Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Бес аттылы бұл түні де ат ауыздығын алмай ұзақ жүрді, осы Шу бойындағы Кәрікеннен шыққалы бергі оныншы түн болатын, бара-бара тұяқ асты салдырама ақтасқа айналды; Ошақбай өздерінің өзенді өрлеп келіп Таластың тауына кіргенің білді. Жігіттің құйымшағы ойылып, тақымы тесілді, кешелі бері түз құйғандай дызылдап ашытатынды шығарды. Аштықтан білем, көз алды қарауыта береді; өзін тұтқындаған жігіттер күніге төрт-бес мезгіл ат шалдырады, жерге жантая кетіп, дорбаларынан кесек ет, малта алып жейді, талғажау етеді. Ошақбайға ештеме татырмайды. Аттар түн салқының Құныға жұтып қаншама жол аршындады, көктегі жұлдыздар сиреп, жаз таңы біліне бастады. Өзен бойы ат алқымынан келетін бал құрақ екен, жылқы адымын тұсап жүрісті мандытар емес. Аш бөрідей бұл кектеген топ оныншы күні де ел қарасын көре алмады; елсізбен ғана келе ме, әлде жұрты көшіп кеткен бе, бұл арасын Ошақбай айырмады. Әйтеуір қыр астынан қыр шығады, белін жазған белдер түгесілмейді, жүйкені жеп барады. Әлден уақытта аттар тізесі дірілдеп болдырды да, кідіріп қалды. Ошақбайдың құлағына алдындары қапсағай жігіт пен Бауыршықтың күңгір-күңгір кеңескені келеді. Аштықтан, сосын азаптан талықси бастаған.

— Азық таусылды, ат арыды, ел ішімен жүрмесек болмайды, — дейді жігіт.

— Патшасы бар үйге қонбаймыз,— дейді Бауыршық.

— Байеке, «патшасы бар үйіңіз» не?

— Балалы үйді айтамын да. Не айтқанға көнбесе, не ақылға ермесе бала деген патша емей немене.

— Мұныңыз жөн екен.

Бауыршық топтың соңында әзер ілбіп келе жатқан, баяғы Баршын сұлуды қуып жете алмай қалған жігітті шақырып алды, әлгі сөзді ұғындырды, алдағы ауылға шолғыншы етіп жіберді. Бұлар аттан түсті, алдыңдағы қапсағай жігіт келіп Ошақбайды кескен томардай қып ердің артынан сыпырып алды. Жерге жантайтты. Ешкімде тіл жоқ, жақтары қарысып,қарны қабысып қалжыраған түрі бұл. Ошақбай талықсыған күйі мызғып кеткен екен, «уа, әкеңнің» деген барлыққан дауыстан шошып оянды. Бауыршық жігіттерді сыпырта боқтап жүр.

— Байеке, патшасы жоқ үй болған соң келістім де.

— Ой, әкеңнің, руын неге сұрамадың?!

— Білмедім ғой, ашықтық, арыдық.

— Мына иттің жатырласы болып шықса қайтесің?!

Бауыршықтың "мына ит" деп тұрғаны өзі екенің Ошақбай түсінді. Қарап жатып көзіне жас алды. Жасып емес, қамығып. "Жатырлас" жігіттерін ойлады, Інжу жағасында жайбарақат өмір кешкен ауылын елестетті. Құлағына руластарының самбырлап сөйлескен дауысы келеді. Намысы жолында жан берген жайсаңдар еді, бейхабар қалып бармағын шайнаған шығар... Ақыры бұлар атқа қонды, қыр асып, ауыл шетіндегі қараша үйге кеп маңдай тіреді. Шолғыншы жігіт бастап келген. Үй ішінен жалаңаш етіне шапан жамылған сырықтай сидам отағасы шықты, ат тізгінің ұстап, жігіттерді ішке бастады.

Босағада саздан істеген шырақ тұр, білік бойындағы ешкі майы білем, шыртылдап жанады. Ошақбайды шырақ қасына қалдырып, өзгелері озыңқырап барып төрге жетіп жайғасты. Бауыршық үй егесімен амандық сұрасты. Өздерінің Бұхар жақтан келе жатқан саудагер екенің, жолда қарақшыларға кезігіп, әзер құтылғаның, "мына қолы байлаулы жігіт сол кәззаптардың бірі, өзгесі керуенді талап жатқан. Біз безіп жоғалғанбыз. Әлден уақытта артымызға қарасақ осы жігіт қуып келеді екен. Келсең келе ғой деп тұтқындап әкете бардық", деп мағлұмдады. Отағасы сөз алды.

— Әйел көршіден қымыз сұрай кеткен, қазір келіп қалады. Өз биеміз сусамыр болып сүті іріп кететінді шығарды.

— Сусамыр деген ит ауру,—деді Бауыршық. Десе де, ойы алай-түлей. Шолғыншы болған жігітке алара қарайды.

— Қай ел боласыңдар, жігіттер?—деді отағасы.

Бауыршық шолғыншы жігітке жаман көзімен ата қарады.

