Таңһылыу Кусимова исемдәр донъяһында в мире имен
жүктеу/скачать 5.08 Mb.
|
* * * Беҙҙең илдә антропонимика әлкәһендә исемдәрҙе мәғә-нәүи яҡтан бүлеп тикшереүҙең тәүге өлгөләрен күрһәткән 154 рус ғалимы А. М. Селищев хеҙмәте ҙур әһәмиәткә эйә. Ул рус исемдәрен мәғәнәүи яҡтан 19 төркөмгә бүлеп анализлап сыға4. Ошондай ысул менән Н. В. Бирилло белорус исемдәрен 34 төркөмгә5, Т. Ж- Жанузаков ҡаҙаҡ исемдәрен 30 төркөмгә 6, Э. Г. Бегматов үзбәк исемдәрен 19 төркөмгә бүлә 7. Был йүнәлештә башҡорт исемдәре 20 төркөмгә бүленеп тикшерелде 8. Төрки тел ғилемендә антропонимиканың артабанғы үҫешеңдә, төрки халыҡтары антропонимияһын өйрәнеү әлкәһендә һәр халыҡтың үҙ теле буйынса бай фактик материал туплауы ҙур роль уйнаны. Ошо тикшеренеүҙәр нигеҙендә кеше исемдәрен мәғәнәүи яҡтан классификациялауҙа яңы ҡараштар барлыҡҡа килде. Беҙҙең илдә беренселәрҙән булып кеше исемдәренең дөйөмләштерелгән төркөмдәргә бүленешен (дөйөм классификацияны), билдәле венгр ғалимы Л. Рашони схемаһына таянып, А. В. Никонов тәҡдим итте9. «Л. Рашони классификацияһының төп әһәмиәте шунда, — ти А. В. Никонов, — ул кеше исемдәрен төркөмләүҙә исем ҡушыуҙың дәлилләнеү сәбәбе булыу принци-бын беренсе урынға ҡуя» 10. В. А. Никонов схемаһы буйынса кеше исемдәре төп 3 төркөмгә бүленә: I. Тасуири исемдәр. II. Теләк исемдәр. III. Арнау исемдәр. В. А. Никоновтың исемдәрҙе ошо схемала бүлеүен күп ғалимдар хуплай. Ләкин бөтә исемдәрҙе ҡәтғи рәүештә ошо өс төркөмгә бүлеп сығып, һәр исемде бер генә төркөмгә бәйләп анализлау мөмкин түгел, сөнки бер үк исем ҡушылыу сәбәбе, дәлиле буйынса теләкте, тасуирлауҙы ла белдерергә мөмкин. Миҫалға иң боронғо иҫемдәрҙән булған ҡош-ҡорт, йәнлек-януар атамаларын, көн торошон, атмосфера күренештәрен белдергән исемдәрҙе тикшереп ҡарайыҡ: бүре һүҙе менән яһалған Бүребай исеменең ҡушылыуы өс төрлө сәбәпкә, дәлилгә ҡайтып ҡала: 1) ата-
155
һы һунарҙан бүре алып ҡайтҡан ваҡытта тыуған балаға «бүре» һүҙе менән исем ҡушҡандар (тасуири исем); 2) бала ошо бүре һымаҡ ныҡ, көслө булһын тигән теләк менән ҡушылған (теләк исем); 3) бүре алып ҡайтҡан ваҡытта тыуған балаға бүре һүҙе менән исем ҡушмаһаң, бала тормауы ихтимал, тип ҡушылғанда бүре һүҙе тотем булып исемгә әйләнә (арнау исеме). Бер үк исемдең бер нисә төрлө сәбәп, дәлил менән ҡушылыуына ҡарата боронғо шәжәрәләрҙә ҡиммәтле мәғлүмәттәр һаҡланған. XVI быуатҡа ҡараған Юрматы шәжәрәһендә Борнаҡ бей исеме