Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Ошақбай әуелгі шабыста-ақ қуғыншыларды сағымға араластырып бұлдыратып тастап кеткен. Қоянкөк сәйгүліктің тұлпар тұқымынан екенің енді сезді. Қыпшақтың кер даласында еркін көсіліп қайыс тақым болып қалған екен. Ә дегенде-ақ алқымы желге толып, еті қызынып, аршыны барынша жазылды. Жердің бетіне тұяғы тиер-тимес болып қалықтап ұшқан құс па дерсін. Маңғұлдың топан аяқ, жатаған, келте сирақ жылқылары бірауқым қуған соң бүлкекке басып барлығып қалды. Түс мезгілінде түгел тұралады, аяқ артуға ғана жарап ілби аяндайды. Әлі де соңынан қалмай салып келе жатқан аяқты қуғыншылар - қалмақтыкі, яғни қыпшақтыкі, не соның жылқысын мінген ұйғырдыкі ғана. Жердің жайына жетік пе, әлде Ошақбайдың, қарасын байқап төтесінен сала ма, бірер қуғыншы қалатын емес, мезгіл өткен сайын ара жолды қысқарта түсті. "Күн тезірек кеш кірсе екен" деп тіледі. Қоянкөк аппақ терге малшынды, қазір бесін намазы оқылар мезгіл, күн көтерілгеннен бері дамылсыз шабу атқа ауыр. Бәйгеге түсіп жүрген жырынды жылқы болғасын ғана жарап келеді. Енді байқады, әрәдік тақымының асты дір-дір етеді, ат тітірей бастады. Жақсы нышан емес. Бұрынғыдай созылма шабыстан жаңылып кібіртік халге түсті. Шабысы іріген сүттей іртік-іртік болды. Дәл осылайша кете берсе көпке шыдамасы анық. Соныңа қараған, қуғыншы қарасы әр жерде үзіліп тырнадай тізбектеліп келеді. Алдыңғысы жонды кесе құлады. Сайды құлдилап келіп бұлақтың үстінен түсті. Тізгін тартты. Атқа су ішкізген жоқ. Домалай басып келіп, басындағы орамалын алды, бұлаққа батырып малшыды, аттың алқымын, сауырын сүрте бастады. Мұздай су от боп күйіп тұрған денеге мұз басқандай әсер етті. Бұлшық еті ширап, тамырын тартып алды. Енді тізгіннен ұстап олай-бұлай жетелеп жүре түсті. Өзінің таңдайы кеуіп, тілі ісіп тұрса да бұлаққа бас қоя алмады. Атын тезірек суытқысы келді. Жануар жүріп кеп, кейде төрттағандап тұра қалып ышқынады, тағы жүреді, тағы кідіреді. Әзер деп зәр шығарды. Енді денесі жеңілдейді.

Тізгінді беліне орай салып, бұлақ жиегіне етбеттей сұлады, тіс сырқыратқан кәусар суын ұзақ сімірді. Аяқ-қолын барынша жазып тарбиып жата бергісі келді. Бойына шым-шымдап нәр жүгіріп маужырата берді. Жүрегінің дүрсілін тыңдады. Дүк-дүк-дүк. Осылайша көсіліп көз жұмғысы бар, қайғыны да, қуғынды да ұмытар мезгілді соншалық аңсады, азаптан жалықты. Дүк-дүк-дүк. Жер астынан жеткендей болған жүрегінің дүрсілі емес еді.

Ат дүбірі жақындап қалған.

Басын көтеріп алды. Алпауыт торыға мінген зор денелі қара сақал тақап қалған. Ақшиған көзін анық көрді. Бұл енді атының ауыздығын салып, ырғып мінді де, көсілте жөнелді. Үзеңгіні жанап өтіп тұяқ астына ұзын жебе зырқырап кеп зірк етті. Сәл кешіккенде өзіне қадалар еді. Анау соңынан барқырап айқайға басты. Сәйгүліктің шын иесі осы қара сақал болғаны.

Келесі қуғын жебелер Ошақбайға жетпей түсіп жатты. Оны ысқырған даусынан аңғарды. "Күн тезірек батса екен" деп ойлады. "Көз байланып, құмға сіңіп құтылар күн туар ма екен?!"

