Россия Ислам университетының филиалы Сайланма хәдисләр аңлатмасы Чаллы 2004

"Сезнең һичберегез Аллаһы Тәгалә хакында яхшы уйда булмыйча үлмәсен!.."¹

Аллаһы Тәгалә хакында яхшы уйда булу аңа мәхәб-бәт кылу һәм әмерләрен җиренә китерү хакында тырышу, мәрхәмәт һәм шәфкать итүен өметләнүдән гыйбарәт. Әм-ма "Аллаһы Тәгалә ярлыкар әле", дип гел игътибарсыз йө-рү һәм бозыклыкка чуму хөсне зан түгел, бәлки алдану-дыр.

"Үзенең җирен яхшы сөреп һәм яхшы орлык чәчкән-нән соң гына: "Аллаһы Тәгалә бирер әле" дип уйлау ярый, чәчмәгән һәм карамаган җире хакында: "Аллаһы Тәгалә бирер", дип тору ахмаклык икәнлеге мәгълүм.

Үлгән вакытта бәндә үткәндәге кимчелекләренә үкен-сә, инде моннан соң андый ярамаган эшләрне ташлар идем дип карар кылса, һәм шуның белән Аллаһы Тәгалә шаять рәхмәтеннән ташламас, дип өмет кылса, бу бик яхшы эш. Хәдис шәриф тә шушы хәлне аңлата. Аллаһы Тәгалә бән-дәләрнең үз уйларына муафыйк мөгамәлә итәчәк. Шуның өчен, бигрәк тә, соңгы сәгатьләрдә Аллаһының рәхим-шәфкатеннән өметсез булу һич ярый торган эш түгел. Дө-рес, сәламәт һәм һәрбер эш кулыннан килгән вакытта һәм куркырга һәм өмет итәргә тиешле. Әмма ахыр сәгатьләрдә кулдан ихтыяр киткәннән, тәүбә кылудан һәм күңел га-мәленнән башка күп эш калмаганнан соң бердәнбер чара – Аллаһы Тәгаләнең мәрхәмәтенә сыену һәм Аның хакында яхшы уйда булу.
225* ِلأَنْ يَأْخُذَ أَحَدُكُمْ حَبْلَهُ ثُمَّ يَغْدُو إِلَى الْجَبَلِ

فَيَحْتَطِبَ فَيَبِيعَ فَيَأْكُلَ وَ يَتَصَدَّقَ خَيْرٌ مِنْ أَنْ يَسْأَلَ النَّاسَ *

"Берегезнең бау алып та, тауга барып утын җыюы, шуны китереп сатуы һәм шуннан садака бирүе – кешеләр-дән сорануга караганда яхшырак".¹

Хакыйкатьтә, мөселман кеше иң элек Аллаһы Тәгалә-гә һәм соңыннан үзенә таянырга һәм үз тырышлыгы белән дөнья көтәргә тиешле. Сорану кирәк авыздагы тел белән һәм кирәк башкача булсын – ул иң начар һәм иң соңгы бер эш. Адәм баласы өчен үзенең уң кулыннан якын дусты бу-лырга мөмкин түгел.

Үз тырышуы белән мал табу сәбәпле адәм баласының күңеле күтәрелә, холкы яхшылана, кызыгуы арта, гайрәте үсә, әмма кешегә ышанып тору сәбәпле бу нәрсәләр зә-гыйфьләнә, түбән төшәләр бәлки бөтенләй бетәләр һәм кеше кадерсез булып кала.

Дөньяда никадәр гыйлем әһелләре, фән кешеләре, ачучы һәм уйлап табучылар, һөнәр һәм сәнәгать кешеләре булса, шуларның һәрберсе читләргә түгел, бәлки үзләренә таянып тырышучылардыр.

* 226 ِلأَنْ يَهْدِىَ اللهُ عَلَى يَدَيْكَ رَجُلاً

"Аллаһы Тәгаләнең синең сәбәпле бер кешегә һидәят бирүе – синең өчен кояш чыгып һәм кояш баеган арасын-дагы нәрсәләрнең һәммәсен садака итеп бирүеңнән яхшы-рак".

