Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Қырағы келіншектің айласымен ауыл жау шапқынынан қат құтылды: жаралы болған жігіттерді қоспағанда, зар илеп тұтқынға кеткен қыз жоқ, тоналған мүлік қайтып келді, желіккен қолдың желкесін қиды. Сұмдық опатты естіген қызылбастар енді қайтып атқа қонбас, қонса да қыпшақтарға жоламас. Інжу бойын мазалаудан тиылар. Жеңіске жеткен жігіттер жаралысып артына таңып, дабырласып, гулесіп ауылға қайтып оралды. Көктемде жылы жақтан келген ұзақ қарғалар мен қыстап қалған ала қарғалардың бастары қосылмаушы ма еді, сөйтіп ағаш басын базарға айналдырып жататын. Қазіргі ауыл дәл соған ұқсады. Табан жолдың үстінде қалған батыр мүрдесін қайыра әкелді. Тоғай сағалап кеткен жаназашыл шалдар жиылды. Ел ес жиып, етегін жапты. Күні бойы гу-гу сөз басылар болмады. «Қайран Ошақбай болғанда бүйтіп ит жемі боп жүрмес едік», деседі. «Қырағы келіншектің тапқырлығы ғой құтқарған. «Жалаңаш әулие жауырының отқа жағыпты». «Мүрдені тастай қашқан Бадриддин дәретім бұзылды деп су басынан шығар емес». Осы тақылеттес әңгіме от сұраған әйелдей ауылды түгел аралады. Түс ауа батыр зузасы қайыра жолға шықты.

Төбенің ең биік басынан қабір қазылған. Жылаулы жұрт жай жылжып келіп зузаны қабір жиегіне қойды. Қатыңдар қырық қадам кейінде қалған. Еркектер жапырыла тізерлеп отырысты. Аруақты о дүние аттандырар соңғы сүре оқылды. Сосын батырдың ет жақындары бармақ оралған кебінді қолдан-қолға өткізіп қабір ішіне қойды. Аузын ағашпен бекітті. Ішіне топырақ түсіп кетпесін деп шишыпта төседі. Үстіне топырақ тастай бастады. Әуелі жақындары, сосын жамағайындары, сосын жекжаттары топырақ салды. Қабір үсті лезде дөңкиіп шыға келді.

Осы мезет ой жақтан саяқ салт атты шаңқытып шықты. Жұрт шошымалы болып қалған екен, үрпиісіп, кірпідей жиырыла қалды. Әлгі әуейі ыңылдап келеді.

Тақай бере тізгінің тартты, сәлемдесті.

— Ассалаумағалайкөөм!

— Уа, ғалейкум салам!

— Қояр көбейсін!

Жылаулы топ мына сөзді естігенде ызадан жарылып кете жаздады.

— Ойбай әкеңнің, мынау не дейді-ай?!

— Қояр көбейсе-е-ен!

— Әкелші, өзін де қойып жіберейік!

— Бұл иттер қойса қоя салар, қолдары қызылға тиіп тұр екен,— деді де әлгі ащы тілді адам атын бұрып тайқып жүре берді. Жылаулы жұртты кекетіп, мұқатып кетті. Топ ішінен біреу дауыстап қалды.

— Өй, мынау бәдік қой! Сыпаның бәдігі,— деді. Түтігіп тұрған жұрттың жүзі енді жыли бастады. Бұл елде Омар деген сыпа болатын. Қаныңа біткен қасиеті ме, әлде жұрт «сыпа, сыпа» деп мадақтап жүріп сағыр адам етіп жіберген бе, ежелден ерек қасиеті бар, қызық жан. Кәсіп қылмайды, жұмыс істемейді. Жортуылға шықпайды. Діңге де берілмейді. Тек жаныңа бейпіл ауыз бәдігін ертіп алып ел аралап жүргені. Жай араламайды, сыпалық мінез танытып, жұртты күлкіге қарық қылып жүреді. Осыны ойлаған жұрт бір түрлі серпіліп, жадырап қалды. Қазаны ұмытып ой жаққа, сыпа келе жатқан жаққа тігілді. Шынымен ел сүйсінген сыпаның қарасы көрінді, әлгі бейауыз жігіт шабарманы екен.

Жұрттан бірді тастап шықты, сыпаға қарсы жүрді. Бүйтпеске болмайтын еді. Бәрібір жеңілтек жігіттер сыпаға күлемін деп, қабірдің, жаназаның қадірін түсірер еді. Не де болса киелі орыннан оқшаулап кеткені жөн.

