Р. М. Таштемханова Мұстафа Шоқайдың тарихи бейнесі

1 М. Шоқай Түркістан үшін Ресейдің маңыздылығын қалайша сипаттайды?

2 М. Шоқай тәуелсіздік идеясына 1926 жылы түпкілікті бет бұрады. Оның ұлт-азаттық қозғалыс барысындағы жаңа мазмұндағы идеологияға өзгеруін қалайша сипаттар едіңіз?

3 М. Шоқайдың Түркістанның толық тәуеліздігі идеясына көшуін орыс эмиграциясы қалайша қабылдады?

4 М. Шоқайдың мәлімдемелері бойынша, ол орыс қоныс аудару саясатына қарасты қандай пікірде болды?

5 М. Шоқай қазақ даласындағы ашаршылық мәселесіне қаншалықты көңіл бөлді?

6 М. Шоқай түркістандық жастарға қандай үміттер артты?

7 Мұстафа Шоқай кеңес билігі жағына өтіп кеткен қазақ зиялы қауымы туралы қандай пікірде болды?

8 М. Шоқайдың «Түркістандық ұлт» теориясын қалай түсінесіз?

9 М. Шоқайдың пікірінше, Түркістанның ұлт-азаттық қозғалысындағы мұғажырлардың орны қандай болмақ еді?
Түркістан бірлігінен түрік бірлігіне

10 Пантюркизм дегенді қалай түсінесіз?

11 М. Шоқайды «түрікшіл қайраткер» деп есептеуге бола ма?
Түрік бірлігінен халықтардың біртұтас майданына

12 Польша неліктен Кеңес Одағына қарсы саясат ұстанып, «Прометей» ұйымын құрды? Түсіндіріңіз.

13 Кейбір авторлардың М. Шоқайдың поляк барлау қызметіне жұмыс істегендігі туралы пайымдаулары шындыққа жанаса ма?

14 1935 жылы Жапонияның өкілі Усуй мырза М. Шоқай белгілі-бір шарттарды орындау арқылы, түркістандықтардың күресіне материалдық және басқа да көмек көрсетуді ұсынады. Бірақ, М. Шоқай бұдан бас тартты. Неліктен?

Мұстафаның халықаралық деңгей алуына көп ізденгенін көреміз. Оның жазбаларында сол кездегі халықаралық оқиғалардың даму барысы келтірілген. Ол олардан өзіне түйін шығарып, өзекті мәселелерді іріктеген.

Сонымен қатар Мұстафа Шоқайдың Лондонға алғашқы сапарлары туралы баяндалады. Ұлыбритания парламентінің қауымдар палатасының мүшесі, саяхатшы және шығыстанушы В.Д.Аллен таныстығы туралы мәлімет берілген. Одан кейін оқиғалар үрдісі жалғаса береді. М. Шоқай Лондонға бірнеше рет барып, әлемдік өзекті мәселелер, Түркістан өлкесіне қатысты большевиктердің көзқарастары туралы сөз үрбітеді. Бұл жердегі Мұстафа Шоқайдың басты мақсаты – Ұлыбританияда түрік халықтарының ұлт-азаттық қозғалысы туралы обьективтік түсініктің қалыптасуы.

Осымен Мұстафа Шоқайдың Ұлыбританияға сапарлары таусылмайды. Одан кейінде Лондон тарапынан шақыру хаттары келіп түсе береді. Бұдан мынадай түйін жасауға болады: Мұстафа Шоқай - халықаралық дәрежедегі мықты сарапшы, білгір саясаткер.

Халықаралық қатынастар жөніндегі Король интитутында конференция өтеді. Бұл конференцияға белгілі ағылшындардың өзі қатысуға мүмкіндіктері болмайтын. Осыға конференция шақыру алған М. Шоқайдың баяндама оқуынан кейін барлық қатысушылардың М:Шоқайдың білімдарлығы мен мықты білімне көз жетті.

Тарауда пайдаланылған мәліметтер арқылы осындай қорытындыларға келуіміз қажет: М. Шоқайдың еңбектері Батыс елдерінде Ортаазиятанудың әдіснамалық негізін қалайды.

М. Шо­қай­дың­ ең­бек­тері Ба­тыс­ елде­рін­де Ортаазиятану­дың­ әдіснама­лық­ негі­зін­ қа­лай­ды. О­ның­ ой-тұжы­рым­дары­ның­ негі­зін­де “ке­ңес­ о­тар­шылдығы”, “ке­ңес­ ре­фор­малары­ның­ қым­батқа түс­кендігі” се­кіл­ді тұжырымдама­лар­ қалыптасады. О­лар­ бой­ынша ке­ңес­ шы­ғыс­ рес­публикалары Ре­сей­дің­ өнеркәсіптік аудан­дары­ның­ шикі­зат­ көзі, саяси құ­қық­тары­нан­ айы­рыл­ған о­ның­ ха­лық­та­рын­ о­ры­стандыру және о­лар­дың этностық­ біре­гей­лі­гін­ жоюды көз­де­ген­ то­лас­сыз мәде­ни экс­перимент­тер­дің нысаны ре­тін­де су­рет­теледі.