— Қыпшақпыз ғой.

— Қоныстарың қайда?

— Алатау бектерінде, әлі алыс, жеті күншілік жол, — деді күмілжіп Бауыршық. Шолғыншы жігіт жер шұқылап отырған. Есік ашылып тыстан тәйтіктегене көтерген әйел кірді. Қымыз сапырылды. Жігіттердің жүзіне нұр жүгірген. Ошақбайға да қымыз тиді, сусынмен қоса бойына жылу тарады, шатасқан ойы жазылды, аяғын созды. Үй егесінің сөзін тыңдады.

— Баяғының адамдары балаларына ақыл үйретсе: алақаныңды дүние тұратын етіп қуыс қып ұста, ашық ауыз болып алақаныңды жайып жіберсең қолыңа ештеңе тұрмайды, ал тым дүниеқор болып жұмып қалсаң қолыңа түк тамбайды деп айтып отыратын. Сендер осы сөздің соңғы шартын ұстап саудагер болыпсыңдар, ай, жаратпайтын кәсібім. Мына тұрған Таразыға үйір жылқы айдап барып құр дамбалшаң қайтқаным бар. Дүниеде маса мен саудагерді жек көремін...

Бауыршық төменде отырған шолғыншысына тағы тігілді.

Тап осылай боларын Бауыршық мана шолғыншы жігітінің сөзінен-ақ сезген. Ит-ай, мүләйімсіп келіп: "байеке, ауыл шетінен көңілі ашық бір жігіт таптым. Қиналмастан "түсіңдер, құдайы қонақ болыңдар", деді. Аты-жөнімді де сұраған жоқ", деген. Ит-ай, еке, екелеумен тұп-тура қыпшақтың үйіне әкеп кіргізді де жіберді.

Бауыршық біледі, қыпшақтар келген қонақтың ешқашан бетін қайтармайды, ат үстінен аты-жөнің сұрамайды. Моғолдар ғой: "әкеңнің аты кім?" "Нағашың қай жұрт?" Ныспың қалай?" "Құқың не?" "Қатының не ел?" "Атың жүйрік пе?" деп езбелеп есті шығаратын. Ал мына қызыл көз Қыпшақ үйіне кіргізіп алып, қымызын беріп отырып шикі май ішкізгендей ішін ірітіп барады. Жай сөзбен-ақ боқтаудан бетер жерлеп отыр. Өздерін масаға төнбегені батады әсіресе.

Енді аңыстады.

— Бұл байғұста қашып кетер қауқар қайда, жақ сүйегі ғана қалыпты, — деп үй егесі тұрып барып тұтқынның қолын шешті.

— Бұл байғұсты аштан өлтіреміз бе? — деп барып әйелінің қолындағы табақтан үлкен ет алып берді.

Бауыршық енді болмаса үрген бүйендей жарылғалы отыр, тырсылдап, пысынап қасындағысына сыбырлады.

"Аттарды ертте", деп жарлық етті. Шолғыншы жігіт те ілесе кетті, сыртқа сытылды.

Ас алыңдар, малды ертеңгісін жейсіңдер енді. Қариялармен мәслихат құрасыңдар.

— Алла разы болсын!

— Тоналғандарың туралы әңгіме естиміз.

— Біз жүреміз,— деді Бауыршық ет жеп болысымен-ақ.

— Күн қызғанша жонға шығып кетпесек аттар болдырады, сонаға таланады. Ел арасы алыс, жеті күншілік.. Бауыршық үй егесі сырықтай жігіттен жаман шошыған. Мысықша басып, ел көзіне түспей түнделете жүріп келе жатқанда жұртты жинамақ, тұтқынды әлдендірмек, мән-жайға қанбақшы. Іші уілдеп жүріп атқа қонды, Ошақбайды қайта матады, қапсағай қараның артына жарбитты.

Торсылдатып желе-жортып жөнелді. Былай шыға Бауыршық шолғыншы жігітті бұзау тіспен аямай өрді. Қолының құрышын қандыра ұрды. Ат жалын құштырды. Манадан бергі бойына запыран болып жиналған ашу-ызасын аямай төкті.

Жігіттер жеті күн бойы ел қарасынан жырақтап сонарлай сүркектеді, ыстық ас дегенді ұмытып, ат терін жеп, аң атып қоректенді: жетінші күні ел қарасын көргенде жауырыныңа қан қатқан шолғыншы жігіт өкіріп жылап жіберді.