Ягъни, әгәр шәкерт укытучылар, гыйлем таратучы-лар, мәктәп һәм мәдрәсә файдасына мал сарыф итүчеләр "безнең сәбәпле адәм балалары һидәят тапсыннар иде" дип ният итсәләр, әлбәттә, бу хәдистә әйтелгәнчә, җир йө-зендәге бөтен нәрсәне садака итеп биргәннең савабын алырлар.
227* لَعَنَ اللهُ الرَّاشِيَ وَالْمُرْتَشِيَ وَالرَّائِشَ الَّذِي يَمْشِي بَيْنَهُمَا*

"Ришвәт бирүчегә, алучыга һәм ике арада йөрүчегә Аллаһының ләгънәте булсын!"¹

Ришвәт – үз файдасына хөкем итсен яки сүз сөйләсен һәм тавыш бирсен өчен казый һәм хакимнәргә һәм кулла-рында эш булган кешеләргә бирелә торган мал һәм бүләк. Ришвәт алуның хәрамлыгына Аллаһы Тәгаләнең:

وَلا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ "Малларыгызны үз арагызда хыянәт юлы белән ашамыгыз",² дигән аяте дәлил була.

Кайбер шәригать белгечләре ришвәтне бу төрләргә аералар: 1) Казый булыр өчен ришвәт бирү. Бу алучы һәм бирүче өчен дә хәрам булып, бу юл белән казыйлыкка ке-рүче кеше шәригать каршында казый булмый. 2) Үз фай-дасына хөкем иттерер өчен казыйга бирү. Монысы да алу-чы һәм бирүченең һәр икесе өчен хәрам, хөкеме кирәк хаклы булсын һәм кирәк хаксыз булсын. 3) Үзенең малына яки нәфесенә хаксыз булачак золымны җибәрү өчен бирү. Монысы алучы өчен генә хәрам.

Электән бүләк бирү гадәтләре булмаган, яки берәр төрле эшләре булган кешеләрдән казыйларга бирелә тор-ган бүләкләр ришвәттер. Электән бүләк бирү гадәтләре булган кешеләрнең (әгәр хөкемгә мөнәсәбәтле эшләре булмаса) әүвәлге гадәттән артык булмау шарты белән бү-ләкләрне алуны дөрес күрүчеләр бар.
228* لَعَنَ اللهُ قَوْمًا اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِيَائِهِمْ مَسَاجِدَ*

"Пәйгамбәрләренең каберләрен мәчет итеп тотучы ка-вемгә Аллаһы Тәгалә ләгънәт кылсын!"¹

Кабер иясенә табынуга сәбәп булмасын өчен Ислам шәригате каберләр янында намаз укудан тыйган. Бу хөкем Рәсүлүллаһ һәм сәхабәләр заманына гына хас түгел, бәлки бөтен урыннар һәм заманнар өчен гомум.

Әгәр дә мәчет урын шул җирдә туры килгәнлектән генә корылган булса, ул вакытта бу хәдис хөкеме йөрми. Бәлки бу хәдис һәм шуның мәгънәсендә булган башка хә-дисләр мәетне максат итеп төзелгән мәчетләрдә булган на-мазлар хакында.

Зиярат кылу нияте белән кабергә барганнан соң, шул мәеткә якынаюны ният итеп яки аннан берәр төрле файда өмет кылып намаз уку, гомумән, дөрес түгел. Мәгәр фарыз намазы үтеп китү хәвефе булса, мәетне игътибарга алмау шарты белән кабер хозурында намаз укудан зарар булмас.

Китап, Сөннәт гыйлемнәре һәм үткәндәгеләрнең хәл-ләре белән таныш булган галимнәр бу хәдис рәвешендәге хәдисләр белән дәлилләп каберләр өстенә биналар салу һәм шәмнәр яндырудан тыялар. Әмма галәмәт өчен таш утырту яки агач үстерү һәм шул ташка мәетнең исемен язу һәм гаиләсен күмәр өчен дип билге кую мәкруһ булмаса кирәк.

"Үзенең чәчен кисеп, кеше чәченә ялгаучы һәм кеше чәчен кистереп, үз чәченә ялгатучы, башкаларның йөзлә-ренә һәм тәннәренә энә белән тишеп миң ясаучы һәм үзе-нең йөзенә һәм тәненә миң ясатучы хатыннарга Аллаһы Тәгалә ләгънәт кылсын".²

Бу эшләрнең хәрам булуына сәбәп итеп шәрех кылу-чылар Аллаһы Тәгалә тарафыннан төзелгән яратылышны шәригать тарафыннан рөхсәт булмаган рәвештә үзгәртү булуны күрсәтәләр. Әмма бу заман халкы бу эшләрнең йо-гышлы, хәтта, дәвасы авыр хасталыкларга сәбәп икәнле-ген алга сөрәләр. Ләкин бу сәбәпләр бер-берсенә каршы нәрсәләр түгел, боларның һәр икесе дә сәбәп булырга мөмкин. Киләчәк заман халкы гыйлем һәм фән ярдәме бе-лән ихтимал өченче, бер бигрәк тә ачык булган сәбәбен дә табарлар.