Пат­ша­лық­ Ре­сей­ тұ­сын­дағы о­рыс­ отаршылдығының жалғасы ре­тін­де қарас­тырыла­тын­ “ке­ңес­ о­тар­шылдығы” тұжырымдамасы Ж. Ка­стань­е­нің­, В. Мон­тей, А. Бен­ниг­сен, Э. Кар­рер­ д'Ан­кос­, Ш. Ле­мер­сье-Кель­кеже (Франция), В. Ко­нол­ли, Дж. Уи­лер­, Х. Се­тон­-Уот­сон­, О. Кэроу, В. Ко­лар­ц (Англия), Г. фон­ Мен­де, Й. Бен­цин­г, Г. К­лей­нов­ (Гер­ма­ния), А. Пар­к, Р. Пир­с, Ч. Хост­­лер­, С. Зень­ковс­кий­, Р. Пай­пс, М. Рыв­кин­нің (АҚШ) ең­бек­те­рін­де алға қа­рай­ өрбітіледі. Саяси тұр­ғы­дан­ ал­ған­да М. Шо­қай­дың­ зерт­теуші­лік­ қыз­меті әлем­нің көп­те­ген­ елде­рін­де Ке­ңес­ өкіметі­нің­ ұлт­тық­ саясаты жө­нін­дегі қоғамдық пікірді қа­лып­тас­­тырады.

Тарауда саяси қайраткер ғана емес, сондай ақ Түркістанның тарихымен, этнодемократиялық ахуалымен, мәдениетімен, тұрмысымен байланысты ғылыми жұмыстармен айналысқан ғалым ретінде де көрсетілген. Батыста өмір сүрген ол әлемге Шығысты танытуды мақсат етті. Еуропалықтарға түрік әлемінің қайталанбас, бірегей қасиеттерін жеткізуді мақсат етті. Мәселен, бұл мақсатқа баратын жолда француздық белгілі ғалымдар Ж. Кастаньемен, П. Пеллионмен, Э. Блошемен, Г. Феррандпен, ағылшын профессорлары Эдвард Браунмен, Денисон Росспен, неміс профессоры Герхард фон Мендемен және белгілі түркістантанушы Аннемари фон Габенмен тығыз қарым-қатынас жасады.
М. Шо­қай­ Түр­кі­стан ұлт­тық­ қоз­ғалысы­ның­ мақ­сат-мін­деттері мен­ о­ған­ ниет­тес­ күш­терді а­нық­тау­мен­ бір­ге, тәуел­сіз­дік ү­шін­ кү­рес­те қо­лай­лы жағдайдың­ қа­лып­тасуына, о­ған­ мем­лекетара­лық­ қаты­нас­тар­дың­ ық­пал­ ететіндігіне үл­кен­ мән­ береді. Түр­кі­стан мәселесі­нің­ халықара­лық­ си­пат­ алуы өзі­нен­-өзі түсі­нік­ті және ол жағ­дай, біз­ қала­ған­нан е­мес­, Еуропа мен­ Америка Құрама Ш­тат­тары­ның­ Ре­сей­мен­ қа­рым­-қатынасы нәтиже­сін­де пай­да болады дей­ді ол. Соны­мен­ бір­ге Мұс­тафа ба­тыс­ елдері­нің­ ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысына қол­дау көр­сету әлеуетіне де аса сақ­тық­пен­ қа­рай­ды; Еуропа­ның­ о­тар­лық пиғыл­дан бас­ тар­та қой­маға­нын­, Түр­кі­стан­ның­ тәуел­сіз­дігі ү­шін­ кү­рес­ Индияға ық­пал­ е­тіп­ кет­пей ме де­ген­ қор­қы­ныш­тың да бар­лы­ғын­, де­ген­мен Анг­лия мен­ Ф­ран­цияда о­ған­ қол­дау көр­сете­тін­дер­дің­ де жоқ­ е­мес­ті­гін­ [1] ес­кер­теді. О­ның­ пікі­рін­ше, Түр­кі­стан мәселе­сіне­ халықаралық сипат беру әрекеті 1919 жыл­дың ақпа­нын­да Түр­кі­стан өлкесі мұ­сыл­мандары орта­лық­ кеңесі­нің­ Еуропа елдеріне Түр­кі­станға Ан­тан­та әске­рін­ енгізу және бұ­л ө­ңір­дің хал­қына В. Виль­сон­ның докт­ринасы негі­зін­де ө­зін­-өзі бас­қару құқы­ғын­ іске асыруына кө­мек­тесу жөніндегі мемо­ран­думы­нан­ бас­талды. Бі­рақ­ Түр­кі­стан­ ұйымы­ның­ өтініші (яғ­ни 1931 ж. – К. Е.) “Еуропа түр­кі­стан­дық­тар­дың әдемі көз­деріне немесе езгідегі халықтың тап­тал­ған­ құ­қық­тарына бола боль­ше­вик­тер­мен­ қы­зыл­ ке­ңір­дек болмайды және о­лар­мен соғысуға бар­майды” дей­ді Мұс­тафа.

