«Зерттеу жұмысының тарихнамасы мен дереккөзі»

1960-1990 жылдардың аралығында кәсіби-техникалық оқу орындарының пайда болу, қалыптасуы және даму тарихы туралы көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді, ғылыми диссертациялар қорғалды. Олардың ішінде біздің зерттеуімізге тікелей қатысты Ф.К. Михайлов, Т. Қожамқұлов, М.Х. Асылбеков, С.Б. Нұрахмедов, Н.Г. Пан, С.М. Сүлейменов, Н.А. Гуляев, А.Г. Сармұрзин, Т.В. Шегайдың ғылыми зерттеу еңбектерін айтуымызға болады [5]. Бұл еңбектерде кәсіби-техникалық училищелердің әр кезеңдердегі даму тарихы, оқу-материалдық базасы, экономикасы, экономиканың сан түрлі салаларын қаматамасыз етуге дайындалған маман жұмысшылар, мамандықтың түрлері, оқытушылар құрамы туралы нақтылы материалдар қорытылған. Дегенмен аталмыш авторлардың еңбектерінде кәсіби-техникалық оқу орындарының атқарған қызметтері ұшан-теңіз екендігі, ел экономикасының барлық салаларын мамандығы белгілі деңгейде жоғары жастармен қамтамасыз етіп отырғаны баяндалғанымен де, олардағы оқудың жүйесі, оның түрлері мен тәсілдері жайында нақты айтылмайды. Өндіріс орындарында көзге түскен озаттардың тек кәсіптік-техникалық оқу орындарын бітіргендігі жөнінде мәліметтер келітірлген. Зерттеу жұмысы барысында жоғарыда аталған авторлардың көтерген ойлары мен қорытындылары басшылыққа алдық.

Маман-жұмысшыларды дайындау Н.Р. Күнхожаев, А. Сармұрзиннің көлемді еңбектерінде белгілі орын алған [6]. Бұл еңбектерде кәсіби-техникалық оқу орындарын бітірушілердің ел экономикасының әртүрлі салаларын маман жұмысшылармен қамтамасыз етудегі рөліне кең түрде тоқталған, ал Н.Р. Күнхожаевтың «Тәжірибе мен шеберлік – жастарға» атты кітапшасында кәсіби-техникалық оқу орындарын бітірушілердің шеберлігінің артуына, әсіресе селолық оқу орнын бітірушілердің жұмысқа орналасуына белгілі орын берілген.

70-жылдарда кәсіби-техникалық училищелердің кәсіби жұмысшылар дайындаудағы териялық негізі туралы да бірнеше еңбектер өмірге келді. Солардың негізгілерінің біріне академик С.Я. Батышевтың, сол кездерде КСРО мемлекеттік кәсіптік-техникалық комитетінің сол мерзімдегі төрағасы болған А.А. Булгаковтың монографиялық еңбектерін атап өтуімізге болады. Онда кәсіптік-техникалық оқу жүйесінің пайда болуы, дамуы, болашағы айқындалды, сонымен қатар бұларда жұмысшы мамандығын алу үшін оқып жатқан жастарды еңбекке баулу, тәжірибелі жұмыстармен ынталандыру, оларды оқу бітіргеннен кейін мамандығы бойынша тиісті орындарға орналастыру барысындағы жетістіктер мен кемшіліктер барысына баса назар аударылып, ғылыми негізделді [7].

80-жылдарға дейінгі маман-жұмысшылар дайындау және олардың орны М.Ж. Тәшенов, С.К. Жақыпбеков, М.К. Қойгелдиев, Т.С. Садықов, В.И.Кузнецов, Т.К. Бертисконов және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері мен диссертацияларында жан-жақты қарастырылып, зерттелді. Бірақ авторлар өндіріс орындары аталған оқу орындарының түлектерін пайдалануы қаншалықты тиімді болғандығын атамаған [8].

Ғалымдар Э.А. Түркебаев пен Р.Т. Садықов, С. Бектұров, В.А. Бабкина және А. Қошановтар [9] ғылыми еңбектерінде 1959-1980 жылдар аралығындағы ауыр өнеркәсіп саласындағы ғылыми-техникалық прогресс мәселесін, соған сәйкес осы саладағы разрядтары төмен жұмысшылардың санының кемігенін және олардың кәсіби-техникалық оқу орындарын бітірушілердің есебінен толықтырылғанын қорытады.

Республиканың сол кездерде кәсіби-техникалық мемлекеттік комитетінің төрағасы болған И.А. Афонов, халық ағарту саласының министрі К.А. Айманов пен К.Б. Балахметов, С.М. Яренская және Л.З. Рустемов еңбектерінде де 70 жж. оқу орындарының жалпы жағдайы және болашағы анықталса [10], ал техникумдарда орта буын мамандар дайындау барысын Р.Я. Байлыбеков пен С.М. Сахов кандидаттық диссертациялық зерттеулерінде арқау еткен [11]. Р.Я. Байлыбековтың зерттеу жұмысында зоотехник, ветеринарлық дәрігер, басқа да мал шаруашылық саласын орта буын мамандарымен қамтамасыз ету мәселесінде статистикалық мәліметтер жан-жақты келтіріп, ал оқу орындарының олардан басқа да мал шаруашылығына орта буын мамандар дайындауын жеткіліксіз екендігін айқындап көрсеткен.

Ал С.М. Сахов диссертациялық жұмысынан оқу орындарына қатысты кеңестік идеология барысының ықпалын аңғара отырып, арнаулы орта білімді мамандардың ел экономикасы мен мәдениетінің талабына сәйкес дайындалу және оларды қанағаттандыруына аз назар аударылғандығын байқауымызға болады. Бұл жұмыста оқу орындарын бітірген жастардың жұмыспен қамтамасыз етілуі, арнаулы орта білімді мұғалім, тәрбиеші және денсаулық сақтау саласының мамандарын дайындау барысы анықталмаған. Мұнда мәселені тек партиялық тұрғыдан ғана қарау бұл оқу орындарының болашағын анықтауға, түрлі ұсыныстар енгізуге жеткілікті мүмкіндік бермеген, автор сонымен қатар, арнаулы орта білімді мамандар өндіріс орындарының өндірістік қажеттілігін өтеуі және жұмыс берушілердің пікірі зерттелмеген, автор олардың сандық көрсеткіштерін қорытумен айналысқан. Автор өзіне дейін арнаулы орта білімді мамандар дайындаудың тарихының зерттелмегендігін баса көрсетеді. Ол орынды, себебі жоғарыда біз атаған, басқа да зерттеушілер, экономиканың түрлі салаларын қорыта отырып, оларды орта білімді мамандармен қамтамасыз ету мәселесіне назарды статистикалық мәліметтер тұрғысынан қараған. Жалпы республика тарихында арнаулы орта білім жүйесінің тарихын зерттеу ғылыми тұрғыда арнайы мәселе болып өз мәнісінде қойылмаған.