Қиырына көз жеткісіз көкпеңбек кең өлке, көкбұйра жазық. Алыстан ақ қарлы тау мұнартып тұрады. Көлдері көп. Жағалай жайлаған асау халықты Моғолдар, өздерінше ұйғырлар деп атайды екен. Ұлы Жібек жолының төсінде жатыр; қыздары көгілдір, қатындары қызыл, еркектері қоңырқай киетін көрінеді, Құрықтың ырғай сабындай ылғи бойшаң, алып тұлғалы. Ошақбайдың Отырардың Қан Базарында күннің батысынан келген бұйра шашты, алып тұлғалы аристерді көргені бар. Булар да Азия жүрегін жайлаған қошқыл аристер секілді. Қарапайым тұрмыс кешеді, қымбат киінбейді, көп жуынбайды, ерлері асау үйретумен, әйелдері бетін бояумен күн өткізеді. Жейтіні жылқының еті, ішетіні биенің сүті. Мекендері қыпшақтың ақ жұмыртқадай киіз үйіне ұқсамайды, шошала іспетті қосын ғана. Тұс-тұсынан сырықпен тіреп, басын буып, сыртынан киіз жаба салады. Мұндағы жылқы түлігінің шеті мен шегі жоқ. Үлкен саздан қаптатып айдап өткенде күн көзін кілкіп шаң тұтады, шошынып ұшқан торғайлар қанаты талып құйма тұяқтарға топ-топ құлап жатады. Шошала іргесінде жатып Ошақбай әл жия бастаған. Бауыршықтың сегіз қатыны бар екен, тоғызыншы күні султан отауынан түнеріп тұрып: "жолға аттанамыз", деді. Ошақбайды ақ атанға отырғызды, өзі арабы айғырға мінді, қызметшілері егізге аяқ артты. Қызыл құмды кешіп айға жуық қаңғырды. Қабырғалары қолға ұстайтындай болып адырайып әбден арығанда ақ шандақ далаға шықты, құйынмен ілесіп қол жатқан жерге келді.

Күннің астына көсіліп жата кеткен ақ сыпырадай селеулі дала Ошақбайдың жүрегін шайқап-шайқап жіберді. Даланың беті быжынаған будыр. Бұл шығыс қағанышың алтын ордасы болды, қаз-қатар тігілген шатыр шағаладай ағараңдайды, жер ошақ қардан түтін тік шаншылып шығады, жарақтардың шыңылы, жылқылардың шұрқыры сарындап жетеді. Тақап келгенде көрді, қай жағына қараса да сартылдаған сарбаз, жөңкілген лек, асау үйреткен, жарлық таратқан жосқынның, беті жаман, тырапайлап шауып бара жатқаны. Осы үлкен тобырда темірдей қатаң тәртіп бар секілді. Араласып кетсе-ақ құмырсқаның илеуіндей құжынайтыны анық. Бір байқағаны, жерін ат тұяғы шиырлап-тоздырып жіберген,жел үпетсе-ақшаң бүркетеді, шөбін көк тұқылдап жеп бітірген. Бұрын белуардан майса болған мамырстан екені көрініп тұр, өр жерде сойдиып-сойдиып жетім ағаштар көрінеді, бұлақ суы жылтырап қана ағады, әрідегі арнасы кеуіп қалған. Осыншама ел, осыншама жылқы қалай аштан қырылып қалмай отырғаны таңдандырды. ()ң қанаттан ақ теріден істелген он шақты шатыр шалынды. Бұлар көлік басын солай бұрған. Жер астынан шыққандай дәл тұмсығының астынан қос аттылы андағайлап ат қойғаны. Бауыршық дереу қойнынан әлдебір жылтыраған жез қайрақты суырды, әлгілерге көрсетті. Жол тосқындар бұларды босатып қоя берді. Ақ шатырда ешкім қарсы алмады, буына пісіп келе жатқан Бауыршық итырықтады кеп, бүкеңдеп жүріп атын қаңтарды, түйені шөгерді. Ошақбайды қолтықтап көліктен түсірді. Бір түрлі жөгі болып, мүләйімси қалған. Шеткі шатырға бастады, есік алдыңда сақшы көрінбейді, тұрғындары талақ етіп тастап кеткен секілді. Бауыршық жөткірініп дыбыс берді, түсірулі тұрған тулақты серпіп ашып, ішке енген, өңгелері де соңынан сүметіліп ерген. Кірмей жатып бір-біріне басын соғып топырлап кідіріп қалды.

— Ұйқымды бұзған қайсыларың?! - деген жуан дауыс өңменінен өтті.

— Қағанның сүйген нөкеріміз.

— Түні бойы ит ұлып жатқызбағаны. Төрлетіндер. Күтуші күң бе, қызметші құл ма деп ойлаған едім. Қайдан келесіңдер?!

— Арысы Дешті-Қыпшақтан, берісі Жетісудан жол алдық.

— Ой, бауырым-ай, көріспегелі көп болды ғо-о-ой!— деп әлгі шалжайып жатқан бұларға тапырлай ұмтылды, құшақ жая көрісті, жуан дауысы құлақты жарып барады. - Қағанға қызмет көрсетем деп іш құса болып өлуге айналдым. Не туған жер, не тойып ішер тамақжоқ, күнімен күнге шыжып, түнімен масаға таланып өлер болдым. Бүйткен елшілігі бар болсын!