Бу хәдистән чәчне зиннәтләү һәм тәрбияләү дөрес тү-гел икәнлеге аңлашылмасын. Башны һәм сакалны тарау, майлау, хушбуйлау Ислам шәригатендә тыелмаган, бәлки Рәсүлүллаһка иярүне ният итсә, шуның сәбәпле саваплы булырга да мөмкин. Чөнки Рәсүлүллаһ чәч һәм сакалын тарый, майлый һәм хушбуйлый, көзгесе хәтта сәфәрдә дә яныннан калмый иде. Хаҗ вакытында чәчне кырдыру яки кырыктыру тиешле һәм дини бер гамәл булса да, аннан башка вакытта боларның һичберсе лязем эш түгел. Чәчне кырдырып яки озын үстереп йөртү бары гадәт кенә булып, дин белән мөнәсәбәте юк. Рәсүлүллаһның чәче колак йом-шагыннан, хәтта аннан да түбән төшәрлек дәрәҗәдә озын булып йөргәнлеген мөхәддисләр риваять итәләр. Сәхабә-ләрнең чәчләре дә җитү йөри иде. Әгәр дә бер кеше Рәсү-лүллаһ һәм сәхабәләргә иярү нияте белән чәчне җиткереп йөрсә, саваплы булырга мөмкин. Безнең халкыбызның чәч җиткерүгә бөтенләй каршы торулары дин белән гадәтне аера алмаганлыкларыннан һәм урысларга охшау була дип белгән нәрсәләрне инкарь кылулары наданлыкларыннан. Гасыр сәгадәттә гүзәл эш күрелгән эшләрнең кылыну-ларында бер зарар да юк. Ул эш кирәк урысларга охшасын һәм кирәк Азия мәҗүсиләренә охшау булсын, моның һич хөкеме юк.

Хәдискә шәрех язучылар: "Бу хәдис бары чәчкә чәч һәм чәч ялгау хакында гына булып, ефәкләр һәм башка нәрсәләр ялгап зиннәтләү тыелмаган", – диләр.
230* لِكُلِّ شَيْءٍ مِفْتَاحٌ وَ مِفْتَاحُ الْجَنَّةِ حُبُّ الْمَسَاكِينِ وَ الْفُقَرَاءِ*

"Һәрнәрсәнең ачкычы була. Җәннәт ачкычы – мес-кеннәр һәм фәкыйрьләрне сөю".

Фәкыйрьлекне сөю мөмкин булмаса да, фәкыйрь-ләрне сөю мөмкин эш. Фәкыйрьләрне сөю тәкәбберлек бе-түгә һәм күңелләре төшкән кешеләрне шатландырырга һәм алардан рәхмәт ишетергә сәбәп була.

Бу урындагы "фәкыйрьләр" белән "мескеннәр" бер мәгънәдә булып, асыл хаҗәттән дә мәхрүм булган кеше-ләр. Фәкыйрьлек һәм мескенлек бу сәбәпләр белән булыр-га мөмкин: 1) Кәсеп итүдән гаҗизлек. 2) Исраф һәм ахмак-лыгы сәбәпле байлыкны юк итү. 3) Ялкаулык. 4) Берәр төрле афәт ирешү сәбәпле мал югалу.

Болардан беренчеләре белән дүртенчеләре гозерле булса да, икенчеләре белән өченчеләрен аклап булмый. Бу сыйныфларга аерылган фәкыйрьләрне сөю һәм ярдәмнәр итүнең дәрәҗәсе дә бер генә төрле булмый. Мәсәлән, бе-ренчеләргә кәсеп һәм хезмәт табып бирү, дүртенчеләргә мал белән ярдәм итү тиешле булса, өченчеләренә исраф һәм ахмаклыктан тыелу юлларын өйрәтү һәм шуны гамәл-гә куйдыру була. Әгәр шушы эштә файда булса, бик ях-шы, әгәр һичбер файда күрелмәсә, Аллаһыга тапшырудан башка чара калмый.

