Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілі дыбыстары, түрлері, жасалуы. Дыбыстардың құрамы Сабақтың жоспары
жүктеу/скачать 218.7 Kb.
|
| 1. Бұйрық рай (императив). Бұйрық райда алдағы уақытта орындалуға тиісті әрекет- қимыл іс сөз болады. біреуге арналып, сұрай, бұйыра айтылған белгілі бір қимыл, іс-әрекетті білдіретін етістік мағынасын Бұйрық рай дейміз. Жауға оқ атайық, тұр, барыңдар, келсін. Наурыз мейрамына қатысыңдар.
Қазақ тілінде де басқа түркі тілдері секілді кел, жаз, оқы, кеш секілді түбір етістікңтер 2-жақ бұйрық рай болып есептеледі. Бұйрық райдың үш жағы, соған лайық морфологиялық тұлға көрсеткіштері болады. І жақ: жекешесі: -айын, -ейін, -йін, -йын барайын, келейін. Көпшесі: -айық, -ейік, -йық, -йік барайық, келейік. ІІ жақ: жекешесі: анайы түрінің көрсеткіші болмайды. Көпшесі: -ңдар, -ңдер, -ыңдар, -іңдер; сыпайы түрінің көпшесі: -ыңыздар, -іңіздер, -ңыздар, -ңіздер оқыңдар, сөйлеңдер, барыңыздар, келіңіздер. ІІІ жақ: жекешесі де, көпшесі де –сын, -сін жұрнағы айтсын, көрсін, келсін. Бұйрық райдың І- ІІІ жағына қарағанда ІІ жағының бұйрықты білдіруі нақты анық болады. Мәселен: жүріңдер, тыңдама, жүрейін, айтсын. Бұйрық райдың І-ІІІ жағындағы етістіктердің бұйрық мағынасының көрсетпейтін сездері де болады; -Неге болмасын, бұл қалада келер жан жоқ дейсің (С.М.). Сол жылы мен сегізге шыққанмын, мектепке барайын деп жүрген кезім (Сералиев). -шы, -ші жұрнағы бұйрық райға жалғанып, тілек, сұрау, жалыну, өтіну, талап мағыналарын білдіреді. Көз жіберші, барайыншы, текке кетпесінші, баршы, барсыншы. Бұйрық райдың жағымен формаларының мағыналар жөнінде күңгірт мәселелерде дау-талас бар. Мәселен, бұйрық райдың І жақ формалары (айын, -ейін, -йық, -йік) істі жүзеге асыруды біреуге бұйырудан гөрі сөйлесуші орындауды өз міндетіне алғаны оны істеуге бекінгені анығырақ байқалады. Осы мағыналарына сүйене отырып кейбір тіл мамандары бұл –айын, -ейін, -йық, -йік форма қосымшаларын ерікті қалау рай жасайтын жұрнаққа жатқызады (Н.Оралбаева, Ғ.Мадина, А.Әбілқаев. қазақ тілі, 1964, 136 бет. К.Аханов. Қазақ тілі оқулығы, 1971 –айын, -ейін, жұрнағы бұйрық райда да қалау рай жасайды деп те берілмеген). -шы, -ші жұрнағы шартты рай тұлғасына жалғанса, ол форма шарттық мағынасын жоғалтады да, жүзеге аспайтын өтініш, жалыныш мағынасын білдіреді. Мысалы: мен оқысамшы, біз оқысақшы. жүктеу/скачать 218.7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|