Арнаулы орта оқу орындарының тарихнамасын айтқанда Р.С. Шимашованың «Қазақстан Республикасында педагогикалық училищелердің пайда болуы, қалыптасуы және даму тарихы» (1920-1990 ж.ж) [12] атты диссертациясы тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алуға арналып жазылған.

Диссертациялық жұмыста Ә. Құдайбергенов, Х. Әбжанов, Н. Кенжебаев, Б. Әбжаппарова, Ж. Тасқынов, Ж. Қарағұсов, Э. Әлпейсов, Л. Гуревич, С. Қалдыбекова, О. Амелин, Р. Розенбург, А. Ишмұханбетов, С. Әубәкіров, О. Рыбаков, Г. Овшинникова сияқты ғалымдардың интеллигенцияның қалыптасуы, дамуы, әлеуметтік бейнесі туралы ғылыми еңбектерін, диссертацияларын пайдалануға тырыстық [13]. Аталмыш авторлардың жұмыстарында арнаулы орта білім мамандарының интеллигенцияның құрамын толықтыруы мен қалыптастыруындағы орнына аз назар аударылған.

Соңғы 15 жылдың ішінде шыққан Ч. Мусин, А. Күзембайұлы, Е. Әбіл, Э.Әбдәкімұлы және басқа да зерттеушілер Қазақстан тарихының келелі мәселелерін зерттеуге қатысты еңбектерінде білім жүйесі, оның ішінде кәсіби лицей және колледждердің қалыптасуы мен даму тенденциясына қысқа да болса белгілі орын беруге тырысқан [14]. Солардың ішінде ғалым Н.Р. Күнхожаев «Тәуелсіз Қазақстан тарихы» [15] атты ғылыми еңбегінде кәсіби лицейлер мен колледждердің жаңа жағдайдағы жұмысын қысқаша қорытып, кәсіби білім алуды адамның сапасы деп есептеп, олардың еңбек нарығының жұмыс берушілердің талабына сәйкес жүргізіліп жатқан жұмыстарына баға берген.

Қазақстан Республикасындағы колледждер мен лицейлердің қалыптасу тарихы мен даму барысын зерттеуде мұрағаттық құжаттар, жарияланған құжаттар мен материалдар жинағы, библиографиялық көрсеткіштер мен мерзімді баспасөз материалдары дерек ретінде айналымға тартылды.

Зерттеу жұмысымыздың деректік көзіне Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Парламентінің, Білім және ғылым министрлігінің бастауыш және орта кәсіби білім туралы заңдары, заң актілері, қаулылары, бұйрықтары және әртүрлі нұсқаулары, ережелері, кәсіби білімнің заңдылық негіздері жатады. 1991-2008 жж. колледждер мен лицейлердің қалыптасуы мен даму тарихына байланысты бар құжаттарды үкіметінің қабылданған қаулы-қарарлар мен нұсқауларынан, стенографиялық, статистикалық, актілер жинағының есептері алынды. Сонымен қатар ҚР-ның техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008-2012 жылдарға арналған Мемлекеттік Бағдарламасын басшылыққа алдық.

Мұрағаттық құжаттарды жинастыру ісі Қазақстандағы мұрағаттарда жүргізілді. Зерттеу жұмысына мынадай мұрағаттың: Қазақстан Республикасының Президент мұрағаты, Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты, Талдықорған, Алматы облыстық мұрағаттарының құжаттары дерек ретінде тартылды. Осы аталған мұрағаттарда сақталған Кеңестік жүйе тұсындағы кәсіптік-техникалық оқу орындары мен еліміздің тәуелсіздік алғаннан кейін құрылған колледждер мен лицейлер тарихына қатысты құжаттық деректер алынып, салыстырмалы түрде талдау нысанына айналды.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік мұрағатының 1137, 1692, 1720, 1890, 2265, 2270 қорларынан Білім министрлігінің оқу орындарының ұзақ жылғы қызметі, Х-ХІ бесжылдықтағы оқуды бітірген маман жұмысшылардың сандық және сапалық құрамы, орта білім беретін 309 кәсіптік-техникалық оқу орындарының іс-әрекеті, Халық ағарту министрлігіне қарайтын колледждерде (техникумдар) 1991-1994, 1998 жылдардағы студенттер қабылдау барысы мен оларды бітіргендер туралы әрбір оқу орындары бойынша жазбаша және статистикалық материалдар, Халық ағарту министрлігіне қарайтын колледждер мен кәсіби лицейлердің 2001-2005 жылдар арасындағы жұмысы туралы және олардың әрбір жекелеген облыстарда жұмысқа орналасқандығы, оқу-материалдық базасы, мамандар құрамы, ауылшаруашылық министрлігіне қарайтын колледждерде 1991-1998 жылдарда әрбір мамандықтар бойынша студенттер қабылдау, оларды бітірушілер туралы, студенттердің ұлттық құрамы, оқу үлгірімдері, оқытушылардың біліктіліктері туралы мәліметтерді кеңінен алып пайдаланылды.

Қазақстан Президентінің 708-қорынан кәсіби-техникалық оқу орындарының 1990 жылдың басындағы оқу-материалдық базасына сипаттама берген, инженер-педагог мамандар мен қызметкерлердің пайызын көрсеткен, 629-қорда кәсіби-техникалық мектептердің республика жоғары оқу орындарын бітіруші жас ұстаздардың есебінен толықтырылғандығын баяндаған, педучилище мұғалімдерін аттестаттаудан өткізудің қорытындысы мен олардың жұмысын талдау туралы құжаттар ғылыми айналымға енгізілді.

Сонымен қатар Алматы облысы мұрағатының 499 қорындағы кәсіби лицейлер мен колледждердегі 1997-2000 оқу жылындағы оқу-тәрбие жұмыстары, оқуды бітірушілердің жұмысқа орналасуы туралы материалдар мен Талдықорған облысы мұрағатының 2250-қорында сақталған осы облыстың кәсіби лицейлері мен колледждерінің 1993-2000 жылдар арасында оқушылар қабылдауы, оларды бітірушілердің жұмысқа орналасуы және түрлі жаңа мамандықтар бойынша оларды дайындаулары жайлы көптеген нақты материалдар қолданысқа тартылды.