Ат тұяғының астынан баданадай торғайлар ытқып ұшып жатыр. Шыр етіп шырқау көтеріліп кетеді. Түс кезінде бүйтпес еді, ыстықтан қорынып жер бауырлап жалбақтар еді. Ауа да көп сапырылған қымызға ұқсап жұмсара түскен. Тақымы удай ашып, көзін түз тосап тұтты. Денесіне желең киген шекпен етін қызылшақа етіп жеп қойғаның білді. Қарныңа ел қонбағалы тәулікке тақапты, енді есіне түсті, бүйіріне байлап алған торсығын сипалады. Бауын шешіп, ішіне қол жүгіртті.

Түйір етті алып аузына салды, ет емес, түйенің сіңірі екен, ағаш қабығын қайзағандай болды. Ішіне нәр жетпей, қарның жылан жалағандай ашқарақтана түсті. Әлгі пәруардігәр пәлені түкіріп тастап келесі колға іліккенің ауызға сала берген. Алдынан ауыл кезікті. Әуелгіде жүрегі тас төбесіне шыға шошынды. Қашқынның жолын тосатын жындыбас жігіттері болатын, ондайға тап келсе, құрығаны. Атты бұрып әкетуге кеш қалды, неде болса үстінен шауып өтпекші. Соңындағы өлермен қара сақал елді басына дүрк көтеріп аттанға салды. Әр үйден жүгіріп жігіттер шықты. Ошақбай шайқастан құтылмасын енді білді. Қарсы алдыңда бір әйел үш бақанның басын қосып көлеңке етіп, астыңда өрмек тоқып отырған. Шапқылаған күйі әлгі бақанның бірін іліп әкетті. Қолына көлденен алып ер басына ұрып қарш еткізіп сындырды. Жуан жағын қалдырды. Сойыл орныңа қару қылмақшы. Ауылды арқа тастап қайқаңға көтеріле берген. Ат тізгінің тартты. Қалмай келе жатқан қара сақалдың жолын тосты. Қара сақал күшіне сенді ме, әлде, жебесі түгесілген бе, жарағына жармаспай сойылын жұлып алып ақыра шапқан. Екеуі бір мезет ұшыраса кетті. Ошақбай бақанды дер кезінде қорғаныш етті. Тосып қалды. Ұзын ағашты құлашын кере ұстап басынан асыра көтере қойды. Өзегіне қорғасын құйған зіл сойыл сорғып келіп бақанға тиді. Шың етіп тайқып кетті. Алақаны сырқырап ауырды. Қара сақал атын тоқтата алмай сол екпінімен ағызған күйі өте шықты. Ошақбай мезетті ұтты. Атын тебініп қалып қапталдаса ұмтылды. Найзагерлігі ұстап кетті. Ұзын бақанды найзаға ұқсатып қатты толғап жауының бүйірін нұқып өтті. Ананың көзі ақшаң ете қалды. Жуан ағаш ат тепкісінен бетер тиді білем, түсі оңған шекпендей қуқыл тартып, кідіріп қалды. Қоянкөктің арының басып, қайта айналып келгенде көрді, қара сақал ер үстінен ақырын сусып барады екен. Көктемде, бұтақ басына ілініп тұрып-тұрып, терісін қалдырып, төмен суситын жыланды көрген еді. Мына жауы да сол терісін тастап түлеген жыланға ұқсады. Қолынан зіл сойылы түсіп кетті, қалқаны ұшты, қорамсағы ер басында қалды, өзі томардай гүрс құлады. Ошақбай қара сақалдың атын жетегіне алды да, шоқытып жөнеле берді.

Соңынан шұбай қуып келе жатқан жігіттер қара сақалдың басына үйме-жүйме болып кідіріп қалды. Қаза көтерген ащы айқай шықты. Топырласып аттан түсті. Енді ешкім қуа шықпады, көзіне қан толған өлермен қыпшақты ұстай алмасын білді ме, не жүректері шайлықты ма, улап-шулап кері жосқындады.

Ошақбай қос тұлпарға кезек ауысып мініп бүлкектей берді. Қиырсыз кеңісті қанша жортса да тауыса алатын емес. Күн батып, шыңғырлаудан шалқайып ай туды. Селеу басы тыншыған. Күндізгі бұйра толқындай болып ырғатылып жатқан жапан енді керенау күйге түсті. Табиғатта кісі көңілімен қоса күйзелетіндей: әлгіде ғана ала құйын қаптай аласұрған аптапты дала, енді жұмсақ алақанымен жатқыза сипаған ат жалына ұқсап сап-сап басылып қалған. Тілерсекті тұсаған боз бидайық баяу ырғалады. Батыр әбден қалжырап титықтағаның енді сезді. Түбіне түсіп паналайтын е ағаш, төбесіне шығып дамылдайтын е төбе көрінбейді. Тақтайдай жазықта жатып демалу қауіпті. Өзге амалы қалмай, көп айналып атынан түсті. Тізгінің шешіп қос атты шідерлеп бекітті. Бидайыққа отырып дорбасының аузын ашты, ішінен ет алып, талғажау жасады. Ерін басына жастап тыраң етіп көсіліп жата кеткен. Көзіне шүпірлеп жұлдыз толды.

