Сборник лучших научно-исследовательских работ нефтекамск 2011

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

1. 
   Богоявленская Д.Б. Пути к творчеству. – М.: Знание, 1981 – 96с.
   
2. 
   Волков И.П. Учим творчеству. //Педагогический поиск – М., 1987. – с. 109-115.
   
3. 
   Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте: Психолог. очерк: Книга для учителя. 3 изд. – М.: Просвещение, 1991. – 93с.
   
4. 
   Дружинин В.Н. Психодиагностика общих способностей. – М.: академия, 1996. – 224с.
   
5. 
   Занков Л.В. Избранные психологические труды. – М.: Педагогика, 1990 – 424с.
   
6. 
   Крутецкий В.А. Психология математических способностей школьников. – М.: Просвещение, 1968. – 432с.
   
7. 
   Кудрявцев Т.В. Проблемное обучение. – М.: Знание, 1974. – 64с.
   
8. 
   Лернер И.Я. Проблемное обучение. Основные вопросы теории. – М.: Педагогика, 1975. – 368с.
   
9. 
   Подласый И.П. Педагогика: Учебник для студентов высших учебных заведений. – М.: Просвещение, 1996. – 432с.
   
10. 
    Рахимов А.З. Психодидактика творчества. – Уфа, 2002 – 281с.
    
11. 
    Рахимов А.З. Формирование творческого мышления школьников. – Уфа, 1989.
    
12. 
    Штерн В. Умственная одаренность. Психологические методы и испытания
    
13. 
    Янгирова В.М. “Подготовка учителя к диагностике развития младшего школьника”. – М.: Прометей, 2000.-220с.
    

Клочкова Г. Ә.

: 8 нче урта мәктәбенең

татар теле һәм

әдәбияты укытучысы

XX гасыр башында булып узган империалистик сугыш илебезгә, халкыбызга кайгы-хәсрәт, афәт алып килә. Бу сугыш коточкыч зур фаҗига була. Ул халыкның тыныч хуҗалыгын җимерә, гаиләләрне тарата, бик күп гомерләр өзелә, ятимнәрнең, тол хатыннарның саны арта.

Беренче бөтендөнья сугышы әдәбиятыбызга тәэсир итми калмый, аңа да үзгәрешләр кертә. Әсәрләр яңа эчтәлеккә, образларга ия була. Сугыш темасы күпсанлы мәкаләләрдә, шигырь-бәетләрдә, хикәяләрдә тасвирлана. Сугыш елларының татар әдәбиятына китергән зарарын күздә тотып, “Аң” журналы редакциясе түбәндәге фикерләрне язып бик тә хаклы була: “Бөек сугышта катнашкан хөкүмәтләрнең төрле милләттән гыйбарәт халкы арасындагы язучылары хәзерге вакытта, бу дәһшәтле сугышның начар тәэсиреннәнме яисә башка сәбәпләрдәнме, язган нәрсәләре илә әдәбиятларына бик сирәк кенә әһәмиятле әсәрләр бирә алалар. Безнең атаклырак язучыларыбыз, гәрчә бу көндә гаскәр сафында булмасалар да, шул ук тәэсир сәясында булса кирәк, милли әдәбиятыбызга бу зур сугыш елларында бик аз әсәр мәйданга куйдылар. Бу хәлләрне игътибарга алганда, кирәк гасыр сафында булган, кирәк гасыр сафында булмаган язучыларыбызның, канлы сугыш дәвам иткән мөддәдтә, әдәбиятыбызга мөһим әсәрләр тудыруларын көтәргә юл калмыйдыр”(1915 ел, №20, 360 бит).

Язучыларның да бу сугышка мөнәсәбәтләре төрлечә була. Бу чорда алар карашлары ягыннан ике төркемгә бүленәләр. Беренчесе – демократик һәм реалистик әдәбият традицияләренә тугрылыклы калган әдипләр. Алар сугыш темасына кан, вәхшәт, үлем хөкем сөргән кырыс чынбарлык ягыннан якын киләләр. Кан коюга нәфрәтләрен белдерәләр. Бу төркем язучыларга Н.Думави (“Сугыш тәэсораты”, “Агач аяк”), М.Гали (“Бер әбинең зары”), Ф.Әмирхан (“Зәгыйфь карчыкның корбаны”, “Мостафа”), М. Гафури (“Ул кем?”, “Юктырсың ла, алла!..”, “Җыла”), А.Мөхәммәт (“Юк канатым очарга...”), С.Рахманколый (“Сугыш упкынлыгында”, “Булган-беткән”, “Каргыш”) һ.б. Икенчеләре - сугыш еллары күрсәткән дәһшәт, үлем мотивларын кешелек җәмгыяте алдында торган бердәнбер юл итеп раслаучыларның явыз чынбарлык белән тартышу мәгънәсезлек дигән идеяне күтәреп чыгучылар була.

XX йөз башы татар әдәбиятындагы империалистик сугыш темасына багышланган махсус хезмәт әлегә әдәбият белемендә юк. Шуңа күрә, бу теманы махсус аерым тикшерү әдәбият фәне алдында торган төп бурычларның берсе булып саналырга лаеклы. Империалистик сугыш, шул чор турында язылган әсәрләр бүгенге көндә һәрьяклап тикшерү, дөрес бәя бирүне таләп итә. Бүгенге көнне аңлау өчен үткәннәргә мөрәҗәгать итү вакыты җитте. Аларны өйрәнү безнең хәзерге глобальләштерү чорында яшь буында үзенең ерак бабаларының үткән тарихы, аларның каһарманлыгы белән горурлану хисләре уяту өчен зур мөмкинлекләр ачачак. Ни өчен? Чөнки көч, куркыту ярдәмендә тупланган миллионлаган гавәмнең хәтере юк, ә милләтнең иң бәләкәе дә тарихка, уртак өметләргә ия була. Болар барысы да аерым кешенең һәм шулай ук милләтнең яшәешен тәэмин итеп торалар. Ирексездән шундый сорау туа; без татарның милләт буларак яшәвен телибезме, юкмы? Яшик дисәк, чын тарихи әсәрләрне һәрьяктан өйрәнергә тиешбез һәм, XXI гасыр вәкилләре буларак, киләчәк буыннарга тапшырырга бурычлыбыз. Фәнни хезмәтемнең актуальлеге шуның белән билгеләнә.

Гипотеза – бу эдэбиятны ойрэнгэндэ, укучылар кубрэк сугыш турында белэлэр.

Шулардан чыгып, эшемнең максаты түбәндәгечә билгеләнде:

Империалистик сугышы сурәтләнгән әсәрләрне ойрэну

Максатымнан чыгып төп бурычлар билгеләнде:

1. 
   Империалистик сугыш, шул чор турында иҗат иткән язучылар буенча мәгълүмат туплау.
   
2. 
   Әлеге әсәрләрнең үзенчәлекләрен өйрәнеп, алардагы төп фикерне билгеләү.
   

Эш кереш өлештән, 3 бүлектән, йомгаклау, кулланган әдәбият исемлегеннән, кушымтадан тора.

“Кайдан? Кайда? Кыйтгасы

Хәнәфи сугыш еллары күрсәткән дәһшәт, үлем мотивларын кешелек җәмгыяте алдында торган бердәнбер юл итеп раслаучыларның явыз чынбарлык белән тартышу мәгънәсезлек дигән идеяне күтәреп чыгучыларның берсе була. Аның “Аң” журналында басылган “Кайдан? Кайда?” (1916) исемле кыйтгасы ахирәттә генә яшәү ләззәт дигән фикерне куәтли. “Ул кешеләрне икегә: бәхетле һәм бәхетсезләргә аермый, барысын да бәхетсез дип белдерә дә яшәү мәгънәсен эзләүнең өч моделен тәкъдим итә”,-дип яза Дания Заһидуллина (Заһидуллина Д.Ф.Модернизм һәм 20 йөз башы татар прозасы. – Казан:Тат.кит.нәшр.,2003. – 255б.).

Әсәр геройлары - өч яшь егет. Алар дуслар. “Ни өчен дөньяга килгәнебезне белми идек. Барыбызга да юл күрсәткән нәрсә - бу күкрәгебездә һәрвакыт янып торган сүнмәс дәртле йөрәгебез иде”, - диләр егетләр. Автор аларның язмышлары аша реаль дөньяда чәлпәрәмә килгән хыял-максатларны сурәтли.