Мұн­дай жағ­дайда Түр­кі­стан мәселе­сін­ халықаралық деңгейге көтеру ол үшін­ тү­рік­ бір­лігі­нен­ Ре­сей­ге бо­дан­ ха­лық­тар­дың­ бір­лігіне көшу бо­лып­ табылады. 1931 жылы 16 қа­зан­да В. Дамб­ровс­кий­ге жол­да­ған­ ха­тын­да Мұс­тафа о­ған­ бы­лай­ша түсі­нік­ береді: “Біз­ге қар­сы жү­з мил­лион о­рыс­ хал­қы тұ­р. О­ның­ ұлт­тық­ үс­тем­дігіне қар­сы кү­рес­ті біз­ бар­лық ай­мақ­тар­мен­, кав­каз­дық­тар, украин­дар­ және бас­қа­лар­мен ты­ғыз­ бай­ла­ныс­та жүр­гізуі­міз­ ке­рек­. “Интернациона­лдан­дыру” тек­ осы мән­де ғана ма­ңыз­ды және сөз­сіз қа­жет­. Ол – о­рын­дала­тын­ нәр­се және біз­ оны ұйым­дық­ жағы­нан­ іске асыра­мыз­” [2). М. Шо­қай­ бұ­л жер­де Түр­кі­стан­ мәселесі – Ре­сей­дің­, не Ке­ңес­ Одағы­ның­ ішкі ісі е­мес­, ұлт­тық­ езгі­нің­ қа­зақ­, өз­бек­, гру­зин­, ә­зір­бай­жан т. б. ха­лық­тарға тән­ екендігі арқылы оны халықара­лық­ аренаға бір­ле­сіп­ а­лып­ шығу жө­нін­де айт­ып­ о­тыр­. Де­ген­мен ол Ұ­лыб­рита­ния, Ф­ран­ция, Гер­ма­ния, Америка Құрама Штаттары секіл­ді ірі мем­ле­кет­тер тарапы­нан­ ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­қа көр­сеті­лер­ мораль­ды­қ қол­дау­дың­ ма­ңыз­дылы­ғын­ жоқ­қа шы­ғар­майды. Осы мақ­сатта Мұстафа а­ғыл­шын, ф­ран­цуз, амери­кан­ басы­лым­да­рын­дағы Түр­кі­стан ұлт­тық­ қоз­ғалысы туралы материал­дар­дың бір­де-бі­рін­ қал­т жі­бер­мейді.

Соны­мен­ қа­тар­ ол Еуропа мен­ Азиядағы халықара­лық­ оқиға­лар­дың даму бары­сын­, ірі дер­жава­лар­ мүд­делері­нің­ қақ­ты­ғыс­тары се­беп­те­рін­ қадаға­лап­ отырады. Ол жө­нін­де М. Шо­қай­ мұраға­тын­да мына­дай­ жаз­ба­лар­ сақ­та­лып­ты:

– О­рыс­ үкіметі, Пе­кин­ді айна­лып­ ө­тіп­, жер­гі­лік­ті билік ор­ган­дары­мен­ қаты­нас­ орнатуда;

– Ре­сей­дің­ ке­ден­дік са­лық­тарды өзі бел­гілеу құқы­ғын­ беру туралы Қытай­ға та­лап­тары;

– Моң­ғол­-Ти­бет­-Синь­ц­зян­ мем­лекеті туралы о­рыс­ бас­пасөзі­нің­ қорқынышы;

– Гоби – Ре­сей­дің­ табиғи шекарасы (Куро­пат­кин). Уәжі – “сары қауіп”;

– “Ұлы Ти­бет­ империя­сын­” құруға ниет­тен­гені ү­шін­ Ф­ран­ция Анг­лияны айыптауда;

– Гер­ма­ниядағы фа­шис­тік үкі­мет­ – Еуропадағы со­ғыс­ өртін тұтандырушы.

М. Шо­қай­ Анг­лияға қа­тыс­ты материал­дарға­ көбі­рек­ назар аудара­ды, олар­дан мына жол­дарды көші­ріп­ жазып алады:

– Анг­лия­ның­ про­тек­тораты ре­тін­де Ти­бет­-моң­ғол-мұ­сыл­ман мем­леке­тін­ құру жобасы;

– Анг­лия­ның­ бас­ты мақ­саты – кім­ді бол­са да Индия шекарасына жа­қын­ жі­бер­меу (лор­д Кэр­зон­ның сөзі);

– А­ғыл­шын империа­лиз­мі Орта­лық­ Азияда кең­ түр­дегі шабуылға шық­ты;

– А­ғыл­шын-амери­кан­ империа­лиз­мі дү­ниежүзіне үс­тем­дік жасау ү­шін­ түп­кі­лік­ті шабуылға шық­ты [3].

Әрине, ол бұ­лар­дың бар­лығы­нан­ ө­зін­ше ой түйеді. Әсіресе, Анг­лия­ның­ Орта­лық­ Азиядағы ық­пал­ аймағы ү­шін­ Ре­сей­мен­ кү­рес­ке түсуі, мұ­ның­ Түркістан тағ­дырына әсері ой­лан­дырады.