— Бұл отағасы Юсуф Канка деген қыпшақ ағаң болады,— деп таныстырды Бауыршық. Өзі де тер алдыңа шалжайып жата кетті. Құйрығы ойылып отыруға жарамай қалған. Әлгі гөй-гөй кісі елдің амандығын сұрады. Отырарда туып-өскенің айтты, жасынан кезбелікке үйір екен, сол кезбелік енді алтын босағасынан, қатынынан, балаларынан айырып осы ақ шатырға қыңсылатып байлап қойыпты. Қағанның ең сенімді елшісі көрінеді. Қиынға салып соқта ілдірер қыраны екен.

— Қағанның қаһары қалай?—деп сұрады Бауыршық.

— Бетін аулақ қылсын, қазір алдынан тірі кісі шықпайды.

— Тәуба, енді қайттік?!

— Әліптің аяғын бағасың да, құйрығыңның жарасын жазасың. Жат та тынық. Ақ түйенді сойып ас қылмасақ болмайды, аштан өлеміз.

— Қаған қазанынан сарқыт тимей ме тегі?

— Сарқыт сарқылып барады.

— Жорыққа әзірленіп жатқаны ғой онда.

— Болса болар. Терістіктегі қалмақ, әрісі жақұт еліне жорық жасамақ еді. Әлгі елдің хандары нағыз кәззап, қулығына құрық бойламайтын пәлелер, ыза баспайтын жырындылар көрінді.

— Не істепті соншама?

— Қағанға керуен-керуен қазына, нояндарына үйір-үйір жылқы жіберіпті, қыздарын тарту етіпті. Енді қаған қылышын кімнің төбесіне ойнатарын білмей дымы құрып отыр. Желеу таппай жынданғалы жүр.

— Көрші шатырларда жатқан қай елшілер, отағасы?!

— Табаныңа көсеу басқан араб елшісі ғана, қалғаны құрыды, безіп жоғалды, қағанның қағарын дәріптеп дүниені кезіп жыр жырлап жүр.

— Араб елшісін неге жазалаған, отағасы?

— Әлгі байғұс маңғұлдарды мұсылман дініңе енгізе қоямын деп мысық дәмемен келіпті. Қаған сезіп қойып, қатты ашуланған көрінеді. "Менің тәңірім Сүлде, сыйынарым қылыш, соған тағзым ет те еліңе қайт, түмендерім жеткен кезде қақпанды шалқасынан ашатын бол", депті қаған. "Құдайдың құлы, Мұхаммедтің үмбеті ғана қасиетті жерді баса алады", депті елші. Сонда қаған: "қасиетті желаяғым сенбісің", деп табаныңа көсеу бастырыпты.

— Жуық арада жолыға алмаймын-ау, - деп күңіренді Бауыршық. Көз алдыңа қағанның қылышы, көсеуі, буы бұрқыраған табағы кезек көлеңдеп есін алды; қарап жүріп қатындарымды көре алмай шейіт болмасам жарар еді, құдая қаһарыңнан аулақ қыл, пәлесінен сақтай көр, шаужайына жармасып, құйысқаныңа қыстырылып жүріп ел билейтін халге жетсем қызыл сақал қақбасты желкемнің шұқыры көрер еді, жаназасында боз қасқа шалар едім, деп ішінен ұлыды.

Күнде таңертең ояна салып қырқаға шығатын болды. Алыстағы биіктің басына тіккен қаһанның жібек шатырына көз тиіп, ұзақ-ұзақ тұратын, өткен-кеткеннің шылауына оралып: "қағанның қаһары қандай?" деп сұрайтын. Өстіп жүріп Бауыршықтан әл кетті, қуат кеміді. Тірсегі тасқаяқтай тоғысатынды шығарды. Жанары шүңірейіп ішіне түсті. Ақыры ақ атанның асық жілігі асылар күні Юсуф Канка жақсы хабар жеткізді. Етегін қолына жинап алып жүгіріп келе жатқан еді, алдынан Бауыршық шықты.

— Сүйінші! Қағанның қабағы жылыпты, - деді анадайдан айқайлап кәнігі елші.

Бұлар дүрлігіп биік басындағы сары шатырға жол алды.

Ошақбайды айқастырған үш найзаның ұшына отырғызып шығыс қағаны Шыңғыс ханның алдыңа алып кірген; көз алдында алтын тақ, ортасында екі бүктеліп атылуға ыңғайланған мысық мұрт жолбарыс жатты, көзінің алдыңда көлденең тартылған қос сызық қана, маңдайында әжім жоқ, маңдайынан төмен сұлап бір тал ұзын шаш түсіпті, ол шаштың түбі қайда екенің бағдарлап таба алмады. Әлгі жолбарыстың аузы ашылып, азу тістері көрінді. Ошақбайдың астыңдағы найзалар дірілдей бастады. Мысық мұрт тіл қатты. Қағанның аяғының, қасында етбеттеп жатқан Бауыршық сұлтан бетін жерден алды, басын көтерді. Әлгі сөздің мағынасын Ошақбайға ұғындырды.