1991-2008 жылдар аралығындағы колледждер мен лицейлердің қалыптасу тарихы мен даму барысын айқындауда «Егемен Қазақстан», «Алматы Ақшамы», «Орталық Қазақстан», «Қазақстан мұғалімі», «Семей таңы», «Атырау», «Оңтүстік Қазақстан», «Жетісу», «Жас Алаш», «Президент және халық», «Ақтөбе», «Орал өңірі», «Қазақ елі», «Астана хабары» «Денсаулық» және т.б. газет-журнал материалдары негізгі дерек көзі болып табылады.

Бұлардың ішінен 1990-2006 жылдары «Егемен Қазақстан» газетінде кәсіби лицейлер мен колледждер туралы – 65, «Қазақстан мектебі» журналында – 45, «Қазақстан мұғалімі» газетінде – 48 мақалалар диссертациялық жұмысқа негіз болды.

«1991-2000 жылдарындағы кәсіби лицейлер мен колледждердің тарихи қалыптасуы» деп аталатын екінші тарауда аталмыш жылдар аралығындағы кәсіби лицейлер мен колледждердің қалыптасу тарихы және олардың еңбек нарығына бейімделуі жан-жақты қарастырылады.

Қазақстанның тәуелсіздігін жариялап, нарықтық экономикаға көшіп, қоғамның даму бағыты қүрт жаңаша арнаға ауысқан жағдайда техникалық және кәсіптік білім беру жүйесі де қайта құрылудың бұрынғы өзгерістерден мүлдем тың да жаңа кезеңіне енді. Бұл тұста Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы және «Білім туралы» Заңы да қабылданып, бұрыңғы кәсіби-техникалық мектеп лицейге, ал техникумдар колледждерге айналды. 1991-1999 жылдар аралығында экономикалық, одан туындаған әлеуметтік және еңбек нарығындағы дағдарыстарға байланысты кәсіби-техникалық училищелер және оған қабылданатын оқушылар саны айтарлықтай қысқарды. Осы жылдарда кәсіби-техникалық оқу орындарының саны 471-ден 1998 жылы 302-ге дейін қысқарды, оның ішінде 97-і селолық училищелер еді.

Кейбір жекелеген облыстарда да осы жылдарда кәсітпік-техникалық оқу орындарын тым көп қысқартылды. Мәселен, Қарағанды облысы бойынша – 16, Жамбыл облысы бойынша – 9, Қостанай облысы бойынша – 10, Солтүстік Қазақстан облысы бойынша – 5, басқа облыстарда осы тәріздес оқу орындары қысқаруға түскен. Сонымен қатар оқушылар саны 225 мыңнан 94,9 дейін, яғни 2,5 есеге кеміді. Дайындалған жұмысшылардың саны 146 мыңнан 50,6 мыңға кеміген. Міне, осындай жағдайда кәсіптік-техникалық лицейлер дағдарысқа ұшырады. Бұл оқу орындары өздерінің пайда болып, өмірге келген кездерінен бастап-ақ дағдарысқа ұшырауының терең негізі қаланған. Оларды бітіргендердің кәсіби мамандығы төмен болды, олар мектептерде үлгірімі нашар, тәртіп бұзған оқушылар есебінен толықтырылды. Кеңестік кезеңде оларды бітіргендер жұмысқа жолдамамен іске асырылды, жұмыс беруші оның шеберлігі, икемділігі жоқ болса да қабылдады.

Кәсіби-техникалық оқу орындарын бітіргендер жұмыс таба алмай жатқанымен жаңа меншік иелері өз шаруашылықтарын жүргізу үшін маман жұмысшыларды күн сайын қажет ете бастады.

1988 жылы республика кәсіби-техникалық комитеті және оның жергілікті ұйымдары таратылды да, бұл жүйе Халық ағарту министрлігіне және әр түрлі салалық министрліктерге бөлініп берілді. Халық ағарту министрлігінде кәсіби-техникалық білім бас басқармасы құрылды, ал облыстарда да осындай өзгерістер болды. Халық ағарту министрлігі және оның жергілікті ұйымдары кәсіби-техникалық оқу орындарын осындай ауыр жағдайда басқаруға дәрменсіз болды, тәжірибелері жетіспеді. Міне, осындай еріктен тыс пайда болған экономикалық дағдарыс жылдарында халық шаруашылығының сан қырлы салаларын маман жұмысшылармен қамтамасыз ету күн тәртібіндегі негізгі мәселенің біріне айналды, қол қусырып қарап отыру мүмкін еместігін өмір талабы көрсетті.

Халық ағарту министрлігінің 1996 жылдың 27 мамыр күнгі № 152 бұйрығы бойынша Қазақстан Республикасы кәсіби-техникалық оқу орындары оқу-әдістемелік басқармасы құрылымы мен облыстық кәсіби-техникалық білім беру оқу әдістемелік кабинеттері туралы Ереже бекітілді.

Түрлі мамандықтарға даярлауда аймақтық және территориялық ерекшеліктерге сәйкес оқу жоспарлары мен бағдарламасын жасап пайдаланудың және оқу мерзімінің көп қырлы болуы мақсатында Халық ағарту министрлігі «Қазақстан Республикасы кәсіби-техникалық мектептеріне арналған оқу жоспарының жаңа үлгілері» құжатын жасап, бекітті. Бұл оқу жоспарларында жекеленген кәсіп түрлері бойынша өндірістік оқу мен практика үлесі 30–40 пайызды құрайтын болды.

Экономикалық дағдарыстан шығудың сан-салалы тәсілдері іздестірілді. Соның ішінде нарықтық экономиканың талабына бейімделу процесі жүргізілді. Біріншіден, оқу-материалдық базасы нашар оқу орындары базасы жақсы оқу орындарымен қосылды, яғни оқу орындарының санының кемуі сапалық өзгерістерге жеткізді. Республика бойынша 126 селолық лицейлер қалды. Бірігу нәтижесінде ірі оқу орындары пайда болды. Екіншіден, кәсіби лицей ұжымдары еңбек нарығына қажетті мамандарды зерттеді, оларды анықтады, сапалы түрде дайындауға кірісті. Қысқа мерзімде 70 жаңа кәсіп мамандық түрлері пайда болды. Үшіншіден, дағдарыс кезінде қаржының жетіспегендігінен шығу үшін оқу шеберханаларында түрлі бұйымдарды шығарып және селолық лицейлердің оқу шаруашылығынан шығарылған өнімдерді сату арқылы қаржы табуға мәжбүр болды, ал қаржы жалақыға, түрлі саймандар алуға жұмсалды.