тураһында былай әйтелә: «Әмма Чачлы Дәрүиш бинең ғүмере ахры булды, уғлы юҡ ирде һәм ҡәрендәш — яҡыны юҡ ирде, бер генә ҡыҙы бар ирде... Әммә ул ҡыздан ике уғлы бар ирде, бере Бурнаҡ, бере Ядкар дигән иде. Әммә Бурнаҡ дип аны өчөн ата-дилар, һәмче уғлы-ҡызы юҡ сәбәбдин, борны аҡ атның ҡуйнына салып, ат исемен бирделәр. Аталары... йәш ваҡытында вафат ирде» 11. Был исемде ҡушыуҙа ике төрлә сәбәп, дәлил килтерелгән. Беренсенән, балалары юҡ сәбәптән был баланың ғүмерен һаҡлау өсөн ат ҡуйнына һалғандар (был ғүмер теләүҙе күрһәтә—теләк исем); икенсенән, моронон аҡ ат ҡуйынына һалып, балаға, мороно аҡ — Борнаҡ тип тасуирлау исеме ҡушылған. Өҫтәүенә, арнау исеме тип фараз итергә лә урын бар. Башҡорт йолаһына оҡшаш Томанхан тигән исем ҡушыу йолаһы Төркмән шәжәрәһендә килтерелгән: «...Ҡур-ҡуд ата: «Муниң аты Туманхан булсун», — тиде. Халыҡ әйтдиләр: «Мундин яхшыраҡ ат ҡуйғил»,—тидиләр. Ҡур-ҡуд ата әйтде: «Мундин яхши ат болмас, — тиде. — Ул көнкә... ҡайы хан үлде ирсә, безнең йуртимызны туман тутуб ҡараңғу булды. Бу уғыл туманда туғды. Аннин учун туман ат ҡуйдуҡ үә икенче туман уҙаҡ турмас, тиз китә турған нимәрсә булур. Туманлы күн афтаб (ҡояш) бу-лур, туманның сунки (һуңы) яруҡ (яҡты) булмай булмаҫ. Аз ғина турған туманны бу уғланның йәшлекина ухшатиб-мен. Сунки афтабне бу уғланның икит (егет) булуп, атасы тәхтиндә ултуруб, дәүләтле үә уҙаҡ ғомерле булғанина ухшатибмен»,—тиде»12. Томан исемен ҡушыуҙа ике сәбәп, дәлил барлығы асыҡ күренә. Беренсеһе баланың тыуған ваҡытын, томан ваҡытын билдәләй (тасуири исем), икенсеһе балаға дәүләтле, бай һәм оҙон ғүмерле булыуҙы теләй (теләк исем).
156
Юғарыла әйтелгәндәргә таянып, башҡорт исемдәрен; исем ҡушыу сәбәптәре (дәлилдәре) буйынса 3 ҙур төркөмгә бүләбеҙ. I. ТАСУИРИ ИСЕМДӘР 1. Баланың төҫөн, һ. б. үҙенсәлектәрен сағылдырған
Баланың берәй төрлө үҙенсәлегенә ҡарап исем ҡушыу — боронғо йолаларҙың береһе. Баланың аяҡ-ҡулы, тән төҙөлөшөндәге үҙенсәлектәр, сәсе, күҙе һ. б. иҫемдәрҙә күрһәтелгән. Мәҫәлән, Баҙыҡ, Сибек, Сулаҡ, һулаҡай, Өлтөк, Әлтәкәй (сәс), Айҙар (маңлай сәсе), Айыуғолаҡ, Күккүҙ, Ҡарабаш, Ҡараҡаш, һарысәс, Аҡбала һ. б. Ҡу-зыйкүрпәс эпосында Ҡарабай батырҙың улы тыуғас, уға Ҡузыйкүрпәс («ҡуҙы» — бәрәс, «күрпәс» — бөҙрә) тип сәсенең бөҙрәлеген тасуирлап исем ҡушылыуы әйтелә 13. «Миң» һүҙе менән күп исемдәр яһалған: Миңһылыу, Миң-декәй, Миңлебай, Миңлеғол, Миңде һ. б. Борон, миңе булған балаға «миң» һүҙе менән исем ҡушмаһаң, миңе боҙола, тип уйлағандар. Был йола төрөкмәндәрҙә, үзбәктәрҙә, әзербайжан һ. б. халыҡтарҙа ла бар. Бала йөҙлөк, бөркәнсек, ҡау менән тыуһа, бәхетле, тип уға Йөҙлөкәй, Иә-ҙөкәс, Йөҙлөкбай, Иөҙөбәк, Йөҙөкәй тигән исем ҡушҡандар. 