— Көктегі тәңірінің сүйген құлы, хандардың ханы, дүниенің әміршісі қағанның қояр қос шарты бар. Бірінші шарты; қыпшақ колбасы Иланшы Қадырханды қағанмен торсық қымызды бөліп ішісер көңіл жықпасы етесің соған ара ағайындыққа жүресін. Келесі шарты; осындағы түменбасыларға қыпшақ қолының күшін, сырын, жеңілмес тәсілін үйретесің. Сонда ғана басың босанады. Әйтпесе, Бауыршық сұлтанның бабасының құныңа алған құн бодауысың. Құнға кеткен жанның сұрауы болмайды.

Ошақбай терең ойда тұғын; қол жинап құжынамай-ақ, бәле іздеп ат арытпай-ақ жайбарақат өмір кешіп жатқан жерлестерін ойлады. Күнге шағылысып шабылған кешенді, аяқ астыңда домалаған хош иісті қауынды, құмдағы жантақ сабағына шел қарбыз отырғызып жыл он екі ай тоқтаусыз жылжыған керуенді, күмбездеріне ирек сағым оралған сарайларды көз алдыңа келтірді. Келтірді де мысық мұрт жолбарыстан тіксініп кетті.

— Ағайынның жақыны келісімен шаруа сұрар, сауалдасар; жақтырмаған ағайын: "ертең де күн бар ғой", деп атына мініп малына таяр, сосын сиыр құйымшақ татар. Қаһан бізді келісімен қабыл қылды, ағайындығын танытты.

Сұңқылдап сөйлеп отырған Бауыршық сұлтан еді. Төрде жатқанның екі езуі құлағына қарай жаймен жылжып барады екен, жым болды. Етбеттей құлады. Төрдегі жатқан сары тісін көрсетті.

— Шеңгел де жерінде шуласын деген. Жат жерде тұтқын болып жүріп туған жердің тағдырын тақымдарыңа бастырып бере алмаймын, — деді Ошақбай.

Бауыршық мына сөзді естігенде мұз жегендей қалшылдап кетті.

— Бұл пиғылдан тыйыл, қағанға сыйын!

— Сыйынарым сатқындық емес.

— Әлі-ақ тәубаңа келерсің. Құйрығыңның астыңдағы найзаға тік отырарсың...— Өстіп бастырмалатып есті алар ма еді. Төрдегі жатқан басын тағы көтерді, алтын таққа сыймастай болып ісіп-кепті, ыр етіп айбат шақырды. Ошақбайдың сөзін маңғұлша естігенде бұрынғыдан бетер қаһарланды. Төбесінен маңдайына сұлаған бір тал шашты ұстады, қолы дірілдеп әлгіні үзермен болды, Ошақбай енді байқады, күзетші торғауыттар томпылдап етбеттей құлап жатыр, өзі де омақаса жығылды. Көтеріп тұрған найзагерлер найзасын тастай бере тізерлей кетіскен. Қостағы жұрттың өмірі қағанның жалғыз тал шашына ілініп тұрған, үзілді дегенше осыншасы опат болғаны. Батырдың жаралы қолы тағы қыл бұрау салғандай үзіліп ауырды, одан арғысын білмейді... шыжыған күннің астыңда шиге ораулы сірескен күйі есін жиды.

Ошақбайдың көр азап күні осылай басталған.

Манағы найзагерлер батырды сыртқа сүйреп шығарған. Әуелі жұқа киізге орады. Бесіктегі балаша қол-аяғын қақайтып, тысқа басын ғана қалдырып қылқитып таңып тастады. Енді киіздің сыртын шыпта шимен қаптады. Жіппен шандып байлады. Сопақша тірі қауын пайда болды. Осы сопақша тірі қауынды табан жолға, аяқ астына тастады. Тастаған да домалатып тебуге салған. Әуелі төбесіне ат құйрығы байланған сары шатырдан шыққан түменбасылар, мыңбасылар, жүзбасылар тепті; олар қиқалақтап жан терге түсіп жүріп сопақша тірі қауынды көрмедегі аттарының аяқ астына әкеліп тастайды. Қоқиланып тұлпарларына мініп жөн-жөніне кетеді. Енді атқосшылар тірі қауынды кері тепкілеп домалатып қаған шатырының жаныңа жеткізеді. Әуелгіде Ошақбайдың көз алды бұлдырап, ішек-қарның әлдебір мақұлық аралап жүргендей сезіліп, есінен тана беретін. Күн батып, қол тыншыған шақта барып мұның орауын жазатын. Құлдарға қосып көгендейтін. Ішті қуатын көк саумал беретін. Шегірткелердің шырылын тыңдап жатып Ошақбай жағасында жым тоғайы бар, арасында жолбарыс жортқан Інжу өзенің ойлайтын; маңғұлдар оны Хешан мүрен деп атайды екен, қамысының сылдырын естігендей болатын. Сұңғыла сұлу Баршынды сағынды. Өстіп жатып танды атырды, бұл жақта күн бірден шапағын шашыратпайды, шаң тұтқан көкжиекке малтып тұрып алады, ол шаң құмырсқадай қолдыкі. Таң ата жұлмыт жігіттер келіп Ошақбайды орап тастайды, сосын өңкендеп, ыңқылдап теуіп жөнеледі... Жас кезінде әкесінің жұмсауымен Үргенішке барған еді. Жолбасшысы бозбаланы бозахана үйіне ертіп әкелген. Бозахана ұстайтын еңгезердей парсы екен, екеуін шешіндіріп, тек көйлекшең-дамбалшаң қалдырып қуыс бөлмеге кіргізген. Кіргізген де не қилы пәлекеттерді көрсеткен. Ошақбай бозаның уытынан мас болып мәңгіріп кетті, жолбасшысы көкнәр езіп ішті, сосын дәл осы үйде апиын шегетіндер, героин дейтін қозы құмалақ көк дәрі иіскейтіндер, морфи араласқан қамыр жұтатыңдар, марихуан соратындар, гашиш шегетіндер болатының айтып, олардың, қиялмен-ақ о дүниеге барып-келіп отыратының жыр қып құлағына құйған. Не құбыжық кісілерді көзіне елестеткен. Ошақбай қазір де аяқ астыңда домалаған кезде баяғы бозақордың құжырасында о дүниеге барып-келіп жатқандай жаман бір жағдайда болатын. Сөйте-сөйте маңайдағы құжынаған өмірді сезінуден қалды. Өлі мен тірінің арасында мәңгіп домалай берді, жата берді. Бұрынғыдай ішек-қарның сұғанақ мақұлық араламайтын, тепкен аяқтың иесін де айырмайтын. Тек алыстан сарын болып жеткен Інжу өзенінің сырғи аққан сыбдырын сезетін. Әлдебір асыл затын жоғалтып алған адамдай мәңгүрт күйге түскен.