Осы ұйымдық жұмыстардың нәтижесінде кәсіби лицейлер дағдарыстан шығып сапалы маман жұмысшылар дайындау ісінде бірсыпыра табыстарға жетті, өз болашақтарының негізін қалады.

Еңбек нарығының талаптарына орай мамандық түрлері де қайта қаралып бекітілді. Оның талабына жауап бере алатын жаңадан өмірге келген кәсіптер: жеке автосервистің ұйымдастырушысы, шағын кәсіп иелері, ауыл шаруашылығы өндірісінің фермер-жалгері, бау-бақша қожайыны, аспаз, наубайшы, кондитер, даяшы, слесарь-жөндеуші, өнеркәсіп жабдықтарын реттеуші, тоңазытқыш қондырғыларының машинисі, электр жабдықтары мен тұрмыстық техниканы жөндеу және қызмет көрсету шебері, бармен (шет тілі қоса оқытылады), гувернант (гувернер), конфетші, бисквитші, метродель, тігінші, тігін шеберханасының иесі, шаштараз, макияж жасаушы т.б.

Батыс Қазақстан, Алматы, Талдықорған, Ақтөбе, Қостанай, Солтүстік Қазақстан басқа да облыстардың Алматы қаласының кәсіби лицейлері нарықтық экономиканың талабына тез қарқынмен бейімделе алды.

Республика бойынша 1996 жылдың 9 айы ішінде оқу шеберханалары мен оқу шаруашылықтары шығарған өнімнің көлемі 171,5 млн теңгені құрады, бұл 1995 жылғы көрсеткішке қарағанда 120 млн теңгеге артық еді. Демек, 1996 жылы әрбір оқу орны орта есеппен 507,4 мың теңгенің өнімін өндірген. Алматы облысының кәсіби лицейлерінің 1998 жылдың 9 айында оқу шеберханалары және оқу шаруашылықтары 23 млн теңгенің өнімін, 714 мың теңгенің халық тұтыну тауарларын, 2 млн 210 мың теңгенің ауылшаруашылық өнімдерін шығарған, коммерциялық іс әрекеттен 1 млн 135 мың теңге табыс тапқан. Облыстың № 5, 2, 4, 6, 13, 8 кәсіби лицейлері белгілі табыстарға қол жеткізді [16].

Мұндай нәтиже жағынан Шығыс Қазақстан облысының оқу орындары – 19,7, Жезқазған – 11,2, Маңғыстау – 8,2, Павлодар – 18,3, Солтүстік Қазақстан – 16,6, Торғай – 13,4 миллион теңгенің бұйымдарын дайындап, іскерлік үлгілерін көрсетті.

Ақтөбе облысында 1997-1998 оқу жылында 15 кәсіптік-техникалық лицей жұмыс істеді, осы мерзімге дейін 9 лицей бірікті. Алға қаласындағы №2 және №6 кәсіптік лицейлер біріктірілді. Ақтөбедегі №5 кәсіптік лицей, №3, №7 және №8 лицейлер біріктірілді. Олар еңбек нарығы талап ететін жаңа жұмысшыларды дайындауға кірісті: аспаз-кондитер, сатушы, әйелдердің жеңіл киімдерін тігетін пішуші – шебер, тігінші, көрме және бөлшек сауда желісінің коммерсанты, шет тілін білетін аспаз-даяшы, бухгалтерлік есепті меңгерген коммерсант. Осы облыстың Ойыл ауданындағы №9 және №10 училищелер бірігіп еңбек нарығының талабына сәйкес фермер-бухгалтер, экономист-менеджер мамандарын дайындай бастады [17].

Батыс Қазақстан облысында 29 лицейден 21-і қалды, қаладағы №4,6 лицейлер №5 лицеймен бірігуі нәтижесінде оның оқу-материалдық базасы әлдеқайда нығая түсті. Лицей ұжымы аса зор ыждағаттықпен қандай жаңа маман-жұмысшылар қажеттігін зерттеуге кірісті. Лицей компьютерде жұмыс істей алатын секретарь-референт, аспаз, тігінші, шаштараз дайындауға кірісті. 1 жыл 10 ай мерзімде оқитын жеке автосервис, автокөлікті өңдейтін және оған қызмет ететін механик дайындай бастады. Бұлар 1998-1999 жылдары түгелдей жұмысқа орналасты. Лицей 2 жыл 10 айда бітіретін банкі ісін білетін ЭВМ-ның оператор-программистерін дайындауға кірісті. 1 жыл 10 айда бітіретін радиотелевизиялық аппаратты өңдейтін және қызмет ететін механиктерді дайындады. Оқытушылар мен оқу шеберлерінің жоғары кәсібі өз істеріне икемділігі, кабинеттер мен шеберханалардың жақсы жабдықталғандығы, еңбек нарығына бейімделгендігі өз нәтижесін берді, лицейдің 840 оқушысының 70 пайызы «4» және «5» деген бағаға үлгерді, 2000-2001 оқу жылында облыстық жарыста лицейдің ағылшын тілі кабинеті бірінші орынды иеленді.

Солтүстік Қазақстан облысында 12 кәсіби лицей бірігіп 16 лицей қалды. Осы облыстың Есіл ауданындағы 3 лицей бірігіп, №19 лицейге қосылды, сөйтіп, 19 мамандық бойынша жұмысшылар дайындауға кірісті.

1997-2001 жылдары қосымша табыс алған лицейдің оқу шаруашылығы көпсалалы оқу-өндірістік құрылымға айналған, ол қазіргі заманғы оқу-материалдық жабдықтармен жасақталған. Лицей бидай, арпа, сұлы, картоп, тамақтық дақылдар, көкөніс еккен, сүт, ет алады, ауылшаруашылық техникалары жөнделеді және оларға қызмет көрсетеді. Лицейдің басқалармен қосылу нәтижесінде 1710 гектар жері, 250 бас шошқа, 28 ірі қарасы, 34 жылқысы болған.