Өч егет яшәү мәгънәсен, бәхетне үзләренчә эзлиләр. Беренчесе – Тимур дөнья гизә, чит илләр белән таныша. Әллә никадәр кешеләр арасында була. Моңарчы кызларга исе китмәгән егет кинәттән гашыйк та була: “Кайчагында шул дәрәҗәгә җитәм ки, сөйгәнемне дә, үземне дә үтерәсем килә, шунсыз гакыйлдан шашар кеби булам...” Әмма бераздан күңеле кайта, “сөю, имеш, - богау, сөйгән кеше – ихтыярын югалткан кеше. Сөеп сөйгәне янында калган егет егетлегеннән яза...”, - дип, мәхәббәтеннән баш тарта. Төрмәгә эләгә, кача, “төнлә эшләнә торган эшләр эшләп”, бер байый, бер бөлә. “Ул һәрвакыт, кешенең дөньяда торудан максаты – көчле булу, куәт иясе булуга тырышу, ди иде. Бу аның иманы иде”. Ләкин Тимур әлеге максатның дөрес түгеллеген аңлый:”...Ахыр елларда аның чыраенда бер караңгылык күренә, аның еракка караган күзләрендә дә уйчанлык, нарасыйлык күзгә ташлана иде”. Хикәяләүче аның башка юл тапканын да искәртеп үтә:”Азмы-күпме вакыт үтте, очраштык, инде аның йөзе ачылган иде...”. “Күрәсең, бу юл да бзхетле итми: Тимур рухы сынып, көннәрдән бер кәнне үз-үзенә кул сала. Шулай итеп, язучы көч белән бәхеткә ирешү юлын кире кага”, - дип яза Дания Заһидуллина (шунда ук).

Шушы ике образ аша М.Хәнәфи Г.Ибраһимовның кешеләрне бәхетле һәм бәхетсезләргә аеруын кире кага. “Ибраһимов аңлатуында бәхетле булырга тиеш, көч-куәткә ия һәм шул канун белән яшәүче Тимур да Батыр кебек бәхетсез. Ул да уйлана һәм эзләнә, ахырда, чарасызлыктан, үзе теләп дөньядан китә”. (Заһидуллина Д.Ф. Модернизм һәм 20 йөз башы татар прозасы. – Казан:Тат.кит.нәшр., 2003. – 255б.).

Батыр – карт шагыйрь фикерен юкка чыгаручы. Чөнки ул да, Ибраһимов кебек ук, тормышын китапларга багышлаган. Ләкин ахырда аны сукбайлар рәхмәте түгел, бөтенләй башка күренеш көтә. Менә Батыр хатыннан өзек:”...бер нәрсә аңламыйм: төшемдә күрәмме? Тирә-ягымда җан өшетерлек хәлләр... Кан, кеше каны, үлекләр...”. Юаш һәм сабыр Батырны да кешеләр үз уеннарыннан, көрәшләреннән читтә калдырмый. Бу язмыш “кешеләр арасында яшәп, изге булып калу мөмкин түгел” дигән нәтиҗәгә китерә.

Өченче егет – хикәяләүче – төрмәдә утыра, яшәү максатын-мәгънәсен дә шунда тапкан: “Моннан чыгу миңа юк, дөньяга чыгарсалар да, мин чыгачак түгелмен. Үлемнән башка нәрсә мине моннан азат итә алачак түгел, тик үлгәндә генә минем өчен иркенлек, чын иркенлек капкалары ачылып китәчәк...”. Җәгыятьтән аерылып, ялгызлыкта калганнан соң, хикәяләүче кешеләр ташлаган юлны, оныткан хакыйкатьне ачкан. Беренчедән, кеше ялгыз яшәргә тиеш. Икенчедән, кешенең бәхеткә, байлыкка, шөһрәткә омтылуы – иллюзия, мираж, вак мәшәкать.

Бер ялгызы калган лирик герой кырыс чынбарлык белән тартышу файдасыз эш дигән нәтиҗәгә килә. Ул, хәтта, бу дөньяның бәхет-сәгадәт өчен көрәшкән балаларына каһкаһә белән карый:

- Сезгә ни кирәк? Сәгадәт телисезме? Сәгадәт җирдә юк. Ләззәт вә тәм нәрсәдә дип башыгызны ватасыз. Ватыгыз, ватыгыз. Барыбер ул башларыгыз эшкә ярарлык түгел.

Ләззәт вз тәм җирдә юк. Байлык, матур хатыннар, шөһрәт – бу сезнең иманыгыз, шуларны куып, сез чын сәгадәттән читкә китәсез! Шулар өчен бер-берегезнең канын эчәсез, тәнен ерткалыйсыз, күз яшьләрен түктерәсез... Шулар өчен вөҗданыгызны сатасыз, күңелегезнең иң матур чәчәкләрен аяк астына салып таптыйсыз...”.

Хәнәфи тудырган өченче егет – хикәяләүче образы – нәкъ менә ялгыз. Тормышның мәгънәсе юклыкны таныгыз – азатлык шушы, - ди кебек язучы. Ул тапкан хакыйкать юлының, нурлы юлның мәгънәсе дә шунда.

Һәм әсәр “Бөек Тәңре күңелегезгә тынычлык бирсен!...” дигән сүзләр белән тәмамлана. Хәнәфи бу әсәрендә үз укучысына Яшәүнең серен аңлатырга омтыла, аны үзенчә ача. Үзеңне үтерү азатлыкка ирешү, дөнья газабыннан котылу дәрәҗәсендә китерелә.

“Үлгәндә” хикәясе

Ә хәзер М.Хәнәфинең 1916 елда “Аң” журналында басылып чыккан “Үлгәндә” исемле хикәясенә күчик. Әсәрнең кыскача сюжеты түбәндәгечә.

Хикәянең баш герое – башкорт егете Сөләйман. Ул авырып китә, табиблар киңәше белән укуын ташлый һәм Килем авылында кымыз эчә. Шунда бер ханымга гашыйк була. Авыруы көчәюгә карамастан, мәхәббәткәкиртә була алмый. Сөләйман күкләрдә сөйгәне белән кавышачагына ышана. Аның өчен сәгадәткә ирешүнең бердәнбер юлы – үлем.

Дания Заһидуллина үзенең хезмәтендә болай дип яза: “...20 йөз башы татар прозасында тулы бер символлар системасы йөри. Яшәеш мәгънәсендә бакча, кеше тормышын белдерүче кул, язмышны аңлатучы җил, яз һәм көз, кояш һәм караңгылык образлары әсәрдән әсәргә кабатланып килә”. (Шунда ук)

М. Хәнәфинең хикәясендә дә шушы символлар өстенлек итә. Мисал өчен, Сөләйманның яраткан урыны – су буенда урнашкан яландагы ялгыз каен утырып тора торган каен төбе. Каен образы – ялгызлык образы ул. Безнең героебыз да ялгыз. Ул Һәрвакыт үзен үлем сылышы озата барганлыгын белә, ләкин тормышны берничек тә үзгәртә алмый.

Сөләйман көрәшче булмаган һәм була да алмаячак ялгызак шәхес образына туры килә.

Бервакыт Сөләйман үзенең сөйгәне белән яланнан кайтып килгәндә, атлары дулап китә. “Мин дилбегәләрне кучерның кулыннан тартып алып, бераз баргач кына атларны туктата алдым, бөтен көчемне сарыф итәргә туры килде, ләкин мин шул вакыт сине ни дәрәҗәдә сөйгәнемне белдем. Мин, атлар туктамасалар, синең белән бергә үзем дә һәлак булуны ул вакыт оныткан идем, бар курыкканым сиңа бернәрсә булмаса ярар иде, дию иде...”, - дип белдерә баш герой сөйгәненә язган соңгы хатында.

Бу юллар егетнең мәхәббәте никадәр дәрәҗәдә көчле булуын сурәтлиләр.

Ул яраткан кешесе өчен үз-үзен корбан итәргә дә әзер була. Нәтиҗәдә, сөйгәнен үлемнән коткара. Кайтып җиткәч, Сөләйманның тамагыннан как китә, чире көчәя. Әмма герой шатлана, чөнки аның мәхәббәте сәламәт кала: “Кайтып җиткәчминем тамагымнан кан китте, һәм шунда бу чирнең мине бервакыт кара җир астына кертәчәген белдем... Ләкин шулай да минем күңелемдә шатлык иде, чөнки син сәламәт калган идең!...”

Хикәядә тагын бер кызыклы гына символ бар. Ул – күрше каберлектә сайрый торган сандугач тавышы, “башка бер таныш та юк, дөнья тын, тик тирәктән әкрен генә, йомшак кына таң җиле исеп китә иде...” Бу өзектә дә үлем символы бирелә, ә анда сайраган сандугач үлемгә дан җырлый кебек. Икенче төрле итеп әйтсәк, җирдәге тормыш үлемнән соң дәвам итә дигән фикер уза. М.Хәнәфи биредә дә “үлем – дөньядагы хәятның дәвамы...” идеясен күтәреп чыга, ул мәхәббәтнең мәңгелек көчен таный. Сөләйман сөйгәненә язган хатында бу турыда ачык белдерә: “ Мин элек үлемнән курка идем, ул минем каннарымны бүз ясап туңдыра, сачләремне үрә торгыза иде, хәзер үлем минем өчен синең берлә күрешергә бару, синең берлә бергәләп нурлы хәятны каршы алу булып күренә...” (Хәнәфи, 1916,333).

Ф.Бәширов та бу турыда үзенең хезмәтендә: “Бу, беренче чиратта, романтик әдипләр күтәреп чыккан “мзхзббәт үлемнән көчлерәк” идеалына дәгъва кылу булып яңгырый”,-дип яза.

Шулай итеп, алда әйтеп узылган әсәрдә мистик психологизм хөкем итә, анда яшәү, чынбарлык, хыял, матурлык төшенчәләре үзәктә тора, шулар ярдәмендә яшәешкә аңлатма бирелә, геройларның хис-кичерешләре, уй-фикерләре вак-вак итеп тасвирлана. Әсәрләрнең икесендә дә сызлану фәлсәфәсе өстенлек итә.

СОЛТАН РАХМАНКОЛЫЙ ИҖАТЫНА БЕР КАРАШ

Илебездә 1914-1916 елларда булып узган беренче бөтендөнья сугышы бик күп авырлыклар, кайгы-хәсрәт алып килә, тыныч хуҗалыкларны җимерә, дәһшәтле сугыш гарасатының мәгънәсез корбаннары барлыкка килә. Ләкин, шуңа да карамастан, халкыбызның рухы сынмый, язучыларыбыз да каләм тотып көрәшләрен дәвам итәләр.

Безнең өчен Солтан Рахманколый иҗатының менә нәкъ шушы чоры – империалистик сугыш картиналарын биргән әсәрләре әһәмиятле.

Солтан Рахманколый Казанның 1нче реаль училещесында укый. 1905-1907 елларда Ф.Әмирхан белән дуслаша, ниндидер яшерен җыелышларга йөри. 18 1906 елның 22 декабрендә, училищедан куылган кайбер укучылар белән беррәттән, Солтаннан да имтихан алганнар. Ләкин моңа кадәр яхшы гына укып килгән Солтан ни өчендер бу имтиханда «өч фәннән начар билгесе ала һәм кабат кабул ителми» (Мәһдиев М. Әдәбият һәм чынбарлык: XX йөз башы татар әдәбияты тарихына яңа материаллар. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1987-304б.)

«Бәянел хак» газетасында политик үткенлек белән ялтырап торган мәкаләләрен урнаштыра. С.Рахманколый бу чорда ялкынлы рәвештә хөррият өчен көрәшкән декабристларны яклый, патшаларның кансызлыгын тәнкыйтьли.

Солтанның кайнап торган энергиясе, политик мәкаләләре өчен «Бәянел хак» тар булып кала, «Йолдыз», «Әлислах» газеталарында эшли.

1908 ел Рахманкуловлар гаиләсендә шактый борчулар, кайгы-хәсрәт алып килә. Йорт башы Габделмәннән абзый авырый башлый, мохтаҗлыктан котылу юлларын эзләп, Габделмәннән Рахманкулов үзе дә китап бастыру эшене керешә.

Озак һәм каты авырудан соң 1908 елда Габделмәннән Рахманколый үлә. Гаилә тәрбиясе тулысы белән Солтан өстенә кала. Бу вакытта инде С.Рахманколый «Йолдыз» газетасында эшләшеп йөри.

1913 елда Габдулла Тукай вафат була. Солтан Рахманколый рухи юлбашчысыз кала. 1913 елның апреленнән башлап Солтан тирән күңел төшенкелегенә бирелә, йомыла. «Коточкыч җан газабы башлана. Өйдә ишекле-түрле йөреп, аның шигырьләрен ятан укый. Ләкин күңел һаман да эзләнә, борчыла, Тукай улгеч те ул аннан аерылмый.

С.Рахманколый – татар әдәбиятында борылыш ясаган, зур тавыш куптарган мәшһүр язучы түгел. Аның хикәяләре аз. Язучы буларак, ул 1909 елда «Йолдыз» газетасы битләрендә күренә башлый: «Чын хыял» дигән беренче хикәясе басылып чыга. Чын-чыннан язучы булып бик кыска вакыт эчендә - империалистик сугышның беренче елларында формалаша,»-дип яза М.Мәһдиев. (Әдәбият һәм чынбарлык: XX йөз башы татар әдәбияты тарихына яңа материаллар.-Казан; Тат.кит.нәшр.,1987-304б.)

Аның әсәрләрендә төп геройлары түбән катлау хезмәт ияләре. Без аларны башта тыныч тормышта һәм аннан соң сугыш упкынлыгында күрәбез.

“Сугыш упкынлыгында” хикәясе

С. Рахманколыйның «Аң» журналының 1918 елда басылып чыкан «Сугыш упкынлыгында» исемле хикәясен алып карыйк.

Әсәрнең төп герое – Габделхәмит. Ул – укымышлы егет. Сугышка кадәр Ригадагы штабта писарь булып хезмәт итә, русча да укый-яза белә. Кинәт сугыш башлана. Габделхәмитне 20ләп иптәшләре белән бергә штаб хезмәтеннән чыгаралар, поезд вагоннарына төяп сугыш булачак, кан түгеләчәк җирләргә таба озаталар. Ул сугышның куркыныч икәнен белә, ләкин нинди була ул сугыш куркынычы – анысын күзалдына китерә алмый: «Сугыш дигән сүзнең исеме генә куркыныч, эченә барып кергәч бернәрсә түгел…». Габделхәмит, геройлыклар эшләп, күкрәк тулы орденнар-медальләр белән өенә кайту турында хыяллана. Сугыш гөрелтесе ишетелү белән, бик нык дулкынланып: «Иптәш! Ишетәсеңме? Әнә аталар… Бу, агай-эне, беләсеңме? Чын сугыш инде бу … чын сугыш! Барып җитсәк иде шунда!-ди. Габделхәмит, сугыш обстановкасының бөтен детальләренә туры китереп, тәмеке кәгазе кисәгенә кадерле әнкәсенә хат яза: «Безнең отрядның алдагы сафлары немецлар белән сугышка керделәр. Инде, ул немецлар мылтыкны бер дә ата белмиләр икән. Шуна күрә, әнкәем, минем өчен бер де курыкма – мине атып үтерә алмаслар… Алла боерса, ерак түгел шул вакытка, синең Габделхәмитең күкрәге тулы медаль булган хәлдә, хәзергә…». Кургәнебезчә, герой хатны күтәренке рухта язарга тырыша. Ләкин ул хатны язып бетерергә өлгерә алмый. Аларны алгы позициягә җибәрәләр. Беренче снарядларның ярылуы Габделхәмитне тораташтай катып калырга мәжбүр итә, йөрәк ярылырдай булып тибә башлый: «Кинәт Габделхәмитенң бөтен вөҗүден баскан бер тойгы әллә нинди нәмәгълүм бер куәт белән аның йөреген кысты. Аның бөтен фикере, гакылы, зиһене инде бер «Алла»га килеп терәоеп, артык кузгала алмый иде…»

Анда элеккеге героизм урынына ниндидер максатсыз хәрәкәт кенә кала. Дошман армиясе дә, ул уйлаганча, ата белми торган солдатлардан гына тормый икән. Габделхәмит үзенең көчсез шехес икәнлеген аңлый: « Алар үзләре дә бөтен отрядка нисбат капчыктан алган бер уч кадәрле генә күренәләр иде.

Габделхәмит моны аңлады, һәм аның бөтен вөҗүден икенче бер хис чолгап алды.

Бу хис Габделхемит исемле аерым гамел кыла, аеррым херекет итә торган аерым бер шехесне юк итте». Инде безнең Габделхәмит үзенең «мин»леген югалтты «ул «мин» Гали вә кадерле булган «без» тойгысы эченде эреде, һич эзсез юк булды…»

Әсәрнең ахырында баш герой әле һаман саташу эчендә кала. Әнисенә язган хатында ул әле һаман: «…Алла бирсә, алдагы көндә дә җиңәрбез, чөнки безнең арабыздан кечкенә генә «мин»лек югалды, аның урынына хәзер утта янмас. Суда батмас кодретле «без» туды. Ул «безгә» нерсә генә, кем генә каршгы килсә дә, таш тавына бәрелгән кеби харап булачак!»-дип белдерә. «Ләкин Габделхәмит тагын бер-ике мертәбә снаряд яңгыры астына кереп чыкса, аның рухи эволюциясе тагын да зуррак үзгәрешләргә дучар булачагы инде көн кебек ачык дип яза М. Мәһдиев (Әдәбият һәм чынбарлык: XX йөз башы татар әдәбияты тарихына яңа материаллар.-Казан:Тат.кит.нәшр., 1987-304б.) .

“Каргыш”

«Империалистик сугышның хезмәт иясе массалары өчен ят күренеш икәнлеге аның «Каргыш» хикәясендә бик нык ачыла. С.Рахманколый бу хикәясендә сугыш эчендеге егетнең трагедиясен югары ноктасына җиткереп тасвирлый». (М.Мәһдиев ).

Хикәянен төп герое – Гали. Ул – «кустарь улы». Аның әнисе 10-15 ел элек вафат була. Ул матур гына, моңлыф гына «мәхәббәтле генә» булып үсә. 14-15 яшьлерене чаклы атасы белән ялгызы гына үсә, русча да аңлый, сабак укыган вакытта ук «Ата-ана каргышы» һәм «ятимнер хакы» шикелле «еламсырак мәсьәләләрнең» нәрсә икәнлеген аңлап, уйлап килә.үзенең өйленер, туй итәр еллары килеп җитә, әмма атасы икенче хатын алып кайта, «улының бәхетен ике яклы пычак янына куя». (М.Мәһдиев Әдәбият һәм чынбарлык: XX йөз башы татар әдебиятына яңа материаллар-Казан:Тат.кит.нәшр., 1987-304б.). үги анасы ғалине сөйми: «-Галине солдатка алдылар!»дип кайтып әйтечүгә бер тәңкә сөенче!»-дип әйтеп куя. Гали солдатка китә. Үги анасы да теләгенә ирешә, әйткән нәзерен үти. Гали киткәндә ул «Киткән җирдән әйләнеп кайтмасаң иде! Аягың, кулың корысын иде! Алла биреп сугыш чыксын иде дә, сугышта чәнчелепүлсә иде!» дип каргый.

Сугыш башланганда баш герой юаш кына, тыңлаулы гына бер солдат була. Сугыш анын өчен бөтенләй ят нәрсә була..

Окоп эчендә юеш туфрак, сыланчык баочык өстендә бер кат кием белен йоклаулар, көзге бураннар Галинең үзәгенә үтә.

Дошман ядрәләренң ярылуы анын колагына каргыш дигән кебек ишетелә. Шул дәһшәткә Галинең башлары, куллары, бөтен гәүдәсе таралып киткән кебек була. Шул тавышлар ишетелгән саен аның хетеренә үги анасы килеп төшә. «Үги әнкә белән бу тавыш бер-берсеннән һич аерылмый иде,»-дип яза автор. (С.Рахманколый «Каргыш»).

Яшь егет сугышта ике күзсез кала: «Атакага барганда кислота сибеп анын ике күзен күрмәс иттелер» Әлеге сугыш Галине тышкы яктан зәгыйфь итә, имгәтә: «зәп-зәңгәр булып көеп чыккан күрү күз урыннары карарга куркыныч та, кызганыч та иде…».

Анын кайгысыннан әтисе урынга егыла һәм үлеп китә. Атасының җеназасына ғалине җитәкләп алып баралар. Хикәя әнә шундый фаҗига белән тәмамлана.

“Булган-беткән” хикәясе

С.Рахманколый – гуманист язучы. Сугыш дәһшәтен ул куе буяулар белән сүрәтли. Аның фикеренчә, сугыш - әрәмгә кан кою. Моны без «Булган-беткән» әсәрендә……….. Хикәянен башында Сафа, Нури исемле кешелер белен танышабыз. Алар үзлере якын күрше булсалар да, кычкырышмый калган көннәре юк. Әле Сафа абзый, әле Нури абзый тавышлана. Болар һервакыт бер-берсенә дошманлыктан кычкырышырга, низаг чыгарырга сылтау эзләп кенә торалар.

Сугыш башлангач, Сафи абзыйны атлыга, Нури абзыйны пехотага алалар. Нури дошман белән капма-каршы килеп сугышкан вакытларда мылтык атса да, штык белен кадаса да – нишлегәнен белешми. Бер тана үткәч кенә бераз ияленә. Аңа барысы да табигый һәм башкача булуы да мөмкин тугел шикелле күрене башлый: «Мәҗрухлар, үлгәннәр, шрапнель ядрәләренең дөнья җимереп шартлаулары, пуля сызгырулары, «окоп» һәм «траншея» казулар, инеле тимерчыбыктан корылган киртәләр, ниһаять, пычрак өстенә ятып йоклаулар…» Йөргән вакытта Нури бик тиз талчыга торган була. Арганлыктан аның йокысы да шулкадер авыр була ки, төнлә тревога булып уятсалар, ул 1-2 минут үзенең кайда икенлеген, ни эшлегенен аңламыйча аптырап кала, соңыннан гына мылтыгын алып, атарга кушсалар ата, йөгерергә кушсалар, башкаларга ияреп, йоклый-йоклый, абыны-сөртенә йогерә.

Сугыштагы пулемёт тавышлары «пәри кызының туенда чын периләрне биеткән музыкага» охшатып сүрәтләнә. Әмма сугыш вакытында солдатларның кешелек сыйфатлары югалмый, киресенчә, өстенлек ала. Моңа мисал итеп, Нури абзыйның Сафины коткару күренешен мисал итеп китерерге була. Сафи каты яраланып ынгырашкан вакытта Нури аны ишетә, ярдәм кулы суза. Аларда элеккеге ваклыклар, тормыш низанлары онытыла. Әсәр шулай тәмамлана.

Күргәнебезчә, Солтан Рахманколыйның әсәрләре мәгънәви тирәнлеге һәм әдәби эшләнеше ягыннан безнең әдәбият тарихында хөрмәтле урын алырга лаеклы әсәрләр. Алар нигезендә гомумкешелек кыйммәтенә ия булган гуманлы идея – сугышка, кан коюга нәфрәт идеясе ята. Шулай итеп, бай рухи мирасыбызның өлгеләре әкренләп кенә тарихи Ватанабызда гомер кичерүче газиз халкыбызга кире кайта. Бу хикәяләрне, повестьларны олы мирасыбызның күркәм үрнәге дияргә тулы нигез бар.

ЙОМГАКЛАУ

Татар яңарыш дәвере буларак тарихка кереп калган XX йөз башы халыкның милли күтәрелешен, рухи-мәдәни сикерешен гәүдәләндерүче, киләчәк үсеше өчен ныклы этәргеч һәм ышанычлы нигез булуын раслаучы гаять мөһим хәрәкәте белән характерлы була.

Әмма сугыш афәте, ул тудырган вазгыять язучының иҗат кыйбласын сизелерлек тоныкландыра төшә, әдәби мохиттә мәгълүм дәрәҗәдә канәгатьсезлек хисе тамыр җәя. Вак конфликтлар белән мавыгу күзәтелә. Заман куйган үткен сорауларга җавап эзләү процессы йомшара төшә, реалистик планда язылган әсәрләр тормыш-көнкүреш кысаларына бикләнә.

Сугыш дәһшәте тудырган авыр картиналар, төшенкелек белән сугарылган идеяләр, чишелеше гаять катлаулы һәм анык кына булмаган проблемалар, саташу чигендәге образ һәм сурәтләр белән мавыгу- болар барысы да, ахыр чиктә, әдәби хәрәкәтнең башка юнәлешен үстереп җибәрә, сатира куәт ала.

1. 
   “Аң” журналы,1916 ел, №20, 360 б.
   
2. 
   “Аң” журналы, 1918 ел.
   
3. 
   Әдәбият һәм чынбарлык: XX йөз башы татар әдәбияты тарихына яңа материаллар.-Казан; Тат.кит.нәшр.,1987-304б.
   

5. 
   Мәһдиев М. Әдәбият һәм чынбарлык: XX йөз башы татар әдәбияты тарихына яңа материаллар. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1987-304б.)
   

11-се урта мәктәбенең баш7орт

теле һәм ә6әбиәте у7ытыусыһы


Хәйерле көн, хөрмәтле коллегалар!

Бөгөнгө сығышымдың темаһы “Баш7орт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә инновацион технологиялар ҡулланыу”.

У7ытыу рус телендә барған мәктәптәрҙә балаларҙы башҡорт теленә өйрәтеүҙең маҡсаты һәм бурыстары түбәндәгесә билдәләнә:

1. 
   Уҡыусыларҙы башҡорт телендә һөйләгәнде, уҡығанды, радио-телетапшырыуҙарҙы тыңлағанды аңлау күнекмәләре булдырыу (аудирование).
   
2. 
   Башҡорт теленең өндәрен, һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеп, үҙ-ара һөйләшергә, тәҡдим ителгән темалар, ситуациялар буйынса һөйләргә өйрәтеү.
   
3. 
   Һәр класс өсөн махсус төҙөлгән дәреслектәрҙе, башҡорт телендә сыға торған гәзит-журналдарҙы үҙ аллы һәм аңлы рәүештә уҡыу күнекмәләрен булдырыу.
   
4. 
   Башҡорт телен өйҙә, йәмәғәт тормошонда, хеҙмәт процесында практик файҙаланырға өйрәтеү.
   

Яңы технологиялар:

• 
  уҡытыу процесының эффектлылығын күтәрә;
  
• 
  уҡыусыларҙың танып-белеү эшсәнлеген активлаштыра, фекер эшсәнлеген үҫтерә;
  
• 
  тыуған яҡҡа, милли традицияларға һәм ғөрөф-ғәҙәттәргә, мәҙәниәткә мөхәббәт һәм хөрмәт тәрбиәләй.
  

Әҙәбиәт дәрестәрендә тәнҡитле фекер үҫеш технологияһын ҡулланам.

Тәнҡитле фекер үҫеш технология теорияһын америка педагогтары Дж. Стил, К. Мередит һәм Ч. Темпл уҡыу һәм яҙыу аша әҙерләйҙәр. Был технология Рәсәйҙә 1997 йылдан башлап билгеле. Әлеге көндәрҙә беҙҙең илдең күп кенә региондарында ҡулланыла.

Критик фекерләүҙең күп төрлө билдәләмәренә ҡарамаҫтан, улар араһында яҡын мәғәнә күрергә була. Яҡын мәғәнә баһалау һәм рефлексия үҙенсәлектәрен асыҡлай. Был тиҙ һәм асыҡ фекерләү, ул шәхси йәшәү тәжрибәһенә яңы мәғлүмәттәр һалыу юлы аша үҫешә. Бындай фекерләү яңы идеялар тыуҙырырға ярҙам итә.

Критик фекерләү – ижади фекерҙе үҫтереүсе башланғыс нөктә, улай ғына түгел, критик фекерләү ҙә һәм ижади үҫеш тә үҙ-ара тығыҙ бәйләнештә бара, ул терәк нөктә, бында идеялар һәм мәғлүмәттәр үҙ-ара тәбиғи бәйләнештә тора. Беҙ идеянан сығып мәғлүмәттәрҙе һайлай белергә тейешбеҙ. Яңы мәғлүмәтте уҡыусылар төрлө яҡлап та өйрәнәләр, дөрөҫлөгөнә һәм әһәмиәтенә ҡарап, һөҙөмтәләр яһайҙар.

Шулай уҡ хәҙерге заман үҙ өҫтөнлөгөн билдәләй:

• 
  факттарҙы ғына белеү етмәй, ә алынған белемдәрҙе ҡуллана ла белергә кәрәк;
  
• 
  мәғлүмәттең күләме түгел, ә уны ала белеү һәм уны яңыртып ҡулланыу;
  
• 
  яңы мәғлүмәтте алыу ғына түгел, ә уның ярҙамында хеҙмәттәшлек итеү.
  

Критик фекерләү технологияһы менән эшләгәндә уҡытыусы төп мәғлүмәт биреүсе булыуҙан туҡтай һәм технологияның алымдарын ҡулланып, уҡыуҙы белмәүҙән белеүгә этәрә - уртаҡ һәм ҡыҙыҡлы эҙләнешкә алып бара.

Был материалды график ысул ярҙамында ойоштороу, теге йәки был теманы өйрәнгәндә уйлау процесын асыҡ итеп күрһәтеү. Кластер – ул бер һыҙыҡтан ғына бармай торған фекерләү формаһы. Ҡайһы саҡта был ысулды “асыҡ мейе һөжүме” тип тә атайҙар. Кластер – бер һүҙҙе, теманы, төшөнсәне асыҡлаусы һүҙ һәм һүҙбәйләнештәр.

1. 
   Таҡта уртаһына төп һүҙҙе йәки һөйләмде яҙабыҙ, ул һүҙ тема йәки идеяның “йөрәге” булып тора.
   
2. 
   Төп һүҙ тирәләй идеяны, факттарҙы, образдарҙы асыҡлай торған һүҙҙәр яҙып сығабыҙ. (Был “планета һәм уның юлдаштары” моделенә оҡшарға тейеш.)
   
3. 
   Уҡыу барышында килеп сыҡҡан һүҙҙәр йәки һөйләмдәр тура һыҙыҡтар менән төп һүҙгә ҡушыла. Һәр “юлдаштың” үҙ сиратында, шулай уҡ “юлдаштары” барлыҡҡа килә.
   

1. 
   Уйға килгән һәр һүҙҙе яҙыуҙан ҡурҡмаҫҡа. Ижади хыялға һәм интуицияға ирек бирергә.
   
2. 
   Ваҡыт үткәнсе йәки идеялар бөткәнсе эшләргә.
   
3. 
   Күпме күберәк бәйләнештәр төҙөһәң, шул тиклем яҡшыраҡ. Алдан уйланылған план буйынса ғына эшләмәҫкә.
   

• 
  Кәрәк осраҡта мәғәнәүи блоктарҙы ҙурайтырға йәки улар өҫтөндә ентекле эш алып барырға була.
  
• 
  Бер нисә мөһим ҡарашты айырырға һәм уларға етди иғтибар бирергә мөмкин.
  

Уҡытыусы, маҡсатына ҡарап, уҡыусыларға үҙ аллы индивидуаль эш төрө бирә ала йәки күмәк эш рәүешендә бергәләп фекер алышыуҙы ойоштора.

Кластерҙарҙы төрлө темалар үткәндә лә ҡулланырға мөмкин.

Мәҫәлән, М.Кәримдең “Беҙҙең өйҙөң

“Төш тә, өн дә” бүлеген уҡығанда

был алымды

ҡулланам.

Беренсе кластерҙа атай – төп һүҙ,

ул һуғыштан ҡайта. Уға яҡын

кешеләрҙе

яҙып сығабыҙ: Йәмил,

әсәй, Оксана, өләсәй һ.б. был

график өҫтөндә ентекле эш алып

барырға була. Мәҫәлән, балалар

аталарына ҡарата ниндәй мөнәсәбәттә,

Марат менән Фәһимә ни

өсөн Йәмилдең атаһы

янына килә, Марат нимәләр һораша һ.б.

Ошо бүлектә атай балалары

менән ҡайҙа бара.

Батырша шишмәһенең

тарихын һөйләй.
Әсәй, өләсәй образдары менән дә кластерҙар төҙөргә була.
Һуңғы кластерҙа балалар дүртенсе алмағастың эйәһе итеп аталарын ҡуялар.

Һөҙөмтәлә структура барлыҡҡа килә, ул беҙҙең уйҙарыбыҙҙы график рәүештә сағылдыра, бирелгән тема буйынса мәғлүмәткә бай ҡырҙы билдәләй.

Был алым уҡыусыларҙы белемде үҙ аллы алырға өйрәтә: кәрәкле мәғлүмәтте генә һайлай алалар, һәр мәғлүмәткә тәнҡит күҙе менән ҡарайҙар.

Был технолгияның тағы бер алымы - синквейн тип атала. Синквейн - ул ҡыҫҡа һүҙҙәр менән материалды аңлатыу тигәнде белдерә. Синквейнды икенсе төрлө биш юлдан торған шиғыр тип атарға ла була.

1-се юлда шиғырҙың темаһын бер һүҙ менән яҙабыҙ, был һүҙ исем һүҙ төркөмөнән булырға тейеш.

2-се юлда теманы ике һүҙ менән асыҡлайбыҙ, улар сифат һүҙ төркөмөнән була.

3-сө юлда өс һүҙ менән теманың эшен асыҡлайбыҙ.

4-се юлда темаға ҡарата хистәрҙе яҙыу, дүрт һүҙҙән тора.

5-се юлда теманы асыҡлаған синонимды яҙыу.

Мәҫәлән, Ҡәҙим Аралбайҙың “Шәжәрә” шиғырына синквейн алымын ҡулланыу.

Ырыу ағасым һин, эй шәжәрәм! Һин үҫкәндә донъя йәшәрә. Күкрәк киреп олон тарбайтҡанда, Күкте терәп ерҙә һин торғанда Йәшәргә лә әле әшәргә!

1. 
   Ағас.
   
2. 
   Йәшел, ҙур.
   
3. 
   Үҫә, йәшәрә, матурлана.
   
4. 
   Ғорурлыҡ, иркенлек, рәхәтлек, именлек.
   
5. 
   Йәшәү.
   

Был алымды парҙар менән йәки үҙ аллы эшләгәндә уҡыусыларға тәҡдим итергә була. Синквейн менән эшләгәндә уҡыусының фекерләүен, ижади үҫешен күрергә була.

Ошолай итеп, алынған белемдәрҙе тормошта теләһә ниндәй ситуацияла ҡуллана белеүсе, үҙ аллы дөрөҫ ҡарар ҡабул итә алырҙай һәм эшләрҙәй, тормошта уңышҡа ирешеп, милли ғорурлыҡ хистәрен, тыуған телде, ғаилә традицияларын һаҡлап һәм яҡлап йәшәүсе уҡыусылар тәрбиәләү беҙҙең маҡсат булып ҡала.
Баш6орт телен у6ытыу8ы5 лингвокультурологик ниге881ре («намы4» концептын са7ылдыр7ан фразеологик бер1мект1р ниге8енд1)

З2кирй2нова «.F.,

10-се урта мәктәбенең баш7орт

теле һәм ә6әбиәте у7ытыусыһы

№1р халы6 баш6алар8ан 98ене5 6абатланма4 мо5о, тормош 6анундары, й1ш19 р19еше 31м 1лбитт1, милл1тте5 98енс1леген са7ылдыр7ан теле мен1н айырыла, кешелек й1м7и1тен байыта, я5ы би81кт1р 24т1й.

Милл1тте5 эске т1би71тен к9р31тк1н билд1л1р81н тел и5 беренсе урынды алып тора. Тел милл1тте5 этник булмышын билд1л1й, м181ни1тен к1981л1ндер1. Шу7а к9р1 л1 баш6орт телен м1кт1пт1 у6ытыу8ы5 я5ы концепция3ы ниге8енд1 тел 31м м181ни1т б1йл1неше урын алыр7а тейеш. М181ни1т – к9п я6лы, 98енс1лекле к9ренеш. Тел м181ни1тт1 бул7ан 1йбер81р8е атап, са7ылдырып 6ына 6алмай, 1 ошо м181ни1т эсенд1 941. Тим1к, тел м181ни1тте5 барлы66а киле9 6оралы, 3а6ланыуы 31м уны5 т282л2ш2 булып та тора. Ошо идея ниге8енд1 я5ы ф1н – лингвокультурология барлы66а кил1. Лингвокультурология, тел 31м м181ни1тте5 б1йл1нешен 2йр1неп, тел ш1хесе 31м донъя тел картина3ыны5 т282л2ш2н са7ылдыра.

- лингвокультурологияны5 теоретик ниге881ре мен1н таныштырыу;

- баш6а милл1т балаларын баш6орт хал6ына, телен1, м181ни1тен1 т1р1н ихтирам мен1н 6араусы, к95елд1ре ду4лы6 той7о3о мен1н 3у7арыл7ан ш1хес итеп т1рби1л19;

-баш6орт балаларын ту7ан телен, ерен, хал6ын яратыусы, уны5 бай тарихын, йолаларын беле9се, ту7ан теленд1 иркен аралаш6ан ш1хес итеп т1рби1л19.

Тел бер1мект1ре аша донъя тел картина3ы барлы66а кил1. Донъя тел картина3ыны5 т2п т2ш2нс1л1рене5 бере3е булып концепт 3анала. Концепт - тел мен1н м181ни1тте б1йл1п 2йр1не9се лингвоменталь бер1мек. Концепт аша кешел1 ту7ан тел образы 31м уны5 концептосфера3ы барлы66а кил1.Ту7ан тел аша мили м181ни1тте 2йр1не9 у6ыусылар8ы5 а5ы формалашыуында 7ына т9гел, 1 улар8ы5 м181ни1тк1 береге9енд1 м23им роль уйнай. М181ни1т аша телг1 2йр1те9 б2г2н «баш6орт теле» предметыны5 бер 2л2ш2 булып тора. Уны5 ма6саты – аралашыу 6оралы булара6 баш6орт теле аша донъяны танып -белерг1, 98е5де был тормошта табыр7а 2йр1те9. Ту7ан тел – т1рби1л19 сара3ы ла, с2нки ул хал6ыбы88ы5 рухи 6имм1тт1рен ба3алар7а, икенсе милл1т в1килд1рен1 6арата толерантлы булыр7а 2йр1т1, 1хла6и-патриотик той7олар8ы булдырыу8а м23им роль уйнай.

«Баш6ортостан Республика3ыны5 телд1р тура3ында7ы» Законы баш6орт телен у6ытыу8ы камиллаштырыу ма6сатын 6уя. Баш6орт теле 31м 181би1те у6ытыусы3ыны5 т2п бурысы булып, у6ыусылар8ы тел 31м 181би1т сер81рен1 т2ш2нд2р29 мен1н бер р1тт1н, улар8а 181п-1хла6, рух, мили 98а5 т1рби1л19 81 тора. Шу7а к9р1 л1 телде м181ни1т, 181би1т мен1н б1йл1п 2йр1те9 8ур 3282мт1л1р бир1с1к. Был ма6сат6а бигер1к т1 тарихыбы88ы, хал6ыбы88ы5 9тк1нен, йолаларын, 72р2ф -7181тт1рен, менталитетын са7ылдыр7ан ауы8-тел ижадын ентекле 2йр1нг1нд1 ирешерг1 м2мкин. Ту7ан тел д1рест1ренд1 бигер1к т1 м161лд1р 31м 1йтемд1р, фразеологик бер1мект1р8е 98л1штере9 мотла6. Быуындан- быуын7а к9с1 килеп, б2г2нг2 к2нг1с1 3а6лан7ан 6ай3ы бер фразеологик бер1мект1р бик борон7о д19ер81рг1 барып тоташа. Шундай 39881р, 398б1йл1нешт1р аша бе8 1лл1 6асан7ы ва6и7алар8ы, к9ренешт1р8е, хал6ыбы88ы5 9тк1нен, а5 ким1лен к98 алдына ба4тырабы8. М141л1н бигер1к т1 икм1кк1 табыныу, алла7а ышаныу, тарихи ш1хест1р, я8ыу- 3ы8ыу эшт1рен1 б1йле, 32н1р, к1септе са7ылдыр7ан бер1мект1р 9тк1нд1р8е к98аллар7а яр8ам ит1.

Фразеологик бер1мект1р8е5 к9бе3е «намы4» концептына б1йле, с2нки был 398 бик к9п м171н1г1 эй1. Намы4лы кеше – ыры4лы кеше, тип ю66а 7ына 1йтм1г1н халы6. «Намы4» кешене билд1ле рухи 6имм1тт1рг1, баш6а кешел1рг1, й1м7и1тк1 хе8м1т ите98е бурыс итеп 6уя. Коцептты5 семантик т282л2ш2 тормошто5 1хла6 6а7и81л1рен т1шкил итк1н т1рби1лелек, йомартлы6, 718еллек, р1химлек, эскер3е8лек, то7роло6 3.б. сифаттар8ы 98 эсен1 ала. «Намы4» концепты рух т2ш2нс13ен са7ылдыра. Ул кешег1 98ене5 т1ртибен 98-98ен тотошон, холо6- фи7елен ба3алай ал7ан ке9ек 9к, икенсе кешел1р8е5 д1 шул у6 3ы8аттарын билд1л19 м2мкинлеген бир1. Намы43ы8 рухи кеше булма7ан ке9ек, рух мен1н намы4 берлеге кешене т2рл2 х19ефт1р81н 3а6лаусы к2с булып тора 31м был фразеологик бер1мект1р81 л1 асы6 са7ылыш тап6ан.

Фразеологик бер1мект1р тура3ында7ы т19ге т2ш2нс1 программа буйынса у6ыусылар7а бишенсе класта бирел1. Л1кин балалар был бер1мект1р мен1н 32йл19 теле, радио, телевидение аша алдан таныша кил1л1р. Бишенсе клас6а тиклем у6ыусылар бер1мект1р8е5 текста7ы м171н13ен а5латыр7а, телм1р81 6уллана белерг1 тейешт1р. Ю7арыра6 кластар8а и31 эш т2р81ре 6атмарлана бара. М141л1н: т2ш2р2п 6алдырыл7ан ны7ын7ан 398б1йл1нешт1р8е табыу, фразеологик бер1мект1р8е ҡулланып хикәйә төҙөү, әҫәрҙә ҡулланылған һүҙбәйләнештәрҙе табып күсереү, уларға мәғәнәләш һүҙҙәр табыу, айырым бер темаға ҡағылышлы берәмектәрҙе иҫкә төшөрөп яҙыу, карточкала бирелгән мәғәнәләш (синоним) фразеологик һүҙбәйләнештәрҙе табып, бағаналап яҙыу, бирелгән фразеологик берәмектәрҙе файҙаланып, диалог төҙөргә, һүрәткә 6арап фразеологизмдарҙы билдәләргә, бирелгән фразеологик берәмектәргә русса мәғәнәһе тап килгән берәмектәрҙе һайлап, бағаналап яҙырға, кроссвордтар төҙөргә һ.б.

«Намыҫ» концептына 6ағылышлы байта6 эш төрҙәре үткәрергә мөмкин. Шуларҙың ҡайһы берҙәрен генә 6арап үтәйек. Мәҫәлән:

1. 
   Мәғәнәләш (синоним) фразеологик берәмектәрҙе табып, бағаналап яҙып сығығыҙ: көлөн күккә осороу, танау күтәреү, йөрәккә үтеү, тәрилкә тотоу, төп башына ултыртыу, тишек кәмәгә ултыртыу, төймәләйҙе дөйәләй итеү, түбәгә төкөрөп ятыу, ел 6ыуыу, й2н тибеү, йөрәк әрней, йөрәк ярыла, аҡыл йөрөтөү, сүп тә һорап алып булмай, тел сарлау, күңел һы8лай, йән үксәгә китә, аҡылға һалып ҡарау, әллә кем булыу, быран-заран килтереү, һырт ҡайышын алыу, эттән алып эткә һалыу, кәкре 6айынға терәтеү, 9кс1 к9т1ре9, сүпте сүмәлә итеү, 6ырын ятыу, йөрәккә төшөү, йәнгә тейеү, табанын ялау, 6ыр6һаң, 6аны сы6ма4, сафсата һатыу, т16әтте ҡоротоу, табан ялтыратыу, эт тиреһен битенә ҡаплау, ҡабырғаһын һанау.
   

3. Түбәндәге һөйләмдәр81ге «намыҫ» концептын сағылдырған фразеологик берәмек менән ирекле һүҙбәйләнештәр8е айырығы8, улар8ың мәғәнәләрен сағыштырып 6арағыҙ: 1. .Илгиз Айнурҙы ая6 салып йы7ытты. Ма6сатына инде ирештем тиг1нд1 генә, дуҫы у7а ая6 салды. 2. Айгөл, 6а7ы88ы бишкә бөкл1п, 6ар бөртөктәре эшләне. Ныҡ 6ы87ан Айрат Уралды бишкә бөкл1рг1 18ер ине.

5. «Намы4»тың барлығын йәки ю6лығын белдергән түбәндәге төркөмдәргә фразеологик бер1мектәр8е табып яҙығыҙ:

• 
  изгелек, йомартлы6;
  
• 
  ял6аулы6;
  
• 
  күңел тойғоһо, кисерештәр;
  
• 
  рәхимһе8лек, 6анһы8лы6;
  

• 
  а6ыл;
  
• 
  оятһы8лы6;
  
• 
  ғәмһе8лек, вайымһы8лы6;
  
• 
  эшсәнлек, егәрлелек;
  
• 
  61б1х1тлек, этлек;
  
• 
  а4тыртынлы6;
  
• 
  т1рби13е8лек.
  

буш6а 6абы6 ту6мау,6ыҙған табаға баҫтырыу, ус төбөндә генә йөрөтөү, күҙ буяу, 6ойро6то һырт6а һалыу, ар6ыры ят6анды буй ҙа һалмау, таш йотоу, тел 1йләнмәй, аҫтан 6ыр6ыу, 6омдан ар6ан ишеү, 6абы6 6ағыу.

!81би1т:

1. 
   .Зәйнуллин М. В. Хәҙерге баш корт тел ғилеменең к2н981к проблемалары //Лингвокультурологические проблемы подготовки педагогических кадров для башкирских школ. - Өфө, 1998.
   
2. 
   Саяхова Л.Г. Концепция школьного предмета «Русский язык в Республике Башкортостан //Баш6ортостан у6ытыусыһы, 1997, № 10.
   
3. 
   Тикеев Д.С. Баш6орт телен у6ытыу методикаһы, һайланма мә6әләләр. – Өфө: Ғилем, 2002. — 267 б.
   
4. 
   Ураксин З.Г. Русско-башкирский фразеологический словарь/Под ред. Э.Р.Тенишева. — М: Русский язык, 1989- 404 с.
   
5. 
   Ура6син З.Ғ. Тел күрке. – Өфө: Китап, 1980. — 72 б.
   
6. 
   Хайруллина Р.Х. Сопоставительная фразеология русского и башкирского языков. Теория и практика: Учебное пособие. – Уфа : БГПИ, 1999 -87с.
   

Рәхмәтуллина А. Й.

8-се урта мәктәбенең баш7орт теле

һәм ә6әбиәте у7ытыусыһы

Урал тау6арының көнья7 өлөшөндә бер яғын тау һәм урман, икенсе яғы дала булған ауылда мал үрсетеү, иген сәсеү, урман эштәре менән көн күреүсе баш7орт һәм татар6ар араһында йәшәүсе урта хәлле крә9тиәндең ябай тормошо – Зәки Вәлиди6е көткән я6мыш шул була.

Шул у7 ва7ытта был тау һәм йәйләү6әге бик ябай тормош, халы7 хәтерендә һа7ланып килгән тарих бәләкәй сағынан аңына һеңеп, һуңынан дәһшәтле көрәш барышында төрлө тәүәккәл 7арар6арға этәрерлек, төрөк һәм ислам ғилемдәрен өйрәнергә, оло шәхес, ғалим, бөтә донъяға танылған шәр7иәтсе, Бонн, Геттинген, Истамбул университеттары профессоры, күп кенә Европа һәм Азия университеттарының почетлы докторы Әхмәтзәки Вәлиди Туған кимәленә етерлек йоғонто яһай.

Ағи6елгә 7ойған Егән йылғаһы, Су7лы7ай һәм Уңғут ырыуының үткәндәре, А7бейек йәйләү6әре, ата-бабаһынан ишеткән риүәйәттәр, боронғо ғөрөф-ғә6әттәр Зәки Вәлиди6ең рухи ү9ешенә тәь9ир итеүсе оло көс була.

Туғандарының, ырыу6аштарының тормошона кү6 һалһа7, ғилемле, шөһрәтле кешеләр бик күп булыуын күрәбе6.

?артатаһы Вәлит бай6ың өйө XIX быуаттың беренсе яртыһында 6ур йыйылыштар, мәжлестәр ойошторола торған тирә-я7тың бер ү6әге булған, шуға күрә баш7орт кантон рәйестәре, рус генералдары, губернатор6ар, шөһрәтле муллалар һәм шәйехтәр уның мосафиры була.

Зәки Вәлиди6ең ғаиләһе менән ду9лы7 мөнәсәбәтендә булған кешеләр6ең күбеһе Баш7орт ғәскәрендә ата-бабалары менән бергә хе6мәт иткән кешеләр. Ма7ар, Алағуян ауылынан сы77ан мөғәлим һәм офицер6ар баш7орт милли хәрәкәтенең һәм тө6өләсәк дәүләтебе66ең иң алғы сафында була.

Ғаиләнең иң күп аралашып йәшәгән даирәһе муллалар. Стәрлетама7, Һайран, Йомағужа, ?онша7, Стәрлебаш, Мулла7ай ауылы муллалары һәм Троицки6ан Зәйнулла ишандың исемен атау6а етә. Улар6ың барыһы ла ғәрәпсә, фарсыса белгән, дини белемдәре камил, мә6рәсә тот7ан, китап у7ыр заттар, сәйәсәт ха7ында фекер йөрөтөрлөк аңлы кешеләр була. Бохара, Хива, Казан, Дағстан, Истамбул, Мысыр6а белем алған, иғтибарға лайы7лы ғилем эйәләренең тәь9ире Зәки Вәлидигә бик 6ур. Уның рухи ү9ешенә Ма7ар, Һайран, Үтәк ауылдары у7ымышлыларынан тыш тап бер нисә кеше йоғонто яһай. Шулар6ың береһе – Муллағол диуана. ?ыпса7 ырыуынан булған был дәрүиш Төркөстанда, Һырдарьяла йәшәгән, төркисә һәм фарсыса һөйләгән шиғыр6арын ятлап, бейеү6әре, шиғыр6ар6ы йыр сифатында йырлап 7урай менән уйнап мосолмандар6ы рухландырған бер дәрүиш була. Уның шиғыр6ары шул тиклем 7ә6ерле, яғымлы, көслө, ү6енсәлекле, ирекһе66ән хәтер6ә 7ала. Яттан белгән меңәрсә шиғыр6ары, 7өрьән аяттары менән зирәк баланың күңелен арбай.

Муллағол өйрәткән шиғыр6ар бөйөк шәхсиәттәр6ән 7алған мира9 икәнлеген һуңынан ғына аңлай. Ул яттан һөйләгән ө6өктәр Иран ә6әбиәтенән, иран шағир6ары Аттар6ан һәм Руми6ан алынғанын була. атаһы менән әсәһе был кешене “әүлиә” тип и9әпләй.

Зәки Вәлиди6ең әсәһе Өммөхаят Үтәк ауылының имам ?афи 7ы6ы була. Һатлы7 улы ?афи Бохарала һәм Хивала у7ыған, фарсы телен я7шы өйрәнгән, ауылдың абруйлы кешеһе. “Әсәйемдең тәь9ире бик көслө, мөһим булыуын аңланым. Әсәйем иһә һа7сы фәрештә кеүек һәр са7 янымда булды. Әсәйемдең иң ны7 йәлеп иткән сифаты – күңелендә ә6әпкә өндәгән бихисап әхлә7и шиғыр6ар һа7лауы. Мин уны ғүмер буйы һис бер ва7ыт, хатта кескәй генә лә гонаһ эшләмәгән һәм миңә 7арата сикһе6 изгелекле кеше итеп и9емдә 7алдырғанмын” – тип я6а ү6енең “Хәтирәләр” китабында. Ул бәләкәй Зәкигә фарсыса һәм төркисә әхлә7и, ә6әби-эстетик шиғыр6ар өйрәтә. Һуңынан, бик күп йылдар үткәс, был шиғыр6ар бөйөк шағир, ғалим һәм дәүләт эшмәкәре Алишер Навои6ы7ы икәнен аңлай. Әсәһе әлбиттә ул ва7ытта был шиғыр6ар6ы кем тарафынан ижад ителеүен белмәй. Фарсы, ғәрәп телдәрен өйрәткәне, күңеленә иман орло7тары сәскәне, рухын нығыт7аны өсөн ғүмер буйы рәхмәт у7ый. Әсәһе Өммөхаят бик динле кеше була, һәр һү6е кинәйәле, зауы7лы, һәр са7 шиғыр 7ушып, һәр һөйләмен боронғолар һү6е менән нығытып, тап7ыр мә7әлдәр әйтеп һөйләшә. Әсәһе у7ыу-я6ыу белһә лә, сәйәсәттән йыра7 тора. Әхмәтзәки6ең атаһы Әхмәтшаһ Дағстанда хе6мәт иткәнлектән, ғәрәпсә, фарсыса я7шы өйрәнә, әхлә7и ә9әр6әр у7ый. Астрономия, математиканы хә6ерге заман кимәлендә аңлай. Ү6енең рухи етәксеһе –XII быуаттың ислам фекер эйәһе Әл-Ғазал6ың 7арашына таяна, уның ә9әр6әрен өйрәнә. ?ырымдан мөхәррир Гаспринский6ың гәзитен алдыра, мөһим яңылы7тар6ы у7ый, консерватив фекерле кеше була. “Атайым ябай һәм изгелекле кеше ине. Шәхесендә минең өсөн аңлайышһы6 сифаттары булманы. Ғүмер буйы ауы6ына бер тамсы эсемлек алманы, сиктән тыш тәртип ярат7ан кеше. Атайым и9ке ғөрөф-ғә6әттәргә бик тоғро булды”- тип я6а һуңынан ү6енең атаһы тураһында. Атаһының мә6рәсәһе дүрт бинала урынлашып, ике йө6 самаһы шәкерте булды. Дини дәрестәр6ән тыш математика, рус теле, география фәндәре у7ытыла.

1907 йылда Әхмәтзәки6ең атаһы хажға китә, мә6рәсәһен 17 йәше лә тулмаған улына ышанып тапшыра. Ул мә6рәсәнең бер мөйөшөнә “халы7 китапханаһы” тип атап, китапхана аса. Китап асыу өсөн бик күп а7са йыя, газета, журналдар алдыра. Мә9әлән, Петербургта сы77ан “Өлфәт”, ?азандан, “Баян ул-ха7”, “Йолдыз”, Ырымбур6ан “Ва7ыт”, Әстерхәндән “И6ел”, Ба7ынан “Иршад” газеталары, “Фәү6ат” журналы, рус телендә “Биржевые новости”, “Нива” журналдары килә.

1906-1908 йылдар6а халы7 китапханаһына килгән газета-журналдар, китаптар ун алты йәшендә Зәки Вәлиди донъяға өр-яңы 7араш барлы77а килтерә. Бының һө6өмтәһендә белемен рус теле яр6амында байытырға, ислам сығана7тарын өйрәнгән тарихи мәғлүмәттәр6е рус сығана7тары биргән мәғлүмәттәр менән сағыштырырға ү6енә ма7сат итеп 7уя.

Әхмәтзәки6ең тағы ла бер остазы тураһында һү6 алып бармау мөмкин түгел. Ул әсәһенең 7устыһы – Хәбибназар олатаһы. Уның ете бинала урынлашып 300-6ән ашыу шәкерте була. 14 йәшендә Әхмәтзәки олатаһының мә6рәсәһендә у7ый башлай.

Олатаһы йортонда йәшәп, дәрестәрҙе өйөндә бер ү6енә лә үткәрә. Ғәрәп риторикаһы, мосолман юриспруденцияһы, ғәрәп теле һәм ә6әбиәтен, ғәрәпсә тарихын у7ырға ярата, уларға 6ур әһәмиәт бирә. Шулай у7 математика менән дә мәшғүл була һәм олатаһы Истамбулдан килтергән Эрнст Ренандың, америка докторы Дрейпер6ың, немец Шопенгауэр6ың дин һәм ғилем мәсьәләләренә бағышланған ә9әр6әрен, Мысыр6ан Мөхәммәт Абу һәм Фәрит Вежди кеүек ғалимдар6ың ғәрәпсә сы77ан ә9әр6әрен 16-18 йәшендә олатаһы мә6рәсәһендә у7ып фай6алана.

1907-1908 йылдар6а олатаһының мә6рәсәһендә ғәрәп телен һәм пәйғәмбәр тормошона бағышланған “Нур әл-я7ын” тигән ғәрәпсә ә9әр6ән дәрестәр бирә.

1908 йылдың я6ында Кө6ән һәм Үтәк ауылдарында арты7 7ала алмаясағын тамам аңлай. Берәй я77а китеп, у7ыуын киң ю9ы7та дауам итергә 7арар итә. Атаһы ү6 хәлфәһе сифатында, мәсет муллаһы һәм мә6рәсәһенә мөдәррис итергә йыйыла. Уның фекеренсә, русса белеүе ар7аһында сәйәси эштәр6ә 7атнаш7ан, Земство ла йәки губерния идараһында ағза булырлы7 мәғлүмәтле бер имам сифатында милләтебе6гә фай6а килтерергә тейеш була.

1908 йылдың 29 июнендә Зәки Вәлиди ауылдан сығып китә. Ауылдан китеүен 7асып китеү тип әйтергә була, сөнки атаһы ризалығын бирмәй, ата-әсәһе күрше ауылға 7уна77а китеүен фай6алана, һәм “у7ырға теләйем, өйләнмәйем” тигән я6ыу ғына 7алдыра.

Шулай итеп, 18-26 йәшендә 6ур 7ыйынлы7тар кисереп, у7ып, мөғәлимлек 7ылып, ғилми тикшеренеү6әр менән шөғөлләнеп, Баш7орт иленә, һуңынан Фирғәнә, Бохара һәм Петербург араһында сәйәхәт итеп,ғилми эшкә ылығып, киң бер мөхитте өйрәнеп, ү6енең 7атмарлы, һикәлтәле, мауы7тырғыс, ауыр, йөкмәткеле, данлы7лы көрәш юлын башлай.
«Тарих төпкөлөнән киләсәккә ҡараш»

Ғилметдинова Г.М

12-се урта мәктәбенең баш7орт теле

һәм ә6әбиәте у7ытыусыһы

Минең эшемдең