231 *لَنْ تَزُولَ قَدَمَا شَاهِدِ الزُّورِ حَتَّى يُوجِبَ اللهُ لَهُ النَّارَ*

"Ялган гуаһлык бирүченең аяклары урыныннан куз-галганчы ук Аллаһы Тәгалә аңа утны тиешле кылыр".¹

Мөселман кешенең зур гөнаһлардан саклануы таби-гый булса да, ялган шәһадәт бирү хакында алдануы бар.

Һәрхәлдә, мөселман адәм, кирәк бер мөселманның файдасына һәм кирәк зарарына булсын, ялган шәһадәт би-рүдән сакланырга, берәүнең дөньясын төзәтү нияте белән үзенең динен җимермәскә, көнчелек һәм дошманлык ке-бек нәрсәләргә әсир булмаска тиешле.

"Дөньяда адәмнәр үзләренең гөнаһлары күбәйми һәм үзләрен һәлак итүчене акламый торып, һәлак булмаслар".¹

Адәмнәр әхлак бозыклыгы белән бәлаләнерләр, һәр-төрле бозыклыкларга чумарлар һәм үзләре дә: "Инде без-нең башыбызга бер нәрсә килер, без инде чиктән ашып киттек", – дип фикерли башларлар, шуннан соң гына бо-ларга берәр төрле хисси, яки мәгънәви һәлакәт килер.

إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ"Хакыйкатьтә, Аллаһ бер кавемгә биргән нигъмәтен үзгәртмәс, хәтта ул кавем үз хәлен үзе үзгәрткәнгә чаклы".²
* 233لَوْ أَنََّ ابْنَ آدَمَ أُعْطِيَ وَادِيًا مِنْ مَالٍ مَلْأً مِنْ ذَهَبٍ أَحَبَّ اِلَيْهِ ثَانِياً

وَلَوْ أُعْطِيَ ثَانِيًا أَحَبَّ إِلَيهِ ثَالِثًا وَلاَ يَسُدُّ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ إِلاَّ التُّرَابُ وَيَتُوبُ

اللهُ عَلَى مَنْ تَابَ*

"Әгәр адәм баласына бер чокыр тулы алтын бирелсә, ул икенче алтын белән тулы бер чокыр булуны теләр, әгәр бу да булса, өченче чокыр тулы алтын булуын теләр иде. Адәм баласының корсагын туфрактан башка нәрсә тутыр-мас. Тәүбә итүчеләрнең тәүбәләрен Аллаһы Тәгалә кабул кыла".³

Хәдис шәриф адәмнәрнең комсыз булуларыннан ки-ная кыла. Әгәр адәм баласы бөтен дөньяга ия булса да, аның бөтен файдасы тамак тую, өс бөтен булу һәм яхшы өйдә тору, яхшы ат һәм арбада йөрү. Әмма шуннан арт-каныннан дөньяда да, ахирәттә дә файда күрелмәс, бәлки үзе вафат иткәндә һәммәсе калачак.

Шулай булганнан соң, хаҗәттән артачак малны җыеп, бер урында өеп калдыруда, балаларның азуларына корал-лар һәм үз араларында дәгъвалашулары өчен нәрсәләр әзерләп китүдә нинди мәгънә бар? Бу эш дөньяга алдану һәм киләчәктәге сәгадәттән мәхрүм калудан башка нәрсә түгел.

"Сезнең берегез ишеге һәм тишеге булмаган каты таш эчендә ни булса да берәр эш эшләсә, шул эше кирәк яхшы һәм кирәк яман булсын, әлбәттә, халыкларга фаш ителми калмас".¹

Дөньяда кеше белми кала торган эш булмас. "Без кап-чыкта ятмас".

وَ إِنْ خَالَهَا تَخْفَى عَلَى النَّاسِ تُعْلَمُ وَمَهْمَا يَكُنْ عِنْدَ امْرِئٍ مِنْ خَلِيقَةٍ

"Кеше яшерен эшләре башкаларга билгеле түгел дип күпме генә уйласа да, алар бервакыт мәгълүм була", – дип Зөһәер бине Әбү Сәлмә әйткән.