1991-1999 жылдар аралығында экономикалық дағдарыс орта буын мамандар дайындайтын колледждерді де қамтыды. Оларда, егер де 1990 – 1991 оқу жылында 247 мың оқушы болса, 1999-2000 оқу жылында 142 мыңға дейін кеміген, яғни 100 мыңға, ал оқуды бітірушілер саны осы жылдарда 69,8-ден 52,0 мыңға дейін қысқарды. Еліміз нарықтық қатынасқа көшкен жылдарда оқу орындарын ұстайтын қаражат кеми бастады, оқуды бітірушілерге де сұраным азая бастады, олардың кеңестік жылдарда алған мамандықтарының сапасы жұмыс берушілерді қанағаттандырмады.

50 жылдық тарихы бар Астанадағы Қазақстан тұтыну қоғамының сауда-экономикалық колледжі осы жылдарда 120 адамнан тұратын «бухгалтерлік есеп» және «товароведения» мамандарын дайындайтын жыл сайын 500 маман дайындайтын елге танымалы тұтыну кооперациясының 134 арнаулы орта буын мамандарын дайындайтын оқу орындарының ішінде өзінің қадірлі орнын тапқан оқу орнына айналса, Орал газ, мұнай және салалық технологиялар колледжі алғашқылардың бірі болып нарықтық экономикаға тез түрде бейімделіп, жыл сайын орта есеппен мұнай, газ, басқа да өнеркәсіп, құрылыс және ауыл шаруашылығына 600-ден астам кәсіби мамандығы жоғары мамандар дайындап келеді. Мұнда 1993-1996 жылдары 400 – 450 оқушылар оқитын болса, 2006 жылы күндізгі бөлімде – 1790, оның 702-сі бюджет есебінен оқыды, мемлекеттік тапсырыс 275, оның 175-і мемлекеттік тілде оқыды. Егер колледжде оқу 1992-1993 жылдарда 8 кәсіп бойынша жүргізілсе, 2006 жылы 31 кәсіп (мамандық) бойынша жүргізілді.

Петропавл гуманитарлық-техникалық колледжі өнеркәсіп, құрылыс және автокөлік саласына әр түрлі салалы мамандар дайындап, оның түлектері ірі-ірі зауыттарды және құрылыс мекемелерін басқарып, өндірістерде еңбек етуде. Сондай-ақ Щучинскідегі гуманитарлық-техникалық, Қарағанды политехникалық, Екібастұз политехникалық колледждерінде білікті жұмысшы мамандарын даярланды және даярланып жатыр.

Колледждер мен лицейлерді бітірушілердің жұмысқа орналасуы да қиындай бастады. Алматы облысында 12 колледж жұмыс істеп, оларда оқушылар 40 кәсіп бойынша дайындалған. 1998 жылы бұл оқу орнына 682 оқушы қабылданса, 1999 жылы 255-ақ оқушыны қабылдады. Жамбыл, Қызылорда, Ақтөбе, Орал облыстарының оқу орындарын бітіргендер көпшілік жағдайда өздері жұмыссыз қалып, өз беттерінше жұмыс іздеуге мәжбүр болған [18].

Барлық оқу орындары қаржылық дағдарысты бастарынан бір деңгейде өткізген жоқ, олардың кейбіреулері ұйымдастыру жұмыстарының нәтижесінде өмір сүрулерін жоғары деңгейде жалғастыра білді, еңбек нарығының талабын түсіне біліп, оған бейімделудің жолдары үшін күресті.

1997-1999 жылдардағы кемшіліктерден сабақ алудың жаңа лебі пайда болды, соның нәтижесінде колледждер қолда бар базаны тиімді пайдаланып, дағдарыстан туындаған кемшіліктерді жеңе білді, өз жұмыстарын ілгері дамытудың алғы шартын жасады. Республиканың колледждері, олардың ұжымдары ел экономикасына орта білімді мамандардың қажеттігін, онсыз экономиканы көтерудің және халыққа қызмет етудің мүмкін еместігін түсінді.

1999-2008 жылдар аралығында «Білім туралы» Заң қабылдағаннан кейін, бастауыш және орта кәсіби білім саласына қатысты 100-ге жуық нормативтік құқықтық актілер жарияланды. Осы заңдардағы талаптарға сәйкес техникалық және кәсіби білім стандарты жасалынып, оқулық және оқу-әдістемелік кешендер дайындалды, оларды ақпараттандыру бағдарламасы да жасалынды. Барлық облыстарда аймақтық «Кадр» бағдарламасы жасалынып іске асырыла бастады.

Облыс әкімшіліктері «Әлеуметтік серіктестік» Заңына сәйкес маман жұмысшылар мәселесін шешу мақсатында облыстық кеңес және әлеуметтік серіктестікке сәйкес жұмыс берушілер бірлестігімен біріккен келісім-шарттарға қол қоя бастады. Кәсіби мектептер үшін 128 кәсіп бойынша және 177 колледждерге арналған мемлекеттік стандарт ғылыми сараптамадан өткізілді.

Оқудың сапасын арттыру мақсатында оқу орындары арасында республикалық конкурс-сайыс өткізіліп тұрды, бұл шара оқушыларды да, оқу шеберлерін де ынталандырды, бұл сайыстардың өтуіне жұмыс берушілер де ынталы болды. Республикалық, облыс аралық сайыс-конкурстар кеңестік кеңестік кезеңде өткізілмеген еді, ал қазір бұл шара осы күнге дейін іске асырылуда және оқудың, мамандықтың сапасын арттыруға тікелей әсер етуде.

2000-2007 жылдардағы білім және ғылым министрлігінің алқа мәжілісінде техникалық және кәсіби білім жүйесінің жағдайы 14 рет қаралған, ал облыстар мен Алматы және Астана қаласы әкімшіліктерінде жыл сайын қаралған. Осы жылдарда 12 халықаралық конференция өткізілген [19].

Кәсіби лицейлердің қалыптасу және дамуы жайлы заңдылық және ұйымдық негізі қаланды. Кәсіби лицейлер техникалық және кәсіби білім беруде, осы саланың бәсекеге қабілетті жұмысшыларын дайындауда белгілі жетістіктерге қол жеткізді. 2001 – 2007 жылдарында 307 кәсіби лицейлерде жыл сайын 105,5 мың оқушы оқыды. Өндіріс орындарына қажетті мамандар мемлекеттік тапсырыс бойынша дайындалды, бұл жаңа технологияны енгізуге бағытталған экономиканың талабы еді. Алайда, кәсіби лицейлер облыс, аудан және қала халқының сұранысына сәйкес техникалық мамандармен қатар халыққа қызмет ететін маман жұмысшыларды да дайындап жатыр.