Зорланып жылағысы келді, сүйегі қатайғалы қаншама жылдар өтті, жылауды да ұмытады екен. Дүбірлі дәуір кешкен Отырар шаһарын сағынды, іргесінде жылжып аққан Арыс, әрісі Інжу суын лайымен сімірер ме еді; ойхой, жағасына су ішуге барған некен-саяқ малды құйрығымен қағып құлатып әкетіп жатқан жайыны, бақшасында күн қызғанда тарс-тарс жарылатын қауыны, шығыр тартқан дихан, қыз қорып түні бойы көз ілмей жөтелетін зымиян кемпірлер, пәлі, табаныңа кірген шөңгесі, шекесінен өтіп мұрнынан қанды сау еткізетін аптап күні қазіргідей көз алдыңда. Қазір де көріп тұрғандай болады. Ел-жұртының әр күні қызық өмір еді. Бүгін дүйім жұртты дүрліктіріп той береді, ертең есті алған палуандар күресі, сосын күйшілер жарысы, мешкейлер бәсекесі, жарапазан айтқыш заржақтар, сыпа деген пәлекеті қызыққа қарқ қылатын.

Сері деген елден ерек жүретін жігіттері болады. Ошақбайдың жас кезінде көргені бар.

Әкесінің тірі кезі, таң бозынан тұрып, үй-ішін дүрліктірген: Пәлен деген сері келеді", деп сойысқа мал алдырған. Ауылдың ақсақалдарын жинаған. Ақылдасып кеп қонақты күтіп алуға арнап сегіз қанат ақ отау тіккен. Қарауыл төбеге шолғыншы жіберген. Мал сойылды, қымыз пісілді, қымыран ашыды, қонақ әлі жоқ. Шолғыншының көзі кіртиіп кешқұрым қайтып келген. "Жалғыз түйелі кісіден басқа ешкім көрінбейді", деген. Әкесі жер шұқып отырып қалған. "Серінің мұнысы қалай? Батыр ауылын менсінбегені ме? Түспей өтіп кеткені ме?.." Шалдар жағы: "Өй, пәлі-ай, ішегіміз шұрқырап кетті", десіп үйді-үйіне тарай бастаған. Қырқадан тайлағын бақыртып біреу түсіп келеді, жаман түйекеш болар десіп отырған. Әлгі ауылға тақап келіп, тайлағын шөгерді, көлігінен түсіп жаяу жүрді. Аңыстайды: мауыты шапаны күнге шағылысып жалт-жұлт етеді, бөркінің кенересі толған жақұт тастар, алып денелі, шалқақ төсті серінің өзі. Уә-ә-ә! Әкесі сасқанынан етегіне сүріне берді, жүгіріп жетіп, қолын алды, тағзым етіп үйге бастады. Ошақбайды ауылдың шалдарына шаптырды. "Сері келіпті" деген хабар лезде дүйім жұртқа тарап кетті.

— Өй, сері деген ақ жабулы арабы жылқы мініп, нөкер ертіп, шалқып жүрмеуші ме еді! Мынаның бақырауық тайлағына жөн болсын?

— Ит біле ме?

— Осы серіге Иланшы Қадырхан бес қыздың бодауына келген жүйрік тұлпар сыйлапты дегені қайда?!

— Ит біліп пе?

— Қазір жақсы атқа ит батпақтайды. Мынаның хорезмдік қиқар саудагер ұқсап тайлақ мінгені ұят екен.

Осы лақап күллі ауылға лықа толған. Батырдың тіккізген ақ отауының қақ төрінде мұртын салалап, қымыз жұтып отырған серінің сөзі әлгі лақапты саппа тыйды. "Астымда Иланшы Қадырхан сыйлаған сәйгүлік бар еді, жолай Арыстанбабтың шырақшысы ұшыраса кеткені... Сері-еке, туғалы тақымыма жылқы басқан жоқ едім, мініп жүрейін, сері-еке... деп жүйкемді босатты. Беріп кеттім. Бұл дүние бес күндік қызыққа татыр ма екен!.." Айтқаны осы болды. Ел арасы тағы гу етті.