Мұс­тафа Лон­дон­да ал­ғаш­ рет­ 20-жыл­дар­дың­ орта ке­зін­де бол­ғанға ұқсайды. 1925 жыл­дың 19 мамы­рын­да “Ма­тэн­” газеті­нің­ ә­кім­ші­лік­-ке­ңес­ президен­ті­мен­ жа­зыс­қан хатына қара­ған­да, ол сол­ шамада а­ғыл­шын­дар­дың астана­сын­да бо­лып­, ондағы бе­дел­ді басы­лым­дар­мен­, мем­ле­кет­, қо­ғам­ қайраткерлері­мен­ танысады. Со­лар­дың бірі Ұ­лыб­рита­ния пар­ла­мен­ті қауым­дар­ палатасы­ның­ мүшесі, сая­хат­шы және шы­ғы­станушы В. Д. Ал­лен­ бола­тын­. 1929 жыл­дың 22 маусы­мын­да ­Станис­лав Казимиро­вич­ке жаз­ған ха­тын­да “жоғары лауа­зым­ды до­сым­” деп­ осы а­дам­ды айт­ады. Хат­та досы­ның­ Лон­дон­ға ке­ліп­ қайт­қа­нын­ дұ­рыс­ көре­тін­дігі, осы­ған­ бай­ла­ныс­ты а­ғыл­шын кон­сулды­ғын­да бол­ғаны және визаны тез­дету жө­нін­де Лон­дон­ға да ха­бар­ сал­ғаны [4] айтылады. О­лай­ бол­са Мұс­тафа Лон­дон­ға 1929 жылы да ба­рып қайт­ады.

М. Шо­қай­дың­ Ұ­лыб­рита­нияға шақырылуы жеке В. Д. Ал­лен­нің бастамасына ғана е­мес­, Мұс­тафа­ның­ ірі қай­рат­кер және халықара­лық­ ө­мір­дің сұң­ғыла са­рап­шысы ре­тін­де танылуына да бай­ла­ныс­ты еді. Әлем­дік сах­нада іргелі орны бар­ азулы ел­дің­ билеуші топ­тары М. Шо­қай­дың­ халықара­лық­ қатынас­тар­дың­ ө­зек­ті мәселелері, о­лар­дың і­шін­де, әсіресе, Шы­ғыс­ Түркістандағы ахуал, Ке­ңес­ өкіметі­нің­ Орта­лық­ Азиядағы саясаты туралы пікірін­ біл­гісі келеді.

1928 жылы а­ғыл­шын­дар­ М. Шо­қай­дың­ “Эйша­тик­ Ревь­ю” (Лон­дон­) журна­лын­да жария­лан­ған “Түр­кі­стандағы бас­машы­лық­ қоз­ға­лыс­” [5] де­ген­ мақаласы­мен­ танысады. Жур­нал­ ре­дак­циясы­ның­ мақалаға бер­ген кі­ріс­пе сөзінде: “Ба­тыс­ Еуропада бұ­рынғы о­рыс­ империясы мұ­сыл­ман­дар­ының Ке­ңес­ Одағына қар­сы ұ­зақ­ уа­қыт­ бой­ы жүр­гіз­ген­ күресіне бай­ла­ныс­ты ма­ңыз­ды проблема жө­нін­де ақпа­рат­ өте аз; қа­зір­ біз­ М. Шо­қай­дың­ Түр­кі­стандағы басмашы­лар­ қоз­ғалысы туралы жұмы­сын­ жариялауға ба­қыт­ты­мыз­; ол 1917 жылы қарашада Түр­кі­стан мұ­сыл­мандары­ның­ тө­тен­ше съе­зін­­де авто­ном­ды Түр­кі­стан­ның­ Уа­қыт­ша үкіметі­нің­ прези­ден­ті бо­лып­ сай­лан­ған, сол­ се­беп­ті тақы­рып­ты жақ­сы біледі” [6] делінеді.

М. Шо­қай­ тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысы тарихына ғана емес­, ба­тыс­ елдері­нің­ шы­ғыс­ ха­лық­тары жө­нін­дегі саясатына да қа­нық­ е­кен­ді­гін­ көр­сетеді. 1929 жылы 2 нау­рыз­да Поль­ша өкіметі ор­ган­дары­ның­ өтініші бой­ынша ол Ұ­лыб­рита­ния­ның­ Ауған­стан­ мен­ Түр­кия жө­нін­дегі сырт­қы саясаты тақырыбына жаз­ған ақпара­тын­да Түр­кі­стан ұлт­тық­ қоз­ғалысы ше­тел­дік­тер­дің, олар­дың і­шін­де а­ғыл­шын­дар­дың қол­дауына ие бо­лып­ о­тыр­ де­ген­ кон­ъюнк­тура­лық­ пі­кір­ге бой­ ал­дыр­май, шын­дықты айт­у­мен­ шек­теледі. “Англия ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­қа аяушы­лық­ біл­діреді. Ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­тың қан­дай да бір­ ө­мір­лік құл­шы­ныс­тары Анг­лия тарапы­нан­ сүйе­мел­денеді, бі­рақ­ о­лар­ды боль­ше­вик­терге, не бол­маса бас­қа да о­рыс­ күш­теріне қар­сы кү­рес­ке шақыра алмай­ды. Е­гер­ Кав­каз­да, не Түр­кі­станда жер­гі­лік­ті үкі­мет­ ұйым­дас­тыруға қол­ жет­кі­зіл­ген жағ­дайда, Анг­лия сон­да ғана халықара­лық­ дең­гейде а­шық­ кө­мек­ бере алады” [7] деп­ жазады.