Ел экономикасының қалыпты даму жағдайына түсуіне байланысты кәсіби лицейлерге қабылданатын оқушылар саны жылдан жылға көбейе түсті. 2001 жылмен салыстырғанда 2007 жылы оларда оқитын оқушылар саны 17 мыңға көбейді, ал мемлекет есебінен оқитын оқушылар да 17 пайызға өскен. 2007 жылғы оқыған 105,5 мың оқушының 92,1 мыңы мемлекет қаржысы есебінен оқыды.

2005-2007 оқу жылдарында оқыған 105 мың оқушының 19,4 пайызы ауыл шаруашылығына, қызмет көрсету саласына – 19,7, өнеркәсіпке – 24,2, құрылысқа – 13, көлік саласына – 10,3, экономика саласына – 4,6, мұнай мен газға – 1,1, басқаларға – 7,7 пайызы дайындалған. Бұдан көретініміз, оқу орындары экономиканың және халыққа қызмет көрсету салаларының бәріне маман жұмысшылар дайындалу үстінде.

Кәсіби лицейлерді 1999-2000 жылы – 52,0, 2000-2001 жылы – 43,7, 2001 -2002 жылы – 49,7, 2002-2003 жылы – 59,9, 2003-2004 жылы – 60,4 мың мамандар бітіріп түрлі салаларға жұмысқа жіберілген [20]. Оларда 19443 мың оқушы 9 сынып негізінде, ал 9023 оқушы 11 сынып негізінде оқыған. 34 кәсіби лицей мемлекеттік емес деп есептелінеді, оларда 772 оқушы 9-сынып, 3885 оқушы 11-сынып негізінде оқыған. мыңы мемлекет қаржысы есебінен оқыды.

итын оқушылар даар саны жылдан жылға көбейе түсті. қатар халыққа қызме

Кәсіби лицейлер «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың техникалық кәсіптік білім берудің 2008-2012 жж. арналған Мемлекеттік бағдарламасын» іске асыру мақсатында арнайы іс-шаралар жасады, ҚР-ның «Білім заңын», «Мемлекеттік Бағдарламаны», ҚР-ы Үкіметінің 2000 жылдың 13 мамырындағы №721 «Қазақстан Республикасында бастауыш және орта кәсіптік білім беруді одан әрі дамыту шараларын» басшылыққа ала отырып өз жұмыстарын жетілдіре түсті.

Қазақстанда, атап айтсақ Қызылорда қаласындағы №7, Астана қаласындағы №3,17,16,22,13, Алматы қаласындағы №8, Солтүстік Қазақстан облысының №3, Батыс Қазақстан облысының №7, №9, Қарағанды облысының №6, №14, №19, Қостанай облысының №18, Семиозер, № 24 Забеловский, №29 Владимир, Алматы облысындағы №18 лицейі, Шығыс Қазақстан облысының №24 басқа да лицейлер болды.

Солтүстік Қазақстан облысының Ғ.Мүсірепов атындағы №12 кәсіби лицей (2005 ж. 50 жыл толған) ұжымы дағдарыс жылдарында өзінің оқу-материалдық базасын, тәжірибелі оқу шеберлерін сақтап қалды. Нарықтық экономикаға өту, еңбек нарығының өскелең талаптары лицей жұмысындағы жаңа кезең болды. Бұрынғы тракторист, комбайнер, машина жүргізушілерге қосымша «ауылшаруашылық өндірісінің және фермер шебері», «тракторист-машинист», «ВС» категориялы жүргізуші, «үй шаруашылығының иесі» (хозяйка усадьбы), «аспазшы», «тігінші» мамандықтарын дайындай бастады. Бұл оқу орнында 2002 ж. – 104, 2003 ж. – 120, 2004 ж. – 160 жастар оқуды бітіріп, олардың 85 пайызы жұмысқа орналасқан. Осы жылдарда 24 оқушы әртүрлі сайыстарда, үздік орындарды жеңіп алған. Лицейдің 460 гектар егістік жері, өзінің трактор, комбайндері, басқа да ауылшаруашылық техникалары бар. Егістік жерді өңдеу, егісті егу оның күту технологиялары, жинауы түгелдей оқушылардың күшімен іске асырылған. Жерлерінің әр гектарынан жыл сайын 18-20 центнерден өнім алды. Ауылшаруашылық жұмысын жүргізуде, маман-жұмысшылар дайындауда лицейдің қалыптасқан дәстүрі бар. Осы жыл ішінде 24 мың маман жұмысшылар: тракторист, жүргізуші және комбайнер дайындаған. Лицейді бітірген Н.А. Карпухин, П.М. Никифиров «Социалистік Еңбек Ері» атағын иеленген, К. Сейтов «Ленин» орденімен марапатталған. Сондықтан да аудан еңбекшілері тарапынан лицей құрметке бөленуде, тәжірибелі мұғалімдер ұжымы қалыптасқан.

Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Ақтөбе, Орал, басқа да облыстардың селолық лицейлері ауылшаруашылық жұмысы кезінде машина-трактор агрегаттарына техникалық қызмет көрсететін звенолар ұйымдастырған. Бұл облыстардың селолық лицейлерінің оқушылары өндірістік тәжірибені кешенді астық жинайтын топтар мен олардың құрамына өтіп отырды.

Республиканың 88 селолық лицейлері мал фермаларының шопан-механизаторын, машинамен сауатын шебер, операторлар басқа да маман-жұмысшылар дайындауда. Мұрағат материалдарын сүйенсек, 1955-1960 жылдары 6 училищеде ғана мал қоралары болған екен, ал 2005 жылы 3500 мал басына арналған қоралар болған, олардың көпшілігінде мал басын әр түрлі ауруға шалдықтырмайтын жағдайлар жасалынған [21].

Ауыл шаруашылығы саласына маман-жұмысшылар дайындау ісі түгелдей шешілген деп айтуға болмас. 2007 жылдың басына дейін 24 селолық ауданда кәсіби лицейлер жоқ. Кәсіби лицейлерде авиация техникасы, теңіз техникасы, химия техникасы мен технологиясы, тұтыну тауарлары, энергетика, лазерлік қондырғылардың құюшысы, лифтер, т.б. мамандықтар осы мерзімге дейін дайындалмай келеді.

2007 жылдан бастап жергілікті бюджет қаржысы есебінен 2 кәсіби лицей салынды. Жамбыл облысының Құланды ауданында 720 орындық және Қостанай облысының Қамысты ауданында 360 орындық. Бұл шаралар оқушылар санын тағы да 15 мыңға көбейтуге мүмкіндік берді.

Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауына сәйкес (2005 жыл, 18 ақпан) республикалық бюджет есебінен 4 аймақаралық әрқайсысы 700 орындық Атырау, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында кәсіби лицейлер ашылады. 2007 жылдың бірінші жартысында олардың жобалық-сметалық құжаттары дайын болған. 2007 жылдың мамыр айында Білім және ғылым министрі Ж.Түймебаев Үкімет отырысында есеп беріп, онда экономиканың әр түрлі салаларына қазірдің өзінде 115 мыңдай маман-жұмысшылар жетіспейтінін хабарлады.

Еңбек нарығының білікті мамандарға қажеттілігі техникалық және кәсіптік білім беретін оқу орындарының түлектері есебінен тек 30-40 пайызға ғана қанағаттандырылады. Білікті мамандардың жетіспеушілігі құрылысқа – 9900, ауылшаруашылығына – 9600, машина және жабдықтар технологиясына – 7600, қызмет көрсету саласына – 6800 адам. Білікті мамандарға аса зәрулік Қарағанды облысында – 5410, Шығыс Қазақстан облысында – 4921, Қостанай облысында – 3711, Астана қаласында – 3175 мамандарды қажет етеді.

2007 жылы 20 қарашада Үкімет басшысы К. Мәсімов Үкімет отырысын өткізді, онда техникалық және кәсіби мамандықты дайындауды жақсарту мәселесі талқыланды. Білікті кадрларға деген сұраныс Қарағанды облысында – 5400 адамға, Шығыс Қазақстанда 5 мыңға дейіні артты. Осы отырыста Экономика және бюджетті жоспарлау министрі Б.Сұлтанов мемлекеттік бюджеттің мақсатты трансфертінен Астанада 850,3 млн теңгеге, Қарағанды облысының Қарқаралы қаласында 552,1 млн теңгеге салыну жоспарланған кәсіби мектептердің іргетасы қалана бастағанын хабарлады.

Үкімет отырысында техникалық және кәсіби білім беретін оқу орындарының жетіспейтінін ескеріп, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді кезеңінің жоспары негізінде 2008 – 2010 жылдары жалпы құны 22 млрд 896 млн теңге болатын техникалық және кәсіби білім беретін 24 оқу орны салыну жоспарланғаны аталды. Сондай-ақ оқу орындарының зертхана, шеберханаларын жаңалап, жаңа қондырғылармен жабдықтау қарастырылды. Кәсіби білімнің 48 лицей мен колледждерге жатақхана салу жоспарланғаны аталды.

Қазақстан Республикасының техникалық және кәсіптік білім беретін оқу орындарындағы білім алушылар контингенті 2007 жылғы 1 қаңтарға 55 700 адамды құрады. Оның ішінде колледждерде – 45 525 адам, кәсіптік мектептерде (лицейлерде) – 108175 адам оқыды. Кәсіптік мектептерде (лицейлерде) білім алушылардың 93 пайызы және колледждерде білім алушылардың 16 пайызы мемлекеттік бюджет есебінен оқыды [22].

Жалпы 122 колледждерде 109,4 мың адамды құрады, яғни барлық оқушылардың 27,7 пайызын құрады. Олар: «көлік техникасы» және «көлікті пайдалану», «информатика және есептеу техникасы», мұнай-газ ісі бойынша, «Электротехника», «Құрылыс және коммуналдық шаруашылық», «Байланыс, радиоэлектротехника және телекоммуникация», «Автоматика және басқару», «Тау ісі және металлургия», «Машина технологиясы», «Электромашина құрылысы», «Электро және электромеханикасы», «Геодезия және картография», «Геотабиғи қазбаларды зерттеу», «Полиграфия», «Энергетика», «Теңіз техникасы» т.б. орта буын мамандары. Дегенмен колледждерде құрылыс көпірі, гидроэнергетика және гидравлика электрстанциялары, аэрофотограмметрия, көркем керамика, ветеринарлық санитария, ветеринарлық тері өңдеу және аң терісі технологиясы, темекі өндірісіне қажетті мамандар дайындалмай отыр.

Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық бағдарламасын іске асыру барысында мұнай және газ, қара және түсті металлургия, машина құрылысы, шикізаттарды өңдеу салалары бойынша орта буын мамандарды кең көлемде дайындауды қажет етеді. Республика колледждері 2006-2007 оқу жылындағы 397,6 мың оқушының экономика саласына - 21, білім саласына - 18, медицина саласына - 7,8, мәдениет және өнер саласына - 10, ауыл және орман шаруашылығы саласына - 2,6, өнеркәсіпке - 12, құрылысқа - 2, көлікке - 7,5, мұнай және газ саласына - 3,0, басқа салаларға - 16,1 пайызын дайындауда.

Кәсіби білім саласында мемлекеттік емес сектор да жігерлі түрде дамуда, 2006-2007 оқу жылында 230 колледждер жұмыс істеді, оларда 95,4 мың адам оқыды, негізінен гуманитарлық және экономикалық мамандықтар бойынша [23].

2006 жылдың қарсаңында колледждер үшін 177 кәсіп бойынша мемлекеттік жалпы міндетті стандарттар дайындалып ғылыми сараптамадан өткізілді. 2000 жылдан экономиканың өрлеу, мамандарға деген қажеттіліктің артқан мерзімінде колледждер мен жұмыс берушілердің арасындағы келісім шартта жаңа сипат ала бастады.