Ошақбай қаншама қиын хал кешіп, азап көрсе де өзінің сүйегіне сіңген, бабадан мирас боп келе жатқан жаугер мінезінен танған жоқ. Қайта түйсігі алғырлана түсті. Жорықта қол бастап жүргендей, нақа, көзіне түскен жау өмірін жіті шолып, "қиын-қыстау күндерде керек-ау" дегенің көңіліне тоқи берді. Жадыңа жаттап үлгерді. Әуел баста-ақ батыр еске тұтқыштығымен ерек болатын. Көңілі бейне Көкшенің құмы іспетті еді. Әлгі құмның беті сусып, тобарсып жатса да тізеліктен ойып жіберсең-ақ көзенің көзіндей тұщы су мөлдіреп жинала кететін. Ылғалды астыңда сақтайтын. Ошақбай көңілі де ылғал сорған сол құмға парапар еді.

Өстіп жатқанда анадай жерден жүздік лек лықсып өте берген. Жүрісіне қарағанда шолғыншы лек секілді. Шомбал бітімді өрім жігіттер: бастары дулығасыз, жай ақ сыпыра терімен танып алған, иықтары қалқан иініңдей ішке кіре түскен, ат қапталын ұрған жуан сандары шошытады. Тері шалбардан ба, әлде бітімі солай ма, балтыр дегенің жолбарыстың бүкіс беліндей. Атқа отырысы да ерекше. Қатты тартылған садақ секілді, имиіп, бүкшиіп кеткен. Әні-міні дегенше тау селіндей сарқырап тұсынан өте шықты.

Шолғыншы лектен соң самала көрінді. Ащы шаң қалықтап көтеріле түсті. Андағаны, самаланың жарағы жалғыз садақ екен. Өзге қаруы жоқ. Кәдімгі марал мүйізінен иіп жасаған, адырнасы егіз өрім таспа, жебесі қызыл ұшқат, "зарлауық" атты садақ бұл. Тым алысқа тартылады. Жүз қадам жердегіні қапысыз түсіре береді. Жебесі ұлып, зарлап ұшады. Негізгі қолдың алдыңда жүретін, нешеме қат тосқауылды қақыратып сөгетін "Жебелі самала" осы. "Қылышкер самала" соңынан көрінді.

Ошақбай әуелі қылыш ұстаған бірде-бір білекті байқай алмады. Андап қараған: бір қылыш ердің артыңдағы бөктергіде, келесі қылыш сол тақымның астына ілген қынапта — әр жігітке қос қарудан екен. Бірі майрылса келесісі әзір. Ат үстінде маймылша ойнайтын айлакер кіл. Қос қолымен бірдей қылыштаса береді. Биік бөктерден бері түсе бере қиқу салып, шапсын кеп: бірде жылқының оң бүйіріне, бірде сол бүйіріне құлайды. Қарақұрым қол әп-сәтте қоғадай жапырылып жоқ болады да, келесі мезетте ат үстіне өрттей қаулап қайта көтеріледі. Жылқы жалына жалын тигендей.

"Қылышкер самаланың" жүріп өткен жолынан жұмыр бас күзгі құртша төгілері рас.

Осыншама қанқұйлы қолды бір мезгілде болмашы ыммен қырғын ұрысқа салып жіберер қағаның айтсаңшы... қаһан емес қаһар!.. Тірі жын!..