Бас­қаша сөз­бен айт­қанда, М. Шо­қай­ Ұ­лыб­рита­ния халықара­лық­ құ­қық­ шең­бе­рін­де ғана әре­кет­ ете алады, о­ның­ көмегіне тәуел­сіз­дікті жарияла­ған­нан кейін ғана арқа сүйеу мүм­кін дей­ді.

1929 жылы шіл­де­нің­ 4-і­ күн­гі бір­ ха­тын­да М. Шо­қай­ “ер­тең­ мен­ Лондонға жүргелі о­тыр­мын. Лон­дон­нан мені ша­қыр­ған хат­ кел­ді. Хат­ иесі – Палатаға қайт­а сай­лан­ған ме­нің­ жақ­сы таны­сым­” [8] деп­ ха­бар­лайды.

М. Шо­қай­ Лон­дон­да екі жұма болады. “Осы уа­қыт­ і­шін­де көп­те­ген­ адамдар­мен­ кез­дес­тім­ және о­лар­мен өзіме қы­зық­ты тақы­рып­тар жө­нін­де әңгіме­лес­тім. Біз­дің­ тақы­рып­ жө­нін­де Лон­дон­ның ұстанымы бұ­рын­ғы­дан­ гөрі бі­раз­ өз­гер­ген... Маған, шын­ мә­нін­де, біз­дің ұлт­тық­ қоз­ғалысы­мыз­дың мүмкіндік­тері мен­ ө­ңір­дегі шиеле­ніс­ті жағ­дай туралы сұ­рақ­тарды­ жау­дыр­ды” [9] дей­ді ол.

Лон­дон­ға келері қар­са­ңын­да Мұс­тафа­ның­ “Эйша­тик­ Ревь­ю” жур­на­лын­да “Боль­ше­вик­тер және Ауған­стан­” де­ген­ мақаласы жарияла­нып­, о­ған­ ре­дак­ция мен­ В. Д. Ал­лен­ кі­ріс­пе сөз­ жазады [10]. Мақала­ның­ не­гіз­гі маз­мұны Түр­кі­стан­ ұлт­тық­ күш­тері­нің­ бағ­дарламасына ұқ­сас­, бі­рақ­ Түр­кі­стан­ ұлттық қозғалысының түр­і­к кема­лиз­мі­нен­ айырмашылығы сырт­қы сая­сат­та о­ның­ Мәскеуге қар­сы ба­ғыт­тал­ған­ды­ғын­да, себебі, бас­ты қа­тер­ді сол­ ба­ғыт­тан көр­дік және бола­шақ­та да со­дан­ күте­міз­ де­ген­ пі­кір­ге саяды.

Ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­тың ө­зек­ті п­роб­лемалары төңіре­гін­де көп­те­ген­ адамдармен­ пі­кір­ алысады, үнді ұлт­тық­ қоз­ғалысы­ның­ же­тек­шілері­мен­ де кездеседі, 1929 жыл­дың та­мыз­ айында қайт­а­дан­ Лон­дон­ға ке­ліп­, Ке­ңес­тік Ресей­дегі мұ­сыл­ман­дар­дың жағ­дайы туралы баяндама жасауға о­лар­дан шақырту да алады. “Үнді­лер­ ү­шін­ ар­най­ы бір­ ең­бек­ жаз­бақ­пын­, ол а­ғыл­шын тілін­де шы­ғар­ де­ген­ ү­міт­те­мін­” [11] деп­ жазады Мұс­тафа.

М. Шо­қай­ осы сапары ке­зін­де Лон­дон­ у­ни­вер­ситеті­нің­ жа­нын­дағы Шығыс­ тіл­дері инс­титуты­ның­ ди­рек­торы, про­фес­сор Де­нис­сон Росс­пен­ кездесіп­ сұх­баттасады. Д. Рос­с Мұс­тафаға Ре­сей­дегі ойына кел­генді іс­теп­ жатқан боль­ше­вик­тер­дің­ лаңы, ондағы ха­лық­тың а­дам­ төз­гі­сіз­ жағ­дайы мен­ мораль­ды­қ, материал­дық­ қа­й­ыршы­лық­қа ұшырағаны туралы [12] әңгіме­леп­ береді.

А­ғыл­шын-ке­ңес­ қаты­нас­тары­ның­ жан­дануы Шы­ғыс­ ха­лық­тарына қанша­лық­ты ә­сер­ ете­тін­дігі туралы а­ғыл­шын жур­на­лис­тері­мен­ сұх­баттасады. 1929 жыл­дың 29 шіл­де­сін­де осы сұх­бат­тың­ мәтіні “The Mornіng Post” газе­тін­де жарияланады. Лон­дон­дағы “The Near East” жур­налы ү­шін­ Орта Шы­ғыс­тағы Ке­ңес­ өкіметі­нің­ ү­гіт­-наси­хат­ саясаты жө­нін­де мақала жазады.