"Кеше үзенең бөтен хаҗәтең үзенең Раббысы булган Аллаһы Тәгаләдән сорасын, хәтта ботинка бавы чишелгән икән, шуны бәйләү өчен дә ярдәмне Аллаһыдан сора-сын!"²

Максат – "ботинка бавы чишелү кебек кечкенә генә хаҗәтләр булса да, үзең бер эш эшләми, Аллаһы Тәгалә-дән сора", – дигән сүз түгел, бәлки "үз кулыңнан килми һәм бүген чарасы күрелми торган бер кечкенә генә эш булса да, Аллаһыдан сора", – дигән сүз.
236 *لَيْسَ بِخَيْرِكُمْ مَنْ تَرَكَ دُنْيَاهُ ِلآخِرَتِهِ وَ لاَ آخِرَتَهُ لِدُنْيَاهُ حَتَّى يُصِيبَ

مِنْهُمَا جَمِيعًا فَإِنَّ الدُّنْيَا بَلاَغٌ إِلَى الآخِرَةِ وَ لاَ تَكُونُوا كَلاًّ عَلَى النَّاسِ*

"Ахирәтен дөньясы өчен ташлаучы һәм дөньясын ахирәте өчен ташлаучы кеше, һәр икесеннән дә кирәк ка-дәр өлеш алмаганда, сезнең яхшыларыгыздан түгел. Чөнки дөнья ахирәткә ирештерә торган юл. Кешеләр өстенә йөк булмагыз!.."

Дөнья белән шөгыльләнү сәбәпле ахирәттән мәхрүм калудан сакланырга тиешле. Әмма дөньяны ахирәт өчен игенлек итеп тоту, монысы Рәсүлүллаһ боерган нәрсә.

وَلا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا "Дөньядан үз өлешеңне онытма",¹

هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ

"Ул – Аллаһ, сезгә җирне йөрергә уңайлы кылды, ул җирнең өстендә йөрегез һәм ул җирнең хәләл ризыкларын ашагыз. Үлгәннән соң Аллаһ хозурына терелеп кайтыла",² дигән аятьләр шул сүзләргә куәт булалар.

Фарыз һәм вәҗеп гамәлләрен калдырып, мал җыючы-лар дөньялары өчен ахирәтләрен ташлаучы булганнары кебек, бер кәсепләре һәм һөнәрләре булмаган хәлдә гый-бадәт белән генә шөгыльләнүчеләр ахирәтләре өчен дөнь-яларын куючылар. Бу соңгылар, әгәр шул эшләрен халык-ларның малларын, садакаларын алуга сәбәп итсәләр, ул вакытта диннәрен дөнья бәрабәренә сатучылар булалар.

Дөнья төзәтүнең мәгънәсе алтынны кочаклап тору һәм дөнья байлыгының өстендә яту, "малым һәм байлы-гым" дип тәсбих төймәсе тарту түгел, бәлки милләтнең иҗтимагый һәм әхлакый, икътисади һәм сәяси хәлләрен төзәтүдән гыйбарәт.

Үзләрен газиз тотучы адәмнәрнең иң беренче эшләре кешеләргә йөк булмау, халыкларны мәшәкатьләндермәү һәм эшләреннән калдырмау, бәлки үз көчләре белән гомер сөрү, үз кесәләреннән тору һәм йөрү, үз ризыкларын үз маңгай тирләрен агызып табудан гыйбарәт. Бүген мөсел-маннарның туксаны ун кеше өстенә салынып торса, бу эш адәмчелеккә һәм шәригать нәсыйхәтенә буйсыну түгел, бәлки тәрбия бозыклык һәм үзеңне кадерләү юклыктан.

Бездә эш һәм һөнәрдән күп нәрсә юк, һәрнәрсәне эш-ләргә мөмкин. Сәүдәгәр бул, игенче бул, мал асраучы бул, кул һөнәре өйрән, һәрнәрсә бул, әмма кеше өстенә йөк булма, тик торып ашау түбәнлегенә төшмә, бу эш хасталар һәм әгъзалары хезмәттән чыккан адәмнәргә генә дөрес.

"Мәңге торачак кеше кебек дөньяң өчен һәм иртәгә үләчәк кеше кебек ахирәтең өчен тырыш" дигән мәгънәдә бер хәдис күрелә. Тәне һәм акылы, аң һәм фикере сәламәт булган һәрбер мөселман өчен шул сүз канун һәм дөньяда тору турысында бердәнбер кагыйдә булырга тиешле. Ах-маклык кабергә бара торган арба булса, ялкаулык шул ар-бага җигелгән аттыр. Бу хәтерләрдә торсын!

"Күрү белән ишетү бер дәрәҗәдә түгел".¹

Ишетү белән күрү бер дәрәҗәдә булмаганлыгы һәр-кемгә мәгълүм нәрсә. "Дошман гаскәре өстебезгә килә", дигән хәбәрне ишетү белән өстебезгә дошман гаскәре кил-гәнне күрү икесе, әлбәттә, бер булмас.
238 *لَيْسَ الْخُلْفُ أَنْ يَعِدَ الرَّجُلُ وَ مِنْ نِيَّتِهِ أَنْ يَفِيَ

وَ لَكِنَّ الْخُلْفَ أَنْ يَعِدَ الرَّجُلُ وَ مِنْ نِيَّتِهِ أَنْ لاَ يَفِيَ *

"Бер кешенең сүзендә тору нияте белән вәгъдә кылуы (соңыннан шул вәгъдәсендә тора алмавы) вәгъдәсезлек тү-гел, бәлки вәгъдәсезлек шул – сүздә тормау нияте белән вәгъдә кылу".

2 нче хәдис шәрифтә вәгъдәдә тормау монафыйклык галәмәте итеп саналган иде, инде бу хәдистә шул вәгъдәдә тормауның ничек булганлыгы тәфсир кылынды.
239 *لَيْسَ الصِّيَامُ مِنَ الأَكْلِ وَ الشُّرْبِ إِنَّمَا الصِّيَامُ مِنَ اللَّغْوِ

وَ الرَّفَثِ فَإِنْ سَابَّكَ أَحَدٌ أَوْ جَهِلَ عَلَيْكَ فَقُلْ إِنِّي صَائِمٌ إِنِّي صاَئِمٌ*

"Ашау-эчүдән тыелып тору гына ураза булу түгел, бәлки ураза, болар белән бергә, – мәгънәсез сүзләрдән дә тыелу. Әгәр сине ураза хәлеңдә бер кеше сүксә яки ничек булса да сиңа наданлык күрсәтсә, – "мин ураза, мин ураза-мын, дип әйт!.."

Ислам динендә "гавәм уразасы" һәм "хавас уразасы" исемендә ике төрле ураза бар. Фәтва җәһәтеннән дөрес булган ураза – гавәм уразасы булып, һәркемгә мәгълүм булган ураза. Әмма хавас уразасы фәтва җәһәтеннән дөрес булу өстенә әхлак җәһәтеннән дә дөрес булырга кирәк. Бу исә әгъзаларны гөнаһтан саклау белән була.

Хәдис шәрифтә "ашау-эчүдән тыелып тору гына ура-за түгел" диюдән максат – хавас уразасы түгел дигән сүз. Шуның өчен ният белән уразага кергәннән соң әгъзаларны гөнаһтан саклау лязем. Шушы рәвештә ураза тотылса, га-вам уразасы да, хавас уразасы да табылыр.

"Бик күп кешеләрнең уразалары ач торудан һәм бик күп кешеләрнең төндә уяу торулары бары йокысызлыктан гына гыйбарәт булып кала"¹ һәм

"Ураза булган кеше фәхеш, пычрак сүз сөйләмәсен, наданлыктан булган эшләрне эшләмәсен, әгәр берәр кеше аңа наданлык мөгамәләсе белән кычкырышырга һәм сү-гәргә башласа, "мин уразамын, мин уразамын", – дип әйт-сен",² дигән хәдисләр дә шул мәгънәдә.

"Мин уразамын дип әйт" дигән сүзгә галимнәр бу рә-вешләрдә мәгънәләр бирәләр: 1) Үз эченнән генә шулай фикерләсен. 2) Фарыз ураза булса, тел белән әйтсен, чөнки фарыз гамәлдә рия керүдән куркырга урын юк, әмма нә-фел ураза булса, үз эченнән генә фикер итсен. 3) Фарызда да, нәфелдә дә тел белән әйтсен!..

Бу мәгънәләрнең һәрберсе дөрес булса да, урын һәм хәлгә карап мөгамәлә кылу яхшырак булса кирәк.

