексенбаев – бай, Бейсанов – из ханов, Алимкулов – бай, Исхаков – алавердинец, Мустафаев – имеет тесную связь с баями и защищает их./11/

В 30-е годы пострадали не только студенты, но были репрессированы и многие преподаватели университета. Только 11 преподавателей Восточного факультета в 1932 году были осуждены по пресловутой 58 статье, сроком на 2 года (А.А.Шмидт, А.А.Семенов,П.Е.Кузнецов, М.А.Андреев, М.Д.Гаврилов, А.В.Панков, И.И.Умняков, Н.Г.Маллицкий, Н.Н.Фиолетов, Д.С.Граменицкий, А.А.Гаррицкий) Некоторые из них проходили ссылку в г.Чимкенте./12/

Но несмотря, ни на какие исторические коллизии, университет продолжал развиваться, совершенствоваться и готовить высококлассных специалистов. В 30-е годы от него отпочковались и стали самостоятельными 20 высших учебных заведений и 4 научно-исследовательских институтов.

Сегодня Национальный университет Узбекистана являясь преемником Туркестанского университета добился огромных достижений, получил признание за рубежом сформированы крупные научные школы по математике, химии, физике, геологии, биологии, географии, истории и др. Подготовлено десятки тысяч квалифицированных специалистов, в том числе видных деятелей науки, культуры и общества.
ЛИТЕРАТУРА
1.Госархив г.Ташкента. Ф.-Р-38. Оп.1,ед.хр.2, л.80.

2. Госархив г.Ташкента.ф.-Р-38.оп.1, ед.хр. 21, л.170.

3.Там же. Ед.хр. 28. л.2.

4.ЦГА РУз, ф.Р-368,оп.1, д.41,л.36.

5.ЦГА РУз.ф.Р-368,оп.1, д.92,л.67.

6.ЦГА Р Уз. Ф.-Р-41, оп.1, д. 1778, л.24.

7.Там же ф.738,оп.1,д.4,л.98.

8.Там же. Ф.368,оп.1,д.266,л.13-14.

9.Там же. Д.289,л.20.

10.ЦГА РУз, ф.368, оп.3,д.8, л.30.

11.Там же. д.3, л.38

12.Там же. Ф.-Р-2231, оп.1, д.150, л.28

Мақалада Ташкент қаласындағы Түркістан университетінің құрылуы мен қалыптасуы қарастырылған.

В статье рассматривается история образования и становления Ташкентского Госуниверситета, которому исполнилось 90 лет.

(г.Ташкент, НУУ им. Мирзо Улугбека)

В глобальном масштабе процессы урбанизации в различных странах существенно различаются. Республика Узбекистан также имеет свои специфические национально-географические особенности формирования и развития урбанизации, с учетом которых и строится национальная политика в этой сфере.

В настоящее время в Узбекистане проживает 26,3 млн. человек, в том числе около 9,5 млн. городского населения. Таким образом, статистический, официальный уровень урбанизации современного Узбекистана составляет 36,1%.

Процесс формирования городов и развития урбанизации Узбекистана имеет древнюю историю. Однако современные черты городского расселения и особенности урбанизации республики всецело сформированы в советский период развития, когда Узбекистан был в составе Советского Союза.

В период независимости проводится национальная политика урбанизации. Отличительным моментом современного этапа урбанизации является создание инфраструктуры городов, благоустройство их, восстановление исторических памятников и т.д. Количественный рост городов остановился в пользу их качественного улучшения. Постановление Олий Мажлиса Республики Узбекистан от 4.04.2002 г. «О введении в действие градостроительного Кодекса Республики Узбекистан» сыграло огромную роль в регулировании градостроительной деятельности, в усилении работы специального уполномоченного государственного органа – Государственного комитета Республики Узбекистан по архитектуре и строительству и его областных управлений и т.д.

Вопросы изучения демографических процессов во второй половине ХХ века, встали в центр внимания исторической науки в связи с тремя основными моментами. Во-первых, стало возможным обсуждение в открытой печати запретных в течение многих десятилетий тем по истории народонаселения; во-вторых, исследователи получили с конца 80-х гг. доступ к строго засекреченным архивным материалам, прежде всего статистическим; в-третьих, - эти проблемы актуализировались в связи с демографической ситуацией, сложившейся в Узбекистане в начале ХХІвека, корни которой уходят в прошлое, в том числе в период с середины 1940-х до конца 1980-х годов.