Маңғұлдың күллісі көсе, ал қағаны болса қызыл сақал, жирен мұртты. Қойдың көзі кешкі күн шапағына шағылысқанда жасылданып тұрмаушы ма еді. Қаған жанары дәп сол. Аяқ-қолы дауыл күні кереге тіреген сырықтай серейіңкі. Қандай биік жылқы болса да тік тұрған қағанның кеудесінен ғана келеді екен. Денесінің ірілігіне қарамай жіті қозғалады жылдам сезеді. Садақ тартуға соншама машық. Жай сөйлесе де айтқаны жебемен парапар.

Әр сөзі дабыл ұрғандай құлағында әлі шыңылдап тұрған.

"Шығыс қаһарымын!"

"Ел-елді жаулап алу үшін емес, сол елге тыныштық орнату үшін шабамын. Мың сан жортуылды бір ғана ұлы жорық саппа тияры қақ".

"Шарап пен күшәлалы қымызды күнде татпай, сирек ішіп сылқия тойған ләзім".

"Маңғұлдан мыңбасым, қыпшақтан түменім болса — жер дүние алақаныма айналар еді".

Ошақбайға осы сөздердің күллісінен "қыпшақтан түменім болса" дегені шошытты: шошытпай қайтсін, күндердің күніңде өз ұлты өз ұлысы қанқұйлы жорықтардың ұйтқысы болғалы тұрса, өз ұрығы уысына қан шеңгелдеп туса, "қыпшақ" дегенде жұрттың есіне қылыш пен жебе түсетін болса — несі жақсы!.. Өйтіп өсірген абыройы адыра! Өйтіп жинаған байлығы адыра! Ошақбайды өз руына деген қағанның осы опасыз құлқы қорқытып еді.

Жаз өтіп, шілде жетті. Көп ұзамай боқырау басталды білем. Мың сан қол дүрліге көтеріліп көшіп жөнелді. Қайтқан теңіздей болды. Шаңнан күн көзі тұтылды. Батырдың орауын шешіп, көрден тұрған аруақтай етіп түйенің құйрығына байлады, бұл енді көтерем тайлақты айдап жүретін болды. Басы айналып, сүйегі саудырап әлсіреп-ақ қалған. Айдалада, жапан түзде шаң жұтып қалып қояр ма еді, көтерем тайлақ көп көмек көрсетті. Ілбіп еріп, сүмеңдеп берді. Жазық таусылып, бұйра-бұйра құмға келіп кірген. Қызылқұмдай емес, қолмен үйген көрістан еліндей жыпырлаған ақ төбешіктер ғана. Бауыры ала шабыр от. Түлкі мен борсықтан аяқ алып жүргісіз, қай тұстан да борсаңдап жүгіріп бара жатқаның көреді. Оларды маңғұлдар қуып жатпайды, қиқулап ақшағыл құм төбеге шығарып жібереді де тұсында тұрып алып: "қиыт! қиыт!" деп айқайлай береді. Әлгі мақұлық төбе басына тырмысады, аяқ астыңдағы шағыл құм сусып төменге тарта береді. Осылайша, сүт пісірім мезгіл тырбаңдаған түлкі ақыры өкпесі өшіп, төрт борбайы төрт жаққа кетіп, сырғығаннан сырғып қиқушының алдыңа түседі екен. Маңғұл мәз, түлкіні қанжығаға байлайды да, келесі төбеге шаба жөнеледі. Жай жүргенің көрген емес. Нақа жаназаға ат қойғандай үйдің табалдырығына дейін құйғытып келеді.

Жана қоныс жайдақ өзеннің жағасы болды. Мұнда келген соң Ошақбайды орамады, жалықты ма, әлде "мәңгітіп миын айналдырдық" деп ойлады ма, босатып, қызметші құлдарға қосты. Отын теріп, от жағатын етті. Суық түнде сирағын қоламтаға қақтап отырып туған жерін еске түсіретін; шым-шымдап зердесіне батырлық намысы, ызасы, кегі қайта оралатын; іші жидігендей болып бұрынғы болмысын іздейтін.

Қағанның тоқалы ұл туған түні, түн емес-ау, таң әлетінде жаман қостың іргесінде бүк түсіп ұйқылы-ояу жатқан Ошақбайдың санасына әлдеқайдан желім ой жабысты. Ұйқы көрмей қанталаған көзін қиырға қадаса да, аяғындағы жарғақ мәсісінің жыртығын санаса да әлгі ой ұмытылар болмады. Қайта мезгіл өткен сайын тұла бойын меңдетіп аурудай буа берді. Сол күні қаған елінде ұлан-асыр жиын болып, үлкен айналма бәйге шабылды. Бәйгеден озып келген ат иесіне құтанымен құл, жасауымен қыз тігілген. Неше ықылым елден тойшылар жиналды. Ошақбай санасына жабысқан ойдың орындалар мезетінің, енді туғаның сезді. Сезді де қостағы іркіт құйған тері торсықты алды, ішіндегісін итке құйып, тазартып жуды. Шекпенінің ішінен шандып байлап тастады. Табақшыларға тақасты, сорпа тасығыш болды, көзді ала бере піскен етті торсыққа тоғытады, үлесіне тиген азықты да аузына алмайды, жинай берді. Торсығы томпая бастаған күні бәйге аяқталған.

