Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

153 
Окуыy 
басталды ма 
Аспан шайдай 
ашык 
Бұл – 
Байжанныy 
талай кeлгeн 
уйы 
Канe, 
жыгыттep 
аттаpыyды 
камдаyдаp 
Тун жым-
жыpт 
Сeн бepы 
каpашы 
Па, 
шыpкынныy 
созы 
Ол бугын 
окуға кeлep мe 
eкeн 
251-жаттығу. Жай сойлeмныy туpлepын сәйкeстeндыpыyдep. 
Мысалдаp 
Жай сойлeмныy туpлepы 
Быз тeатpға баpдык. 
Жакты сойлeм
Оныy 
актёpлыккe 
баpғысы кeлeды.
Жайылма сойлeм 
Аpтист кeлды. 
Толымды сойлeм 
Тeатp алдына жиналдык. 
Жаксыз сойлeм 
Жаксы актёp оз pолынe 
улкeн 
дайындыкпeн 
кeлeды. 
Атаулы сойлeм. 
Кайта-кайта 
иылe 
бepeды. 
Жалаy сойлeм 
Ұзак шапалак. 
Толымсыз сойлeм 
Сұpактаp мeн тапсыpмалаp 
1. Сойлeм туpалы тусынык бep. 

154 
2. Сойлeм кұpамына каpай калай болынeды? 
3. Хабаpлы жәнe сұpаулы сойлeм калай жасалады? Озындык 
epeкшeлыктepы. 
4. Жай сойлeм дeгeнымыз? 
5. Жай сойлeмныy туpлepынe аныктама бep. Мысалдаpмeн дәлeлдe. 
22-ТАКЫPЫП. СОЙЛEМ МУШEЛEPЫ 
Сойлeм кұpауға катыскан толык мағыналы создep сойлeм мушeлepы дeп 
аталады. Казак тылындe бeс сойлeм мушeсы баp: бастауыш, баяндауыш, 
толыктауыш, пысыктауыш. Сойлeм мушeсыныy бeлгылepы: 1) толык мағыналы 
соз болу кepeк; 2) сойлeмдeгы баска созбeн байланысып тұpу кepeк; 3) сойлeм 
мушeлepыныy быpыныy сұpағына жауап бepу кepeк. Мысалы, Жылы жeлдыy 
әлсыз ызыyа eстылeды. Сойлeмдe толык мағыналы бeс соз баp. Олаpдыy 
әpкайсысы бeлгылы быp сұpакка жауап бepып тұp. Жылы – кандай? – сындык 
ұғым атауы, жeлдыy – нeныy? – заттык ұғым атауы, әлсыз – кандай? – сындык 
ұғым атауы, ызыyы – нeсы? – заттык ұғым атауы, eстылeды – кайтeды? – 
кимылдык ұғым атауы. 
Сойлeм мушeлepы кұpамына каpай даpа, куpдeлы жәнe уйыpлы мушe 
болып ушкe болынeды. 
Даpа сойлeм мушeсы толык мағыналы быp создeн болады. Мысалы, Аман 
жиналғандаpмeн кыска амандасты. Сойлeмдeгы әpбыp сойлeм мушeсы – быp 
ғана создeн кұpалып тұpған даpа мушeлep. 
Куpдeлы сойлeм мушeсы куpдeлы создeн, тұpакты тыpкeстeн нe соз 
тыpкeсынeн, шылаулы создeн кұpалады. Мысалы, Eyбeк Epы Ыбыpай Жакаeв 
eкы peт Алтын Жұлдыз мeдалымeн маpапатталған eды. Сойлeмдeгы Eyбeк 
Epы 
Ыбыpай 
Жакаeв – куpдeлы 
бастауыш, eкы 
peт – куpдeлы 
пысыктауыш, Алтын 
Жұлдыз 
мeдалымeн – куpдeлы 
толыктауыш, маpапатталған eды – куpдeлы баяндауыш. 
Уйыpлы мушe – кeмындe eкы нe одан да коп создeн кұpалып, 
бастауыштык-баяндауыштык катынастан тұpатын, быp сойлeм мушeсыныy 
кызмeтын аткаpатын создep тобы. Уйыpлы мушeлep кобынeсe баp, жок, аз, коп 
тәpызды создepгe жәнe сын eсымдep мeн eсымшe тұлғалаpына аякталады. 
Мысалы, Былымы коп – кандай?, адам – уйыpлы аныктауыш. Сойлeмныy бeс 
мушeсы дe уйыpлы бола алады. 
Сойлeм мушeлepы аткаpатын кызмeтынe каpай тұpлаулы мушeлep жәнe 
тұpлаусыз мушeлep болып eкы улкeн топка болынeды. Бұлаpдыy ышындe 
бастауыш пeн баяндауыш сойлeм кұpауға нeгыз болады, сондыктан тұpлаулы 
мушeлep дeп аталады. Ал аныктауыш, толыктауыш, пысыктауыштаp оздыгынeн 
сойлeм кұpай алмайды, тeк бepылгeн ойдыy шeyбepын кeyeйтeды, сондыктан 
бұлаp тұpлаусыз мушeлep дeп аталады. 

155 
Атау сeптыгындe тұpып, ыс-окиғаныy иeсын былдыpeтын тұpлаулы сойлeм 
мушeсы бастауыш дeп аталады. Бастауыштыy сұpактаpы: Кым? Нe? Кымдep? 
Нeлep? Кымым? Нeм? Кымныy? Нey? Кымыyыз? Нeyыз? Кымы? Нeсы? 
Кымдep? Нeлep? 
Бастауыш баяндауышпeн жак жағынан жeкeшe, копшe туpдe киыса 
байланысады. Мысалы, Сeн окыдыy, былып алдыy, ұстаз коpдыy (ЫЫ жак, 
жeкeшe). Быз надан остык (Ы жак, копшe). 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: