Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Қоян жылына қараған күз айында Үргеніштің Шах сарайында Дуан-арыз мәслихаты бас қосты. Алқа жұрттың бәрінен биікте, маңдай төрдегі үлкен тақта Хорезм әміршісі Алла ад-Дин Мұхаммед жайғасқан. Арт жағында қауырсын қалам, ширатпа қағаз ұстаған кеңесшісі, он қанатта ет жақын қолбасылар, баптар мен бектер, ал сол қанатта қыпшақ қолбасылары, олардың ішінде Отырар ханы Иланшы Қадырхан бар. Күн құланиектеніп келе жатқанда жиналған жұрт әлі тапжылар емес, әлгіде Мұхаммедтің ұзын сонар батагөй салауаты біткен. Ендігі сөз оң қапталдағы қауын бас Бұхар бегіне тиген. Ол алдыңа аса қалың шарият кітабын жайып салып, қолындағы құлаш келетін тәспісін тізесінің басына ілді, тамағын кенеді.

— Шах ием, заманның түзу уақытысында әміршіге қарсы ә деп ауыз ашу күпірлік еді, қазір жұрт қағынды. Бейәдеп бектер көз алартып көтеріліске шықты. Ондай адам екі дүниеде де оңбай өтеді, көрінде жатып өкіреді әлі. Самарқан бегі Османның бейбастығы талай жұртты бұлдіретін болды; сүтке тамызған айран тәрізді, қоламта үрлеген жел секілді пәлекет. Ноқан Османның басын кесіп қадаға шаншып қойған ләзім. Сонда ғана шахтардың шахы, тіл-көзден аулақ болғай, абыройын асырады, аруақтарын риза етеді. Бүлінген елді ырыққа салар жалғыз-ақ тәсіл бар.

— Соныңды үйретсейші!

— Не асылдар бар ғой арамызда!

— Түні бойы көз ілмей ойлап шықтым, - деді әлгі Бұхар бегі.— Қазір ел арасында қыз зекеті, түңлік зекеті, қырман зекеті, түтін зекеті, жол зекеті, таразы зекеті, қол зекеті деген жеті түрлі алым бар. Бұл әлі аз. Осы зекеттерден оп-оңай құтылып кетіп, қарақан қу басын күйіттеп жүрген күнәһарлар көп. Әлгі алымдардың үстіне тағы да үш түрлі зекет қосқан мақұл. Балиғатқа жетпеген қыздар үшін қалың мал зекетін, перзенті көп үйден төсек ақы зекетін, тумаған әйелдерден бедеу зекетін алатын етіп жарғы жазыңыз. Осы зекеттерді төлеп құтыламын деп жүргенде миы ашып, мәңгіп бітеді, басың қайда десең, құлағын көрсететін болады. Сонда ғана баяғы бабалар армандап кеткен сәлдеңе бозторғай ұялап, сүт ұйытқандай тыныш заман туады, шах ием!

Қауын бас бек сәлдесінің ұшымен самайын, сосын езуін сүртті. Ентігін басып тор жаққа қиыстады. Саусағын тәспі бойымен жорғалатып жіберді.

Құлаққа енетін жақсы сөз,— деді шахтардың шахы. Келесі тұстан әйгілі батыр қолбасшы Темірмәлік сөз алды.

Ұлардай шулаған аш-жалаңаш елден үстеме зекет жию ерсі-ақ. Халықты босқын етеміз, ашаршылыққа ұшыратамыз. Менің дерім: күннің шығысынан қатерлі жау жылжып келеді. Қыпшақ ханының айтуынша шығыс қағаны Алатау үстін жайлаған ұйғырларды қосып алған. Алтай жынысын мекендеген қалмақтармен ауыз жаласқан. Темірқазық астыңдағы Сабыр елін қан жоса қылып жүр; енді бірер аттаса — қарсы алдыңда Дешті-Қыпшақ тұр. Осы дүлейге тосу болар күш қане? Елдің етегін жабар ақыл қане?..

Батыр Темірмәлік өңі түгілі түсінде де жауды көреді-міс деген сөзге сенбеуші едім, енді иланып отырмын. Әйтпесе, шығыс қағаны қайда, Хорезм қайда? Ол да бір жапан даланы кезіп жүрген құйын да, біз аспанмен тілдескен биік дарақпыз ғой. Құйын дарақты құлата алмайды.

— Шах иемнің сөзі дұрыс. Шығыс қағаны құйын болып келсе, сарайдың есігін ашып жіберіп ішіне кіргізе қоямыз, ұжмақ үйге апарып сылқым сайқалдарға жәукемдетеміз. Бірер күннен соң жының алған бақсыдай болып жайына кетер.

— Жекжат болып шыға келеміз.

Шахтың қасында тұрған кеңесші көреген сөз алған.

— Әуелі қыпшақтармен қылыштасып көрсін. Аңысын аңдиық.

Есік жақтан басын иіп Ахмед елші салауат сұрады.

— Менің дерім: Інжу бойындағы қыпшақ қалалары су зекетін төлегісі келмейді. Ханы кетеді. Дуан-арз не Інжудің нәрінен салық өнетін етіп, не өзен суын кері, ескі арнасына бұратын етіп жарғы шығарсын. Сонда әлгі шах ием айтқан алып дарақтың биіктей берері даусыз.

— Қыпшақтардың тірлігі қиғылық қой!

— Зорлық деңіз.

— Отырар әміршісі Иланшы Қадырханның сөзіне құлақ қоялық,— деді шахтардың шахы.

Оң қанаттағы желпініп отырғандар жым болды.

— Менің дерім: аламан асыр заманда зекет жинап, салық даулайтын қыруар қолды қағанға қарсы қоялық. Қол күшін біріктірелік. Отырар қалаларынан су салығы өнбейді, өйтер болсақ, туысқан бауырға жарақат түседі, ел арасына араздық кіреді. Есепшіні жұт алар деген ақиқатты ойлайық. Інжу өзені замандар бойы қыпшақтардың емірене емген анасы, анасын еш ұл салыққа сатпайды. Келесі дерім: Темірмәліктің айтқаны ақыл. Қазір менің жанымда отырған Ошақбай батыр Шыңғысхан ордасынан тақауда қашып келген. Қаған қолының күшін көрген. Маңғұл қосының ол шеті мен бұл шетіне шығу үшін аттылы кісі алты күн жүрген. Олар жайлап өткен жерге үш жылға дейін шөп шықпайды, бұлақтар қаңсып, өзендер суалады. Жебесі желді, жылқысы белді дейді. Маңғұл жарты ғұмырын ат үстінде өткізеді-міс; ер үстінде ет жейді, жалға сұлап жатып мызғиды, жарын ат сауырының үстінде еркелетеді; астындағысы зорықса, жетегіндегі мініске ауысып мінеді. Жылқының жалына жармасса-ақ жан ала алмас сайтанға айналады. Ал жерге түссе талтаңдап жүре алмайды.

— Пәлекеттердің беті аулақ!

— Аттылысымен қыпшақтар шайқассын, біздер жаяу қолға қарсы турармыз.

— Елші жіберіп сыр тартсақ қайтеді, шах ием! Шахтардың шахы сақалың салалады, көзін жұмып терең ойланып қалды.

Сол қанаттан тағы бір бек салауат сұрады.

— Шах ием, Испиджабтың әйгілі мешітінің астыңда бір заманда бабаларымыз қазған жер асты жолы бар-тұғын. Қазір сол құрылыс құлауға айналған. Ақша төгіп, ұста жалдап жөндетуге пұрсат берсеңіз екен. Қыз қамайтын құжыраға айналдыра салсам...

— Дәп мешіттің астына шашы ұзындарды жинау күпірлік болар.

— Онда мешітті шаһардың күншығыс бетіне көшіре қоямын.

— Болса болсын. Ых-ых-ых!

Шахтардың шахы маңдай әжімін сипап шаршаған сыңай танытты. Қос қолының саусағын біріне-бірін кіріктіріп сыртылдата бастады. Сырмінез ақсақалдар қипыжық қақты. Дуан-арызды жабатын себеп іздеп сұңқылдасып кетті.

— Бесін намазының мезгілі тақапты, пірәдарлар.

— Шах иемнің асыл дидары күннің ауғаның да байқатпапты-ау.

Жылына бір мәрте жиналатын ұлы мәслихат бұл.

Осы қолпаштаудан соң шахтардың шахы түсін жылытып орнынан көтерілді. Дуан-арздың тамамдалғаның білдірді, сыртқа беттеді. Соңында шұбатылған ханзадалар мен бекзадалар, күтушілер, елшілер, қолбасылар тоғытылып келіп есікке кептелді. Иланшы Қадырханның қасындағы Ошақбай күңкілдеп келе жатқан. "Күні бойы бас қатырып даурыққанда жалғыз ауыз әңгіменің ұштығына жетіп, бір сөзге тоқайласқан жоқпыз, бұл қалай?" дейді. Иланшы Қадырхан жанарын жалт еткізіп қарады, сұқ саусағын көтерді, бұл оның: "ішіңді тесіп бара жатса да дымыңды шығарма", дегені еді.

Замана туды мәлімсіз мұндар, Кіші жоқ енді үлкенді тыңдар, Кітап жазуға көрінген құмар.