— Қаны таза серінің сөзі бұл!

— Қылығы қандай сабаздың!

Сері Ошақбайдың аулында қонақ болып бес күн жатты. Ойнады, күлді, ішті, жеді. Кешқұрым домбыраның тыңқылына қосылып насият сөздер соғады, дүниенің жылқы тезегімен бірдей екенің бақыл қып пәлсапа айтады, түнімен бозбаламен қосылып серуендеп кетеді, күндіз ұйықтайды, бесінші күн легенде әкесі серімен соңғы рет салауаттасты. "Жалғызыма деп ұстаған жорға жүйрігім бар еді, тақымыңа басқайсың. Бір үйір жылқыны алдыңа салғайсың. Жүрген жеріңде жүзің жоғары болсын", деп батасын берген. Ер көңілді сері жігіт пен кәрі қолбасшы төс түйістіріп ажырасқан. "Қиын күнде бір-біріміздің қасымыздан табылайық", десіп уағдаласқан... Сол сері Інжудің мұзы қақ-қақ шытынап жатқан қыстың қақаған аязында, әкесінің жамбасы жерге тиген күні қайта бір соққан. Баяғы достық салауатты ұмытпапты. Жер қайысқан нөкерлерімен ауылға ат қойып еңіреп жылап келген. Кәрі қолбасшыны арулап жөнелтіскен. Бөркіндегі ең асыл деген тастарды үзіп қазаның жаназасына тіккен. Содан кейін әлгі сұңғыла серіні көрген емес. Жылдар ете Арқа қазақтарын аралап жүріп жұтта аштан өліпті деп естіді.

Ошақбай жапанда жатып осы оқиғаны елжірей еске түсірген. Көз алды буалдыр тартып мызғып кетті. Аса талықсып қатты ұйықтады. Тан бозы білінер-білінбесте аттардың қатты пысқырған дыбысынан шошып оянды. Басын көтерді. Денесі мылжаланып ісініп кетіпті. Ойын жия алмай біраз зайыр отырған. Әлгіде ғана санасын даңғазаға толтырған түсін еске түсірді.

Түсінде Баршын сұлуды көрген. Қара жамылып жүр екен. Ошақбай қызға үздігіп: Аман оралдым ғой, қара жамылуыңды қой", дейді. Баршын келіспеген сыңай танытып үнсіз басын шайқайды. Күннің шығатын жағында көлденең сұлап жатқан Қаратауды нұсқайды. Қараса, Қаратау бөктері қарақұрым болып төмен легліп түсіп келе жатқан қол екен. Жау қолы екенің таныды. Шошып, жанынан Баршын сұлуды іздейді, зым-зия жоғалған, таба алмай алақтап қалады. Жау жақта қалған арқасын әлдебір суық аяздай қариды.

Дүңкілдеген дабыл үні естіледі. Дауыс шыққан жаққа қарайды. Сөйтсе, Баршын сұлу ерінің басына қос дабыл ілген алпауыт тұлпарға мініп алыпты, қос білегін кезек көтеріп дабыл ұрып жүр. Атының қанжығасына қан жұққан. Дүңк-дүңк-дүңк. Ошақбай жаманшылықты сезіп, жанынан атын іздейді, қапелімде қашықтап кетіпті. Жүгіріп жетеді. Тізгінің тартып атқа қонған. Тебінеді кеп. Астыңдағы көлігі тұлпар сіресіп қозғалар емес. Енді байқады, шідерін шешпепті, ұмытып жетіпті. Жерге қайта түседі. Құлағын дәу дабылдың ырдуан үні жарып барады. Дүңк-дүнк-дүңк. Атының шідерін шешіп, енді тұра берем дегенде зердесіне әлдене сап еткені. Ұмытқаны есіне түсті. Жалт бұрылып, айнала орағытып шауып жүрген Баршынға айқай салады.

— Астыңдағы баяғыда екеуміз іздеген дабыл ілген иесіз тұлпар ғой. Таста түс! Астыңдағы ат емес, жаманшылық!

Ошақбайдың жаман түстен жаны ауырып, еңсесі езіліп отырғаны осы еді. Кідіруге болмайды. Кирелеңдей көтеріліп қос атты шідерден босатып, біріне мініп, келесісін жетелеп сөнуге айналған айдың соңынан бүлкекке басты. Дәл осы ай ғана Дешті-Қыпшаққа адастырмай апарары анық. Соңынан сүлделеп ере берді.