Сыпа тақап келген. Көпшілікке қарап қос алақаның кеудесіне айқастырып иіліп тағзым етті, бұл сәлем бергені. Жігіттердің бірі барып тізгінің ұстайын деп еді, оң қолын сілкіп, "қажеті жоқ", дегенді ұқтырды, мұрның шүйіріп тұр, шалдар жағасын ұстады, жастар жағы жыртыңдай күлісті. Сыпаның жүзі соншама маңғаз, тәкаппар еді. Жұрттың жүзіне емес, бөркіне қарайды. Жанынан қарманып әлденені іздеді, ақыры тапты, алтыннан істелген тіс шұқығыш екен. Жібек жіптен бау жасап байлап қойыпты. Сыпа тісін шұқыды. Топ тосылып тұрған, әлден уақытта барып сыздана шырт түкірді.

— Ошақбайдың аулы осы ма? — деді ақырын ғана.

— Осы, осы!

— Соның аруағын еске алып жүрміз!

— Батыр тұтқынға түсіп опат болған.

— Жігіттер, сыпаны ауылға бастаңдар!

Сыпа әлгіден соң тіл қатқан жоқ. Жұртпен ілесіп ауылға беттеді. Кәриялар атқа мініп, жастар жағы жаяулатып-ақ еңіске аяңдаған. Үлкен топтың табанының астыңдағы сүрлеуден бозамық сүлдер көтерілді. Сыпа сала құлаш орамалын алып бетін көлегейледі. Қарияларға таман ойыса жүрді.

Жастар озыңқырап кеткен. Жаназадан соң қайдан әңгіме болсын, не сөзуар деген шалдың өзі насыбай шақшасын ерінің басына әлсін-әлі қаға береді. Сыпаның киімін марапаттасты. Шекесінде қисая қонған ақ киіз қалпақ, тік жаға көйлек, сыртыңда желең шапаны бар, аяғында ақ сақиян етік; етік те, шапан да, көйлек те кірсіз, көз тартады. Малшысы садыраға батқан, диханы шаңға шашалған, тойшысы май жұқтырған, саудагері тер сасыған сандалбай келеңсіз заманда ақ киіп, кірсіз жүру кереметтей қызық еді. Елдің төбесінен қарайтын шолжаңдығын қайтерсің. Сәлемдессе қолын кеудесіне қойып иілетін ізетін, қол алысса бес саусағын бөстекі ұстата салатын сылқымдығын қайтерсің. Гулесіп келе жатып байқамапты, енді аңыстады, сыпа жолдан шығып бөлек кетіп барады.

— Оу, сыпеке, қайда кетіп барасыз? — деп біреуі айқай салды.

— Сыпекең үстіне шаң, қонбасын деп жұрттан жырақ жүретін әдеті, — деп ендігі бірі ұғындырып жатыр.

— Осы жұрттың көңіліне келер деп ойламайды-ау! — деп әуелгі сөйлеген кісі шырт етіп шамданды.

Сыпа әлі жұрттан жырақ келе жатқан.

Шалдар жағы кейінгіге сабақ болсын деп сыпаның қалай үйленгені туралы әңгімені қозғады. Сыпаның әкесі елге сөзуар мінезімен мәшһүр Бекен тарқылдақ деп аталған кісі екен. Ел кезіп, шешендік сөз жарыстырып жүргенде аулынан «әйелің туыпты» деген хабар келеді, сонда Бекен тарқылдақ: «не тапса о тапсын, маған алтын суатты босатып берсе болғаны», деген екен.