До конца 1950-х гг., научных исследований по истории демографических процессов в советскую эпоху проводилось недостаточно,что было обусловлено недоступностью основных источников, прежде всего демографической статистики. Немногочисленные публикации, по истории народонаселения, вышедшие в этот период, были посвящены социально-производственной структуре населения, а также хронологически ограничены 20-ми годами ХХ века/1/.Все же развитие науки о народонаселении в эти годы не остановилось.

В 1960-х - 1970-х гг. произошел рост числа исследований по проблемам народонаселения. Рассматриваемый период явился временем, когда появляются первые работы, по общему изучению населения Узбекистана в советский период. Значительную роль в развертывании научной деятельности сыграло проведение переписей населения 1959, 1970, 1979 гг.

Исследователи обратились к изучению тем, которые ранее почти не находили освещения. Особенно большую работу провели М.К.Караханов и И.Р.Мулляджанов, опубликовавшие труды по демографической истории Средней Азии и Узбекистана/2/.

Как известно, изучение демографических процессов велось преимущественно экономистами, географами, демографами, не ставившими задачу изучения демографических процессов в исторической ретроспективе. Так, демографические сюжеты остались на периферии научных интересов историков.

Перед историками Узбекистана встала задача по разработке изучения демографических процессов в исторических трудах.

Новая стадия развития изучения народонаселения Узбекистана началась после приобретения независимости. Появилось немало интересных научных трудов, в которых с качественно новых теоретико-методологических позиций и общемировых принципов научного познания переосмысливаются многие узловые вопросы отечественной историографии, в том числе и исторической демографии страны.

В годы независимости активизация историко-демографических исследований стала результатом, не только исторической науки, но и развитием демографической науки. Теоретические вопросы взаимосвязи наук в изучении народонаселения, под контекстом историко-демографических аспектов исследуются в монографии авторского коллектива: О.Атамирзаева, В.Генштке, Р.Муртазаевой «Узбекистан многонациональный: историко-демографический аспект»(1998г). Большим успехом исследования явилось то, что работа такого плана была создана впервые и способствовала активизации творческого изучения проблем демографических процессов в стране.

Эти же авторы в следующей  своей монографии «Межнациональная толерантность в Узбекистане: история и современность» (2004г.), на основе социологических исследований, рассмотрели роль межэтнической толерантности в историческом аспекте.

Изучение формирования многонационального состава населения Узбекистана в ХХ веке, а также раскрытие их исторических корней с древнейших времен, создало прочную основу для методологических аспектов проблем народонаселения.

Среди разных исследований, имеющих отношение к исследуемой теме, необходимо, отметить книгу «Историко-демографические очерки урбанизации Узбекистана»/3/.В исследовании на основе широкого круга источников, авторский коллектив рассматривает весь комплекс вопросов развития урбанизации в Узбекистане. Изучение демографических проблем, максимальное включение демографического материала в арсенал исторической науки обогащает его, расширяет фронт исторических исследований, помогает более глубокому и основательному решению ряда коренных задач, стоящих перед историками.

В свою очередь, говоря о совместных усилиях ученых исторической и демографической наук в изучении истории демографических процессов современности необходимо отметить следующее. Творческий контакт историков и демографов способствует успешному изучению демографической проблематики, столь важной как национальная концепция развития расселения и урбанизации Узбекистана.

Характерной чертой, исследований на данной стадии, является активизация ученых на коллективное решение проблем историко-демографических процессов Узбекистана. Во всех этих работах содержится немало интересного материала, они, безусловно, представляют собой огромный вклад в исследование истории народонаселения страны.

В 1995г.вышла в свет монография Д.Б.Бабаджановой «Демографические процессы в Узбекистане и их особенности». Основное внимание уделено анализу численности населения, проблемам миграции в 70-х - 80-х-гг. Особый интерес представляет характеристика взаимосвязи проблем экологии и охраны здоровья населения с важнейшими демографическими процессами: использование трудовых ресурсов, расселение и занятость населения. Вместе с тем, черты миграционных процессов характеризуются в учебном пособии для преподавателей «Социально - экономические отношения в Узбекистане» (1999г.)/4/.Автор анализирует эволюцию демографического фактора в межнациональных отношениях, показывает ее конкретные социально-демографические последствия.