М. Шо­қай­дың­ халықара­лық­ мәселе­лер­ жө­нін­дегі пі­кір­лері ба­тыс­ елдеріндегі қо­ғам­дық пі­кір­ге ық­пал­ жа­сай­ды, бас­па­сөз­ бет­те­рін­де талқыланады. “Мор­нин­г Пос­т” газе­тін­дегі сұх­баты 1929 жыл­дың 29 шіл­де­сін­де ке­ңес­ өкіметі өкілі Дов­галевс­кий­дің­ Лон­дон­ға келуіне о­рай­ беріледі. Онда Мұс­тафа Анг­лия­ның­ Ке­ңес­ Ода­ғын­ тануы Азия елдеріне те­ріс­ ық­пал­ жа­сай­ды деп­ түйін­дей­ді. Мұс­тафа Ке­ңес­ үкіметі­нің­, бір­ жағы­нан­, өз насиха­тын­да Макдональ­д­тың­ үкіме­тін­ оз­быр­ ре­тін­де көр­сетуге, е­кін­ші жағы­нан­, ке­ңес­-ағылшын қаты­нас­та­рын­ қал­пына кел­тіруге тыры­сып­ о­тыр­ған екі­жүз­ді­лік­ саясатын­ әшкере­лей­ді. Мұн­дай жағ­дайда Ұ­лыб­рита­ния мен­ Ре­сей­ ара­сын­дағы келі­сім­ боль­ше­вик­тер­дің­ күш­тілігі және а­ғыл­шын­дар­дың әл­сіз­дігі ре­тін­де қабыл­данады [13] дей­ді.

Осы пі­кір­ді, М. Шо­қай­ға сіл­теме жа­сай­ оты­рып­, Вар­шавадағы шыға­тын­ “Воз­рож­де­ние” газеті де құп­тайды [14]. М. Шо­қай­ екі ел ара­сын­дағы қатынастарды қайт­а жан­дандыру туралы келі­сімшарт­қа қол­ қой­ылуы­ның­ себеп­теріне де на­зар­ ауда­рып­, о­ның­, бі­рін­ші­ден­, Мәс­кеу­дің­ Анг­лия­ның­ “мораль­ды­қ қол­дауына” аса зәру бол­ғандығына, е­кін­ші­ден­, а­ғыл­шын мемлекеттік қай­рат­керлері­нің халықара­лық­ қаты­нас­тарға Ре­сей­ді ара­лас­тыра оты­рып­, со­ғыс­тың және ә­лем­нің түр­лі елде­рін­дегі төң­ке­ріс­тер сал­дары­нан­ орын­ алып о­тыр­ған экономика­лық­ және саяси қиын­дық­тарды жеңуге бағытталған­ [15] ұмтылысына бай­ла­ныс­ты деп­ а­тап­ көр­сетеді.

М. Шо­қай­дың­ сұх­баттары мен­ баяндамалары ке­ңес­ бас­пасө­зін­ дүрліктіріп, о­ған­ қо­қан­-лоқы жасалады [16].

М. Шо­қай­дың­ “Ақ Поль­ша­ның­ астана­сын­да сөй­ле­ген­ контрреволюциялық­ сөзі” жө­нін­де ТАС­С хаба­рын­да беріледі, тіп­ті ол Сі­бір­дегі саяси жер­ ауда­рыл­ған­дар­ға да жетеді [17].

А­ғыл­шын пар­ла­мен­ті­нің­ Қауым­дар­ палата­сын­дағы қыз­меті­нен­ кейін де В. Д. Ал­лен­ М. Шо­қай­мен­ ха­бар­ла­сып­ тұр­ған се­кіл­ді. Мұс­тафа­ның­ жеке мұраға­тын­дағы о­ның­ 1939 ж. “East Europe” жур­на­лын­да жария­лан­ған “Кав­каз­ және Түр­кі­стандағы үл­кен­ сая­сат­” де­ген­ мақаласы [18] осы қа­рым­-қаты­нас­тың бір­ дәлелі деуге болады. Себебі, о­ның­ идея­лық­ маз­мұ­нын­да М. Шо­қай­дың­ ықпалы а­нық­ бай­қалады. Ав­тор­дың өкі­мет­ билігі ү­шін­ кү­рес­те большевиктердің­ ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысына о­дақ­тас ре­тін­де арқа сүйеуі, орыстан өзге ха­лық­тар­дың­ ө­зін­-өзі билеуге құқы бар­лығы туралы ұ­ран­ тас­тауы және әб­ден­ кү­ш жи­нап­ ал­ған­нан соң­ о­дан­ бас­ тар­тып, ұлт­тық­ күш­терді қуда­лай­ бас­тауы, Түр­кі­стандағы 20–30-жыл­дары Ке­ңес­ өкіметіне қар­сы ұлт­тық­ қозғалыс­ [19] жө­нін­дегі баяндаулары М. Шо­қай­ ең­бек­тері­нің­ тұжырымдамалық ба­ғыт­тарына то­лық­ сәй­кес­ келеді.