Осы сөзбен дүниеге келген бала сөзуар әкесіне үш қайнаса сорпасы қосылмас сыпа болыпты. Домбыра шертуден өзгеге көңіл бөлмей, әуейілеп өсіпті. Тік кетер бір сезді екен. Қарт әкесі жалғыз ұлының отау көтергенің қатты қалайды, ел аралап қыз қарайды, естіп жүріп Маңғытай руының байына көз тігеді, әлгі байдың өнер қуған әнші қызы бар екен. Бұлғақтап өскен қыз тарқылдақтың тымпиған баласын қайтсін. Байғұс әке айла ойлапты. Ұлына бай қызымен тобық ойна деп ақыл береді. Ол ойынның мәнісі: жігіт езінің ұнатқан замандасына тобық сыйлайды, сөйтеді де: «тобықты пәлен мерзімге ойнаймыз, осы уақыттың ішінде жаныңнан тастамай сақтап жүресің, қапысын тауып «тобығымды бер» деймін, табан астынан қолыма ұстатсаң - ұтқаның, сасқалақтап таба алмай қалсаң - ұтылғаның», дейді. Сыпа жігіт домбырасын тыңқылдатып отырып сұлу қызға сертті тобығын берген дейді. Қыз ұтылса - тимек болып, жігіт ұтылса - сыпалығын тастамақ болып серттеседі. Енді Бекен тарқылдақтан ұйқы қашады, сол қардың тобықты ұмытып үйінде қалдыруын аңдиды. Қыз сыралғы сұңғыла көрінді, тобықты жатса да, тұрса да жанынан түспейтін етіп жалаңаш төсіне жасырып сыртынан жеңсізін киіпті деседі. Мұны жансыз жеңгетайдан естіген тарқылдақ мүлде түңіліпті. Баласына: «байдың қызы ауру әкесіне жұмасына бір мәрте ет турап нарын жасап береді екен, бар да ет турап отырған үстінен түсіп, әкесінің көзінше тобығыңды сұра», депті. Сыпа жігіт қапысын тауып ауылға ұрланып кірген, үстіне қыздың жеңгесінің киімін киіп, отауға от сұрай енген екен; жүзін көлегейлеп кеп, «еркежан-ау, майлысынан асатып жіберші», деп тақымдаса отырған деседі, қыз мол етке қолын көсе бергенде сыпа тобығын сұрапты, сұлу сасып қалыпты, әкесінің көзінше жалаңаш төсіне қолын жүгіртуге қымсынады, батыл екен, «жігітім, айлаң асты, тобығың төсімде тұр, ұтсаң да, ұтылсаң да өз қолыңмен ала ғой», депті. Содан тымпиған сыпа сұңғыла сұлуды уәжден жеңіпті. Көңіл қосқысы келетінің мағлұмдапты, ақыры тағдырларын қосақтап тыныпты.

Манағы бәдік бұлар жеткенше жұртты дүрк көтеріпті. Үлкен отауды босаттырып, жасандырып, сыпа түсуге әзірлеген. Сойыс әкелдірген. Әйелдер нақа бір айт мерекесінің асын пісіріп жатқандай, жүрістері жіті, қимылдары мінсіз, жаназаны тарс ұмытқан. Үйді-үйге буы бұрқыраған табақ, сонымен қоса сыпсың сөз таратып болып жүр. Шеткі үйден әдемі киініп, тамылжи төгіліп қырмызы қыздар шықты. Алдарында баяғы бәдік. Сыпаны қарсы алуға өріп келе жатыр. Бала біткен тарыға түскен торғай дерсің, сәл дауысқа ду көтеріледі, қаптай жүгіреді. Қыздар сыпаға жетіп сәлем берісті, қолтығынан алып аттан түсірді, отауға бастады. Сыпада үн жоқ, алшаң басып аяндайды, жұрттың аузы ашылып қалған.

— Бұл дүниенің қожасы бір өзі секілді.

— Туғалы тоя ас ішпеген-ау, жағы пышақ жанығандай.

— Жұртты көзіне ілер емес, тегі.

Сыпа сегіз қанат ақ отауға кіріп қақ терге барып жайғасты. Малдасын құрған жоқ. Тізерлеген күйі шарт жүгініп отырды, қолға қондырған қаршыға секілді, қаздия қалған. Үстінде тік жаға жібек шапан, басында киіз қалпақ, сақал-мұрты жаңа ғана ұстарадан шыққандай жып-жинақы. Есікке емес, маңдайшаға қарайды. Оң бүйірінде отырған жан серігі - бәдігі құлағына төніп әлдене деп сыбыр етті. Сыпа ішінен бірдеңені күбірлеп айтқандай болып қолын жайып бетін сипады. Өзгелер де алақандарын бетіне апарысты. "Аруақтарға көңіл айтқаны", деп ұққан.