Ураза фарыз булуның хикмәте нәфесне газаплау һәм җәзалау түгел, бәлки Аллаһы Тәгаләгә тәкъвалык итү һәм аның әмерен тоту.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

"Әй, мөэминнәр! Сездән әүвәлгеләргә ураза тоту фа-рыз ителгәне кебек, сезгә дә һәр елны бер ай ураза тоту фарыз ителде, шаять, тәкъва булырсыз",¹ дигән аять шуны белдерә. Ураза тоту сәбәпле ашарга ризык тапмый торган ач кешеләрне хәтергә төшерергә һәм аларга мәрхәмәт һәм шәфкать кылу юлына керергә мөмкин. Шушы эш – тәкъ-валыктыр.

Һәрхәлдә, ураза тотудан максат Аллаһы Тәгаләнең әмеренә буйсыну һәм Аның ризалыгын өмет кылу булыр-га тиешле. Ураза булганда гайбәт сөйләү, сүз йөртү белән шөгыльләнү, холыксызлану һәм юк-бар нәрсәләргә ачу-лану кебек эшләр Аллаһы Тәгаләнең ризалыгы өчен дип ният кылынмауның билгесе.
240 *لَيْسَ الْكَذَّابُ الَّذِي يُصْلِحُ بَيْنَ النَّاسِ وَ يَقُولُ خَيْرًا وَ يَنْمِي خَيْرًا*

"Ялганы белән адәмнәр арасын төзәтә, шул хакта ях-шы сүзләр сөйли һәм яхшы хәбәрләр ирештерә торган ке-ше ялганчы түгел".²

Ягъни, адәмнәрнең араларын төзәтү һәм дошманлык-ны бетерү турысындагы ялган сүзләр – хәрам булган ял-ганнан саналмыйлар.

Ислам шәригатенең дөрес була торып, гайбәтне хәрам итеп тә, адәмнәр арасын түзәтү нияте белән ялган сөй-ләүне дөрес күрүе адәмнәр арасына мәхәббәт салу, дош-манлык һәм салкынлыкларны бетерү, иҗтимагый хәятне төзәтү хикмәтенә корылган булса кирәк. Иҗтимагый хәят-не төзәтүнең әһәмияте ни дәрәҗәдә икәнлеге:

Ялган сөйләргә рөхсәт ителгән урыннар: 1) Ир белән хатын үз араларында үзләренең мәгыйшәтләрен төзәтер, араларында булган үпкәләрне бетерер өчен. 2) Сугыш ва-кытында дошманнарга каршы. 3) Мөселманнар арасын тө-зәтү өчен.¹ 4) Бер кешенең серен яки үзенең гөнаһын яше-рү. Ләкин бу урыннарның һәрберсендә үлчәү булу, зару-рәт кадәрдән арттырмау шарт. Әгәр зарурәт кадәрдән арт-са, әлбәттә, анысы хәрам төренә керә.

Кыскасы, ялган сөйләргә рөхсәт булу "ике зарарның җиңелрәге"н алу һәм зур зарарга кермәс өчен җиңелрәк за-рар белән котылу төреннәндер. Һәркем шушы мизанны хәтерендә тотарга тиешле. Мондый мәсьәләләрдә игъти-бар нияткә һәм максатка юнәлтелә.
241 *لَيْسَ ِلأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ فَضْلٌ إِلاَّ بِالدِّينِ أَوْ عَمَلٍ

صَالِحٍ حَسَبُ الرَّجُلِ أَنْ يَكُونَ فَاحِشًا بَذِيًّا بَخِيلاً جَبَانًا*

"Дин һәм изге гамәлләрдән тыш башка нәрсә белән һичкемнең һичкемнән артыклыгы юк. Бер кешенең фәхеш һәм кабахәт сүзле, саран һәм куркак булуы аның кадерсез булуына җитә".

Дин һәм изге гамәлләр Аллаһы Тәгалә каршында игъ-тибары булган нәрсәләрдән. إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ"Тәхкыйк, сезнең Аллаһ хозурында хөрмәтлерәгегез – Аллаһыдан куркып, гөнаһлардан сакланучыгыз".² Юкса, "мин динле һәм гамәлле" дип күтәрелергә, хәтта мондый фикерне кү-ңелгә китерергә дә дөрес түгел. Һәрхәлдә, Исламда ата-ана һәм нәсел-нәсәп белән аерылып тору юк. Дөньяви эш-ләрдә бөтен халык бертигез.