В. Д. Ал­лен­нің Кав­каз­ ха­лық­тары­ның­ тіл­дік, мәде­ни, нә­сіл­дік бір­лігі және география­лық­ тұр­ғы­дан­ жа­қын­дығы туралы тұжырымы да [20] М. Шо­қай­дың­ тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ мем­ле­кет­тік құрылы­сын­ тіл­дік және нәсілдік фак­тор­лар­ негі­зін­де а­нық­тауға бол­майт­ын­дығы туралы теория­лық­ ұстаны­мын­ қайт­а­лай­ды.

Ұ­лыб­рита­нияға ба­рып­ қ­айт­қан осы сапары­нан­ кейін о­рыс­ эмиграциясының­ басы­лым­да­рын­да М. Шо­қай­ды а­ғыл­шын үкіметі­нің­ “тыңшысы” деп көр­сетуге әре­кет­тер жасалады. А­лай­да мұ­ның­ бар­лығы мұсылман халықтары о­рыс­ о­тар­шылдығына қар­сы бой­ кө­тер­се, о­лар­дың “шетел­ империа­лиз­мі­мен­” бай­ла­ныс­тары туралы “ертегіге” бой­ ұра­тын­ шовинис­тік идеология­ның­ е­жел­ден бер­гі дағ­дысы бола­тын­. В. Д. Ал­лен­нің тарапы­нан­ он­дай­ ұсы­ныс­тың бол­ғаны рас­, бі­рақ­ М. Шо­қай­ о­дан­ бас­ тар­тады [21].

М. Шо­қай­ Ұ­лыб­рита­нияда тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысы туралы объек­тив­тік түсі­нік­тің қа­лып­тасуын ғана қа­лай­ды.

М. Шо­қай­ келесі жолы Лон­дон­ға Ұ­лыб­рита­ния жағы­ның­ рес­ми шақыртуы­мен­ барады. 1933 жыл­дың нау­рыз­ айында а­ғыл­шын үкіметі­нің­ және ғылыми қо­ғам­дары­ның­ ө­кіл­дері­мен­ жа­зыс­қан хат­тарына қара­ған­да, ол Лондонға қай­ уа­қыт­та келе ала­тын­дығы, онда орналасуы, баяндамалары­ның­ тақырыбы, кім­дер­мен­ кез­десе­тін­дігі жө­нін­де ке­ліс­сөз­дер­ жүр­гізеді. 1933 жылы 2 нау­рыз­да Лон­дон­нан кел­ген хат­та В. Д. Ал­лен­ мыр­за­ның­ Авс­трияда жүргендігі, Лон­дон­ға 8 нау­рыз­да оралатыны ха­бар­ланады. Келесі хат­та: “Сіз­ нау­рыз­дың 20-ла­рын­да келе­тін­ шы­ғар­сыз. Сіз­ сол­ кез­де мені­мен­ бір­ге Берк­ли алаңы, Маунт Роу көше­сін­дегі (14-үй) ме­нің­ а­нам­ның үйінде түс­кі асқа келуге келі­сім­ бер­се­ңіз­ қуа­ныш­ты бо­лар­ е­дім­” [22] делінеді (өкі­ніш­ке қарай­ хат­ иесінің­ қолы а­нық­талмады).

13 нау­рыз­да Ко­роль­ді­к Орта­лық­ Азия қоғамы­ның­ хат­шысы М. Н. Кен­неди­ден­: “Сэр­ Пер­си Сай­кс және осы қо­ғам­ның кеңесі Лон­дон­да болған уақыты­ңыз­да Орта­лық­ Азия жө­нін­де біз­бен әңгіме өт­кіз­се­ңіз­ сіз­ге ал­ғыс­ айт­ар­ е­дік­” де­ген­ хат­ келеді. Ақы­рын­да осы қо­ғам­нан 15 нау­рыз­да “Түркістандағы Ке­ңес­тер саясаты” де­ген­ тақы­рып­та ғылыми кон­фе­рен­цияда баяндама жасау жө­нін­де өті­ніш­ түседі.

М. Шо­қай­ Лон­дон­ға 23 нау­рыз­да келеді. О­ған­ дейін Мұс­тафа 27 нау­рыз­да Халықара­лық­ қаты­нас­тар жө­нін­дегі Ко­роль­ инс­титу­тын­да (The Royal Іnstіtute of Іnternatіonal Affaіrs) “Ке­ңес­ Одағы және Шы­ғыс­ Түр­кі­стан” және 29 нау­рыз­да “Ко­роль­ді­к Орта­лық­ Азия қоға­мын­да” (“The Royal Central Asіan Socіety”) “Түркі­стан боль­ше­вик­тік дик­татура­ның­ 15 жыл­ғы билігі­нен­ кейін” де­ген­ екі баяндама қоюға уағдаласады.

Бі­рін­ші баяндама ке­зін­де жиынға сэр­ Пер­си Сай­кс (Sіr Persy Sykes) төраға­лық­ етеді. Баяндамаға дейін ол М. Шо­қай­ға Халықара­лық­ қаты­нас­тар жөнін­дегі Король инс­титуты­ның­ жа­бық­ мекеме е­кен­ді­гін­, баяндамаға ағылшын аза­мат­тары мен­ Мұс­тафа­ның­ жер­лестері ғана шақыры­лып­ отырғанды­ғын­ айт­ады [23].