Ас алдыңда қолға су құятын бала кірді. Көтерген табағы мен құмырасы бар. Жұрт: «әуелі сыпекеңнен баста», деп баланы төрге өткізді. Сыпа қолын ұзақ жуды. Күтуші қыз ұсынған қол сүрткіш сулық орамалды алмады. Белбеуінің ниетіне сүртті. Дастарқан жайылды, табақ тартылды. Ет турағыш жігіт сыпаға пышақ ұсынды, бас мүжісін дегені, бөгде пышақты да жамады. Жанынан қол басындай кездігін суырды, алақаныңа сүйкеп, алдыңдағы басқа бірауық қарап отырған. Отырған да қуарып қалып таңдайын алып жеген. Сосын бәдігіне ысырды. туралып ас алуға келгенде сыпа тағы бір өнер шығарды, Жалғыз турамды алып аузына салды, өзгесін бәдігі жәукемдеді. Тау боп ет үйілген табақты мешкей бәдік лезде босатып берді.

Сыпа үшін сорпаны да бәдік ішті.

Сыпа үшін қымызды да бәдігі қылғытты.

Сыпа үшін бәдігі ауылдың қонақ кәде рәсіміне арнап домбыра шертпекші еді. Қожасы қабағын шытынды. Қолын созды. Бәдігі түсіне қойып домбыраны сыпаға ұстата салды. Сыпа жанарын жабықтан аударды, аспанға қарады. Қойнынан әлденені іздеді, жібек баулы алтын тіс шұқуышын алды, тісін шұқыды.

— Бұларды аңыстаған жұрттың көбісінің шыдамы таусылып, шалдар жағы белі сырқырап үйден шығып кете бастады. Қас қақпай отырғандар аса төзімділер еді. Соншама салқын қанды мына жанның қиыс-керіс мінезіне таңданады. Түн ортасы болып қалды, табан аударып селт етер емес. Бейне төр алдыңа әкеліп қойған тас балбал секілді. Сыпа тісін шұқып болды. Tic шұқуышын белбеуінің жиегіне сүртіп қалтасына салып қойды. Алдыңда сұлап жатқан домбыраны алды.

Жұрт сілтідей тына қалған. Манағы, бейіт басында "Ошақбайдың аулы осы ма", деген сөзден басқа әлі ештеме деген жоқ. Енді ауыз ашып, "әу" десе керемет болатыңдай көрінді.

Сыпа өлең айтқан жоқ, ләм деп ауыз ашпады. Домбыраны шертті. Шерткенде де үстіңгі бос ішекті қағып әлде бір мыңқылдаған дыбыс шығарды. Әлгі дыбыс әдемі әуенге ұласты, түйенің боздауына, яки бақсының мақамына ұқсайды, лықылдап төгіле түсті. Жұрт күлкіден жарылғалы отыр. Мынау күй емес, мақам әншейін. Әдемі әуен бір. Сыпа шертіп-шертіп келіп әрәдік оң қолын сылқ түсіреді, домбыраны ұстап сол қолы ғана қалады. Әлгі қолдың саусағы перне үстімен жорғалайды кегі. Пернені нықап басып-ақ әуенді үзген жоқ, лықылдатып, тыңқылдатып созып барады.

Домбыраның өзі сөйлеп жатқандай, ал сыпаның жүзінен күйге еліккен ешбір белгі білінбейді, қозғалмайды, тебіренбейді. Есік жақтағы бірер бозбала мырс-мырс күліп жіберді. Сол сол-ақ екен, былайды жұрттың да тиегі ағытылды, жарыла қарқылдасты.

— Мынау күй емес, бірдеменің дыбысы ғой тегі!

— Дыбыс емес, мақам ба дерсің.

— Қайдағы мақам, қанды қыздыратын киелі әуен. Хор қызының қасында жатып тыңдар ма едің, шіркін!

Сыпа қабағын шытынды. Домбыраны алдыңа сұлатып салды.

— Бұл Әбунасыр Фараби бабамыздың "Иірім" деген саз сырнаймен салатын күйі,— деді де балбал болып қатты да қалды.

Домбыраны төменде отырғандар алды. Жұрт даурығы басыла қайта дастарқан жайылып, табақ тартылды. Майға былғаған ақтары, сыр елінің "майсөк" деген тағамы. Балықтың уылдырығындай болып майға бөгіп жылт-жылт етеді. Мұның бір шатағы, жас сорпамен қосылса-ақ бөртіп шыға келеді, етке тойған адам жесе жарылып өлері анық. Біле тұра әдейі әкеліп тартып отыр. Сыпаны сынамақшы.

Дәстүр бойынша сыпа алдыңа келген асты ауыз тиіп қайыруы керек-ті. Табағы босап қайтса тым жақсы.