2. Тәбиғәт күренештәренә бәйле исемдәр Башҡорт исемдәре составында тәбиғәт күренештәрен күрһәткән һүҙҙәрҙән яһалған исемдәр күп: Буранбай, Бужансы, Буранғол, Томансы, Аяҙ, Аяҙғол, Ҡояшбикә, Аҡ-сыуаҡ, Байсыуаҡ, Айсыуаҡ, Яуа, Ямғур, Йәйсән, Борсаҡ, Елкәй, Елбулды, Елкәс, Болотбай һ. б. 3. Ваҡыт төшөнсәһенә бәйле исемдәр Кешенең аңында ваҡыт категорияларынан иң элек көнтөнгә, иртә-кискә бәйле, йыл миҙгелдәренән йәй-ҡышҡа бәйле исемдәр яһалып, һуңынан, йыл, ай, аҙна, көн атамаларына бәйле исемдәр барлыҡҡа килгән булырға тейеш. 13 Беляев Т. Куз-Курпяч, башкирская повесть. — Башкирия в. русской литературе. Уфа, 1961, т. 1,-стр. 357. 157
Көн-төн төшөнсәһенә бәйле күк есемдәре атамалары ла баланын, тыуған ваҡытын билдәләп исемгә әйләнә. Мәҫ., Айһылыу, Айсыуаҡ, Айбикә, Айбаҡты, Айгилде, Айсыл, Айҙағол, Айтаман, Көнбикә, Көнһылыу, Төннөк, Төнғатар, Көнтоғмош, Таңғатар, Таңатар, Таңбикә, Таңһылыу, Таңсулпан, Сулпан, Ҡояшбай, Ҡояшбикә һ. б. Йыл миҙгелдәренә бәйле — Ҡышты, Йәйлеғол, Йәйләү; тәүлек ваҡытына бәйле — Кискилде, Таңсыбай, Таңлыбай һ. б. исемдәрҙе күрһәтергә мөмкин. Борон башҡорттар башҡа төрки халыҡтар менән бергә хайуан атамалары менән йөрөтөлгән ун ике йыллыҡ мөсәлде (календарҙы) ҡулланғандар. Шулай итеп, хайуан атамалары бер яҡтан көнкүреш, хужалыҡҡа бәйле, икенсе яҡтан, йыл атамаһы, өсөнсөнән, тотем булып кеше исеменә әйләнгән. Иыл атамаларынан ҡот йылдары (сысҡан, барс, аждаһа, йылҡы, эт, дуңғыҙ) кеше исемдәре булып йыш осрай. Ә инде йот йылдары һаналғандары (һыйыр, ҡуян, йылан, ҡуй, маймыл, тауыҡ) атамалары бөтөнләй осрамай тиерлек. (Ҡуйбәк, Ҡуйһылыу исемдәре мал атамаһы булып кеше исеменә әүерелгән булырға тейеш.) Боронғо күсмә халыҡтар йыл иҫәбен Ҡояштың йондоҙлоҡтарға яҡынайыуына ҡарап билдәләгән. Был йондоҙлоҡ буйынса иҫәп фәндә Ҡояш календары тип атала. Ошо ҡояш календары атамаларынан Мизан (сентябрь), Әсетбай (июль), Саратбей (Саратан булыуы ихтимал — .