П. Сай­кс – ұ­зақ­ уа­қыт­ бой­ы Анг­лия­ның­ Пер­сия мен­ Қаш­ғар­дағы елшісі бол­ған, пар­сы ті­лін­ же­тік­ мең­гер­ген­ а­дам­, Орта­лық­ Азия тарихы мен­ мәдениетінің­ біл­гірі.

Инс­ти­тут­та баяндама жасау жө­нін­дегі құр­мет кез­ кел­ген ше­тел­дік ғалымның пешене­сін­де жа­зыл­ма­ған­, Инс­ти­тут­қа мүше­лік­ке қа­был­дау­дың­ өзі де а­ғыл­шын­дар­ ү­шін­ шек­теулі бола­тын­. Инс­ти­тут­ жар­ғысы бой­ынша ше­тел­ азамат­тарына мәр­тебелі жағ­дайына о­рай ғана ондағы кез­десу­лер­ге рұқ­сат беріле­тін­-ді.

О­сын­дай қа­таң­ та­лап­тарға қара­ма­стан М. Шо­қай­ өзі­нің­ бі­лім­дарлығы­мен­ жи­нал­ған қауымды таң­ғалдырады. 1933 жылы 30 нау­рыз­да Халықара­лық­ қатынас­тар жөніндегі Король инс­титуты­ның­ Ғылыми кеңесі­нің­ төрағасы сэр­ Н. Маль­ко­ль­м (Nell Malcolm) М. Шо­қай­ға баяндамасы­ның­ өте қы­зық­ты болғанын­ және оны Ке­ңес­ мүшелері­нің­ бар­лығы­ның­ құп­таға­нын­ ха­бар­лап, алғыс­ сезі­мін­ біл­діреді.

М. Шо­қай­дың­ Орта­лық­ Азия қоға­мын­дағы е­кін­ші баяндамасы да үл­кен­ қызығушы­лық­ тудырады. Баяндамаға мұн­да да сэр­ П. Сай­кс, “Тай­мс” газеті­нің­ ре­дак­торы Фи­лип­п Г­рэв­с (Phіlіpp Graws) қатысады.

Халықара­лық ­қаты­нас­тар жөніндегі Король инс­титу­тын­да М. Шо­қай­ға Шы­ғыс­ Түр­кі­стандағы ахуал, ке­ңес­-жа­пон­ қаты­нас­тары жө­нін­де сұ­рақ­тар қойылады. Лон­дон­да бол­ған бір­ жұма сапары бары­сын­да М. Шо­қай­ а­ғыл­шын пар­ла­мен­ті­нің­ мүшелері­мен­, дип­ло­мат­тарымен және жур­на­лис­тері­мен­ пі­кір­ алмасады.

Пар­ла­мен­т мүшесі, Қы­тай­ мәселесі жө­нін­дегі е­рек­ше ко­мис­сия­ның­ төрағасы Уильямс Нанн­мен­ (Wіllіams Nunn) әңгіме бары­сын­да М. Шо­қай­ Англия­ның­ КСРО мен­ Қы­тай­ ара­сын­да бу­фер­лік мем­ле­кет­тің болуын қалайтын­ды­ғын­, осы­ған­ бай­ла­ныс­ты Шы­ғыс­ Түр­кі­станға қол­дау көр­сетуге бейімді­лік­ танытаты­нын­ а­нық­тайды. Мұс­тафа­ның­ өз баяндама­сын­да о­сын­дай көз­қа­рас­ біл­ді­ріл­ген бола­тын­. У. Нан­н М. Шо­қай­дан­ әңгіме мәті­нін­ то­лық­тай қа­ғаз­ бетіне түсі­ріп­ беруді сұ­рап­, өз тара­пынан о­ның­ негі­зін­де Қы­тай­ мәселесі жө­нін­дегі е­рек­ше ко­мис­сия мен­ Кон­сер­ва­тив­тік пар­тия ф­рак­циясы­ның­ отырысын­да мә­лім­деме жа­сайт­ын­ды­ғын­ ай­т­ады. А­ғыл­шын депутаты 1934 жылдың 17 шіл­де­сін­де осы уәдесі­нің­ о­рын­далғаны жай­ында М. Шо­қай­ға хат­ жа­зып­, Шығыс­ Түр­кі­станға қолы­нан­ келе­тін­ кө­мек­ беруге ә­зір­ е­кен­ді­гін­ [24] хабарлайды.

М. Шо­қай­ Түр­кі­стан мәселесі туралы да өз пікі­рін­ біл­дір­ген­ге ұқ­сай­ды. Хат­та: “Құр­мет­ті мыр­за! Сіз­ге мемо­ран­думы­ңыз­ ү­шін­ үл­кен­ рақ­мет айт­а­мын­. Оны іжда­ғат­пен о­қып­ шық­тым және ол бой­ынша оң ше­шім­ қа­был­дату бағытын­да кү­ш-жіге­рім­ді ая­май­мын­” делінеді. Бұ­ған­ қара­ған­да М. Шо­қай­дың­ Ұлыб­рита­нияға сапары ғылыми-та­ным­дық си­пат­пен шек­телме­ген­ді­гін­, о­ның­ үл­кен­ саяси мақ­сат­тар­ды көз­деге­нін­ бай­қай­мыз­.