Орта буын мамандар дайындайтын оқу орындарына педагогикалық және медицина мамандарын дайындайтын колледждер жатады, олардың әрқайсысының 40-60 жылдық тәжірибелері бар. Колледждер ауылшаруашылық өндірісіне де орта буын мамандар дайындады. Талғар агробизнес және менеджмент, Көксу, Есіл ауылшаруашылық, Шамалған су шаруашылық және аймақтық сайыс-конкурстарда «Үздік колледж» атағын иеленді. «Үздік оқу орны» атағын беру үрдісі тәуелсіздік кезінде басталды, ол оқу сапасын арттыруға тікелей әсер етті. Олар электрмеханик, техник-механик, агроном, жер құрылысы, жеміс-жидек сақтау және өңдеу т.б. орта буын мамандар дайындады [24]. Колледждер өнеркәсіпке, экономикаға, көлік жүйесіне, мұнай және газ саласына, ауыл шаруашылығына, халыққа білім беру және денсаулық сақтау саласына орта буын мамандар дайындаған. Оқудың сапасын арттыру, оқытушылар мен оқушылардың ынтасын арттыру мақсатында жыл сайын әр түрлі мамандықтар бойынша сайыстар өткізіліп, озаттар марапатталған. Сонымен қатар оқу орындарының арасында да, мамандар дайындаудағы жетістіктерін бағалау мақсатында белгілі атақтар беру сайысы да үнемі жүйелі түрде іске асырылып отырады. Біз атаған колледждердің көпшілігі «Үздік оқу орны» атақтарын иеленді. Оқу орындарының маман дайындау жұмысында Қазақстан Республикасының «Әлеуметтік серіктестік» Заңы белгілі жағымды рөл атқарды. Бұл заңды кәсіби лицейлер мен колледждер ғана басшылыққа алып келеді. Сондықтан да оларды бітіріп жұмыссыз жүрген жоқтың қасы. Жұмыс берушілердің көмегімен мамандықтарды таңдай білді, бұл олардың ынтасын арттырды және жұмысқа орналасуларын жеңілдетті. Экономикалық өрлеу, ел тұрақтылығы кәсіби оқу орындарының даму тенденциясын да тұрақтандырды, болашақтарын анықтауға мүмкіндік берді.

Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде пайда болған жұмыссыздарды оқыту және қайта дайындауды іске асыру үшін кәсіби лицейлер мен колледждер конкурстық негізде таңдап алынды. Онда олардың материалдық базасы және педагогтар құрамының сапасы негізге алынды. Кәсіби оқыту және қайта дайындау 37 кәсіп бойынша жүргізілді. Алматы қаласының, Солтүстік Қазақстан, Алматы облысы, Қарағанды, Батыс Қазақстан, Атырау, Маңыстау, Ақтөбе, басқа да облыстарында жұмыссыздарды оқыту және қайта дайындаудың түрі мен тәсілдері колледждер мен лицейлерде қолға алынды. Семей политехникалық, Ақтөбе мұнай және газ, Щучинскі техникалық, Өскемен политехникалық колледждері және Семейдегі №14, Қызылордадағы №7, Екібастұздағы №18, 14, Павлодардағы №20, Зырян ауданындағы №20 колледждері бұл салада тәжірибе жинақтап, жұмыссыздар тарапынан құрметке бөленді. Қостанай тұрмыстық сервис лицейі соңғы 10 жылда 180 әр түрлі кәсіп иелерін дайындап және қайта дайындаған.

Орал «Газ, мұнай және салалық технология» колледж ісі негізінде жұмыссыз халықты дайындау, қайта дайындау және оларға мамандық беру мақсатында 587 газэлектробалқытушы, сүрлеуші (страпильщик), газдандырылған котельныйдың операторы, қазушылардың көмекшісі, буровой қондырғылардың монтажниктері сияқты мамандарды қайтадан оқудан өткізген. Компьютерлік білімін көтеру және оларды өндіріс мақсатына пайдалану курсынан 150 адам өткен, 15 адам өндіріс орындарында есепшілік жұмысын жүргізу курсынан өткен.

Техникалық және кәсіби оқу орындары халықаралық кәсіби оқу орындарымен тығыз байланыста болды. Әсіресе АҚШ, Жапония, Корея, Франция, Австрия, Германия, Ұлыбритания елдерінің тәжірибесі жинақталды. Бұл елдерде кәсіби білім туралы әртүрлі аттармен Заңдар қабылданған. Олардағы кәсіби білімнің ұлттық жүйесінің ерекше белгісі, сапасы білім процесіне, мемлекетпен қоса жұмыс берушілер де және басқа да әлеуметтік серіктестер тартылған. Оқу процесін ұйымдастыру және басқарудың тәсілдері әр елде әр түрлі. Австрия, Германия мен Швейцарияда оқушылар жетісіне 3-4 күн оқуды өндіріс орындарында, 2-3 күн оқу орталықтарында өтеді.

Маман-жұмысшыларды дайындауға бағытталған кәсіби білім мен кәсіби оқу әлем елдерінің басым бөлігінде білім саясатының маңызды саласы болып қалыптасқан. Оқу орындары жергілікті жұмыс берушілермен тікелей байланысты. 2001 жылдың қараша айының 5-12-нің арасында Қазақстанның кәсіби білім саласының 7 уәкілі Францияда болып, онда қалыптасқан кәсіби білім жүйесінің тәжірибесін зерттеді.

Оларда еңбек министрлігі жанынан адам ресурстарының дамуы туралы қызмет атқаратын мекеме ұйымдастырылған, ол маман-жұмысшыларға қажеттілікті зерттеумен және дайындалған мамандардың сапасын бағалаумен айналысады. Бұл қызмет органы жұмыс берушілермен бірлесіп дайындалған мамандардың сапасын, белгілі мамандықтың деңгейін зерттейді және сертификат береді. Германияда оқу белгілі орталықтарда, ал практиканы өндірісте өтеді. Кәсіби оқумен негізінен өндіріс орындары айналысады, оқудың сапасымен орталықтың федералдық жердің өнеркәсіп палатасының халықаралық орталығы айналысады, солар емтихан комиссиясының құрамын жасақтайды. ФРГ, Жапония, Сингапур, Оңтүстік Корея, Франция басқа да елдерде «жұмыс беруші неге оқу керектігін, ал білім жүйесі қалай оқыту керектігі туралы» қағиданы басшылыққа алып, кәсіп иелерін дайындайды.

Еліміздің кәсіби-техникалық оқу жүйесі бұрынғы кеңестік республикалармен біртектестігін ескеріп Ресей және Өзбекстан республикаларындағы кәсіптік-техникалық оқу жүйесін, олардың бағытын қорыттық. Өзбекстанда 2006-2007 оқу жылында орта мектептің 9 сыныбын бітірген оқушының 63,4 пайызы лицейлер мен колледждерге қабылданған, 36,6 пайызы оқуын 10 сыныпта жалғастырған. Кәсіби лицейлер мен колледждер мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады.

Бұл елдердің тәжірибесі біздің елімізге әр жағынан қызықты. Германияның, Кореяның, Францияның тәжірибесі Қазақстан үшін көкейкесті мәселе болып табылады, өйткені білім беруді өндіріске лайықтап, онымен байланыстыруға мүмкіндік береді. Аталған шет елдердің тәжірибелері республиканың барлық лицейлері мен колледждерінде талқыланған. Тәжірибе алмасу лицейлер мен колледждердің тәжірибесін байытты, оқу процесін жақсартуға тікелей әсер етті.