Бұл жолы мешкей бәдіктен қайран болмады. Үйме майсөкті сыпаның жалғыз өзі тауысты. Артынан шұбат келді, одан соң қымыз ішілді. Сыпа сыр бермей шыдап-ақ отыр. Өзіне ізетпен ұсынылған екінші зерен толы қымызды тауыса бергенде, жүрегі су ете түсті. Асқазаны шүр ете қалған.

Самайынан терін сүртті, алтын ұшты арша тіс шұқығышына жармасты. Ішінің анық бұзылғаның білген. "Таң әлеті тақау ма екен", деп шаңыраққа қараған. Жұлдыздар сирекси бастапты. Манағы ілесе келіп жайғасқан топ жөнің тапқан, бір-бірлеп шығып үйлеріне тарап кетіпті. Олардың орныңа кілең қыз аңдыған бозбала, қотан күзеткен малшы жұрт тоғытылды. Бәрі де әйгілі сыпаның сырына қаңбақ, қимылын андамақ, көріп қалмақ.

Қара саны кескен томарға айналып ұйып, астыңдағы аяғынан жан кетті. Белі шытынағандай болып сырқырады. Дәл осылай қыбыр етпей, қабақ шытпай танды атырса, содан сыр бермей аттанып кетсе жарағаны. Сыпалық атының дабырайғаны. "Уә, арғы-бергі аталарым, қиналғанда жар бола көр", деп күбірледі ішінен. "Жамандарға табалатпа, сүйегіме таңба салма".

Ел іші "сыпа келді дегенше қыдыр келгені" деп, қашанда сыпаны қасиеттеп сыйлауға құмар. Сый арты осындай сынға, қинауға ұласып кетеді. Көнбеске құқы жоқ. Ата-бабалары көніп келген көне жол бұл.

Арпадан ашытқан боза келе бергенде бәдік байғұс «аттарды қараймын», деп желеу іздеп зытып жоғалды. Үлесмін қарақан басы әзер тауысты. Тауысқаны бар болсын, басы зеңгіді, ішінде нақа ит таласып жатқандай болды. Тісін шұқыған болып тағы да шаңыраққа қиыстады.

Домбыра екінші мәрте айналып келгенде ол осы өңірге әйгілі «алты саусақты» Қайрауықтың күйін шертті. Қайрауық күй шерткенде қай қолы ішек қағып, қай саусағы перне басқаның ешкім аңғара алмайды екен. Екі бүктеліп, домбыраның үстіне түсіп, сұрапыл сұңғылалықпен тартқан. Содан «алты саусақты» атанған. Бұл күнде алты саусақты Қайрауықтың көп күйін жастар келістіріп тарта алмайтын еді. Жұрт күй перісінің атын естігенде селт етісті, құлақ түрді.

Сыпа «алты саусақты» Қайрауықтың күйін жалғыз ішекпен салып берді. Бірер шал сақалы дірілдеп үйіне кетті. Әйел біткен жаулықтарымен бетін басты. Жастар жағы көздеріндегі моншақтаған жасты жасырып теріс айналды. Күй біткенде таң сыз бере бастаған.

Тыстан бәдік келіп: «сыпеке, аттар әзір, аруақтар ризалық берсе көбейелік», деді. Күткені де осы сөз еді. Отаудың иесі ұсынған таңасқан бие сүтін сіміріп салып орнынан көтерілді. Бәдігіне сүйеніп барып ақсаңдай басып атына мінген.

Ауыл-ел сыпамен жылап айрылысты.

Сыпа да, бәдік те қыр асқанша жай аяңмен жүрді, ауыл шетінде үйіріліп қалған жұрт соңдарынан әлі қарап тұрғаның біледі. Қыр асып түскенде барып сыпа қарысып қалған жағын әзер ашты. Қырылдап қана сөйледі, бәдігіне бұйырды.

— Ауыл көрінбей ме екен артымызға қарашы.

Бәдік ауылдың төбесі қыр астынан көрінбейтінің айтқан.

— Ал ендеше!.. Сүйегімді сосын жинап аларсың! — деді де Омар сыпа аттан аударылып түсті. Түскен жоқ, қалың жусанға далия құлады; ішіне не қилы нәрсені іспе деген қанар көш кезінде түйе үстінен осылай домалайтын, бой-бой болып, ақтарылып қалатын. Дәл солай болды. Түні бойғы өңешінен өткізген майсөк, жас сорпа, қымыз, шұбат, боза, биенің шикі сүті, — күллісі қосылып намысқой жігітті жайратып салды.