Қонақтарға арналып тігілген үйлерді торыды. Ат шаптырым келетін көрмені шолды. Қаған торғауыттары да қақаған аяздай арқаны қыса түсті, қос пен қостың арасына аяқ бастырмай, күтушілерді жарты күн сайын алмастырып, тіміски жортты. Торғауыттардың мінгені кілең қысқа борбай жылқылар. Ошақбайдың көздеген ойын іске асыруға жарамайды, құр бекер опат етеді. Алыс елден келген тойшылардың аттары ғана сирақты, еңсесі биік, сездірмей шығарып әкетсе, сосын желмен жарысса, желім ойдың жүзеге асары хақ.

Көз алдыңда сұмдық болды. Бәйгеден әлгіде ғана бірінші болып келген ақсауыр ат әлдекімнің қанжарына түсті, опатқа ұшырады. Ошақбай жандәрмен дегенде аттардың ара-арасымен сытылып үлгерген. Сәл кешіксе жалаға ілігетін еді. Ақ сауыр аттың иесі алапты басына көтеріп жаман өкірді, "құныкерімді тауып бер!" деп аттан шақырды. Атшысын жарып тастады. Осы дүлей жын ойнақтан ат ұрлай алмасын сезді, сезді де іші уілдей өксіді, санасына желім боп жабысқан ойдың үдесіне шыға алмасын білді. Үй-үйдің арасымен ұрыша бүлкектеді, ұйыққан иттердің ортасына түскендей болды.

Той тарайтын күні таң алдыңда көрме басы тыншыған. Сан мың ат сап түзеп мүлгіп тұрған. Сыбдырын сездірмей тақай түсті, көздегені қоян көк сүмпіс жылқы. Төрт аяғы найзаның сабындай төрт жаққа кетіп, жал-құйрығы таралып, арып қалған. Атшысы қаққан қазыққа парапар пәлекет екен. Манағы қанды оқиғадан қатты шошынған ба, әлде ат қадірі өткен бе; мызғитын түрі жоқ, басы қақайып қадалып отыр. Өстіп бақыл бола берсе таң атып қалатын. Енді күтудің пайдасы шамалы.

Тәуекел деп тізесін жазбай аттардың көлеңкесімен жылжыды. Дәл осылай мысықша басып жақындар еді-ау, тағы болмайды, кермедегі жылқылар үркеді. Дүрлігіп, таптап кетері анық. Жылқылар мұның екі аяқты иесі екенің сезгені мақұл, сонда ғана бой таса етеді. Атшыға сездірмей, әрі жылқыны шошытпай жылжу, діттеген ойын екі есе қиындатты. Найза толғар жерге тақаған мезетте қоянкөк сәйгүлік елен етті, құлағын қайшылады. Атшы айналып қарады: бұл кезде Ошақбай бірер аттап жерге жатып үлгерген, басын иығының ортасына сіңіре бұқты. Әлгі қаныпезер қадалып қалыпты, көзін уқалады, айналасына алақтай қарады, енді кідіру опат болумен бірдей еді.

Ошақбай қойныңа тығып жүрген селебесін оңтайлап ытырылып берді. Атшы ауыз ашып үлгермеді. Әуелгіде қатты шошынып құйрығын көтере берген күйі қайыра құлады. Ұмар-жұмар ұстаса кетті, ә дегеннен-ақ белдесіп ала алмасын білді. Маңайдағы аттар парылдап үрке бастаған. Батыр селебемен атшының қолындағы тізгінді қиып жіберді. Келесіде селебе өзіне қадаларын білді ме, атшы жаман шошып, далия құлады. Қарулы жігіттен қауқар қалмаған. Жарықшақ, жуан даусымен маңайды басына көтере айқайлады.

Қоянкөк сәйгүліктің тізгінің ұстап, тұра бергенде байқады, анадайдан андыздап жүгіріп келе жатқан атқосшыларды көрді. Аттың ақтарын босатып үстіне ырғып мінгенде шаужайына әлденеше қолдар жармаса берген. Тебініп үлгерді. Тұлпар бейне қарақошқыл бұлт ішінен сытылған найзағайға ұқсап сырғып кетті. Соңында атойлаған, қиқу салған дауыс кулак тұндырды.

Күн көкжиекке иек артып қараған еді, ығы-жығы маңғұл аттанысын көрді, күндегідей жайбарақат қозғалыс емес, ауыл ортасына пәлекет еніп кетіп, соны жабыла қуып шығара алмай жүрген бақсылар іспетті. Ала құйын аламат күй. Сол тозақ отының ішінен жалғыз аттылы сытылып шыққан, соңынан салған қуғыншының екпіні сұмдық. Дала бетімен кілең көкала құйындар сонарлап сырғып бара жатты.