В этот период появились исторические исследования, дающие характеристику отдельных вопросов, оказавших свое влияние на развитие демографических процессов. Среди них особое место занимает изучение людских потерь во второй мировой войне, история депортации разных народов и национальностей в Узбекистан. Эти вопросы рассматриваются в работах Ш.Д.Пиримкулова/5/, В. Л. Генштке/6/, А.Рахманкуловой/7/, П. Кима/8/, Ш.Хаитова/9/, опирающихся на обширный круг разнообразных источников: от воспоминаний очевидцев до неопубликованных и рассекреченных в недавнее время архивных данных. Анализ литературы этой группы позволяет сделать вывод о том, что в рассматриваемых исследованиях много ценных материалов, о составе и численности населения, а также фактов демографических потерь.

Вместе с тем началось изучение истории, характера и масштаба репрессивной политики советского государства в 80-х гг. На основе архивных документов в статьях Х.Юнусовой/10/ раскрываются последствия «хлопкового дела» и исследуется рост социальной напряженности 80-х гг. в Ферганской долине.

Своеобразным показателем значительного роста в исследовательской деятельности стали научные конференции, совещания и семинары по проблемам народонаселения. Учеными Национального университета Узбекистана в 2005 году была организована международная конференция на тему: «Этнодемографические процессы в Узбекистане»/11/. Ряд публикаций по изучению историко-демографических процессов вошли в сборники материалов республиканских научных конференций посвященных различным аспектам истории, которые были организованы в регионах республики/12/. Публикованные материалы явились совершенно новым явлением, отразившим начавшийся подъем в изучении демографических процессов на различных этапах истории.

Таким образом, по изучению демографических процессов в середине 1940-х-конце 1980-х гг. создано значительное число исследований. Историографический анализ позволяет определить их основные черты и стадии становления в исследуемый период. Вместе с тем, изучение демографических процессов в послевоенные десятилетия в масштабах страны, только начато. Действительно историческая демография в Узбекистане сравнительно молодая научная дисциплина, начинающая свое становление. Попытки комплексного рассмотрения истории населения в середине 1940-х-конце 1980-х гг. в стране до настоящего времени единичны. Историографический анализ ставит задачу проведения комплексных исследований демографических процессов на республиканском уровне.

Новый всплеск исследований историко-демографического характера возник в связи с важнейшими датами, связанными с историей Ташкента.

Объявление Ташкента столицей исламской культуры в 2007 году, как факт большого международного значения. Данное решение Международной исламской организации по вопросам образования, науки и культуры (ІSESCO) явилась высокой оценкой политики, проводимой в республике по восстановлению культурных памятников, святых мест поклонения, сохранению и пропаганде богатого духовного наследия, бесценных заслуг мыслителей Маверауннахра, роли одного из самых древних и крупных городов Центральной Азии – Ташкента в мировой истории.

Ещё одним ярким свидетельством мирового признания является постановление 34-й сессии Генеральной конференции ЮНЕСКО от 2 ноября 2007 года о праздновании 2200-летия города Ташкента и участии ЮНЕСКО в праздничных мероприятиях.

Постановление Президента Республики Узбекистан «О подготовке и праздновании 2200-летнего юбилея города Ташкента» от 2 апреля 2008 года определило конкретные мероприятия по празднованию исторической даты для всего узбекистанского общества. Этот важный документ является основанием для более глубокого изучения каждой страницы истории города Ташкента.

Столица Узбекистана город Ташкент, а также все его промышленные города всегда отличались высоким удельным весом европейского населения, которое, главным образом, проживало и проживает в городах Узбекистана. Титульное население республики – узбеки в своем преобладающем большинстве (до 70%) оставалось и остается сельским, не урбанизированным населением.

Численность городского населения Узбекистана за весь советский период выросла с 936 тыс. человек в 1917 году до 8375 тыс. человек в 1991 году, т.е. увеличилась в 9 раз. А удельный вес населения городов в общей численности населения республики за этот период возрос с 20,9% до 40,5%, т.е. почти в 2 раза. При этом в составе городского населения узбеки составляли немногим более половины (54%).