июнь) кеше исеме булып йөрөгән. Айҙың тыуыу, батыу ваҡыты менән иҫәпләнгән һижрә йыл иҫәбе лә башҡорттар өсөн таныш булған, һижрә йыл атамаларының күбеһе (Мөхәррәм, Сәфәр, Рәжәп, Шаһбан, Рамазан, Шә-үәл(и), Зөлҡәғиҙә, Зөлхизә, Йомадил тигәндәре, баланың шул айҙа тыуыуын күрһәтеп (тасуирлап), исем итеп ҡушылған. Көн исемләренән «аҙна» һәм «йома» һүҙҙәре исем яһауҙа йыш ҡулланылған: Аҙнабай, Йомабай, Йомаҡай, Аҙнабикә, Аҙнаҡай, Йомабикә һ. б.) 4. Тормошта төрлө ваҡиғаларҙы сағылдырған исемдәр Борон төрки халыҡтарҙа, шул иҫәптән башҡорттарҙа ла, баланың тыуған ваҡытындағы ваҡиғаларға ҡарап исем ҡушыу йолаһы булған. Ошо йола нигеҙендә халыҡтың тормошон төрлө яҡлап күрһәткән исемдәр барлыҡҡа килгән: Күсәк, Күсәкбай, Күсем, Күсекәй, Күсей, Күсмәк, Күсәш, Күсәрбай, Күсенбай һ. б. исемдәр күсенеп йөрөүгә бәйле «күс» һүҙенән яһалған. «Юл» һүҙе менән: Юлдыбай, Юлтый, Юламан, Юлсығол, Юлдыбикә, Юлсура, Юлбуға, Юлдаш, Юлбулды, Юлай, Юлдашбикэ, Юлдыҡай, Юлаҡ 158 һ. б. исемдәр яһалған. Башҡорт тарихында билдәле урын; алған яу, сапҡын, болалар кеше исемдәрендә сағылыш тапҡан: Яубатыр, Яуғасты, Яухужа, Яуҡай, Яубасар, Яу-лыбай, Яугилде, Яубикә, Босҡон, Босҡонбатыр, Боҫтанай, Ҡасҡын, Ҡасҡынбай һәм Болаш, Болғаҡ һ. б. Ҡунаҡ, туй, байрам, баҙар ваҡытында тыуған балаларға Ҡунаҡбикә,. Ҡунаҡбай, Туйсы, Туйбикә, Туйсура, Туйһылыу, Туйҡу-ныр, Туйбаҡты, Байрамбикә, Байрамғол, Байрас, Байрамғәли; ураҡ өҫтөндә, бесән сапҡанда тыуған балаға Ураҡбай, Ураҡсы, Ураҡ, Ураҡай, Бесәнсе һ. б. исемдәр ҡушылған. 5. Төҫ атамаларынан яһалған исемдәр Төҫтө белдергән һүҙҙәрҙән иҫемдәрҙә аҡ, ҡара, һары, ҡыҙыл, күк, йәшел, ала һүҙҙәре осрай. Ләкин һәр бер төҫ атамаһы бер нисә мәғәнә менән кеше исеменә-өйләнгән. Мәҫ., аҡ — аҡ төҫ, пак, саф, бәхет һ. б.; ҡара— ҡара төҫ, көслө, ҡеүәтле, шәп; һары — һары, аҡ төҫ, иң шәп; ҡыҙыл—ҡыҙыл төҫ, матур; күк — күк„ сал төҫ; тамыр, нигеҙ; ала — сыбар, бер ҡатлы, ябай; яуыз, ҡөҙрәтле һәм саптар, ҡолан, ерән һүҙҙәре менән яһалған исемдәр бар: Аҡһылыу, Аҡбай, Аҡбатыр, Аҡйегет, Аҡйән, Аҡкөсөк; Аҡсура, Аҡсыуаҡ, Аҡбикә, Аҡсолтан, Аҡсулпан, Ҡарабаш, Ҡарахан, Ҡаралан, Ҡараҡаш, Ҡа-расабей, Ишҡара, Ҡараабыз, Ҡаракөсөк, Ҡарағол, Ҡара-бикә, Ҡарасәс, һарығол, һарыман, һарыбай, Сарбай, Йәнһары, Сарманай, Сарынбәт, Ҡыҙылбай, Ҡыҙырас, Ҡыҙыл-ғол, Күкбаш, Күкҡужа, Күккүҙ, Күкәш, Күгәш, Күкән,. Алағужа, Алабай, Алаҡай, Алабик һ. б. 6. Үҫемлек, иген, сәскә атамаларынан яһалған исемдәр Үҫемлек, сәскә, иген игеүгә бәйле исемдәрҙе тормош,, көнкүреште сағылдырған исемдәр менән бәйләп ҡарарға ла мөмкин. Был төр исемдәргә башҡорт телендә миҫалдар аҙ һаҡланған. Арпа, Арпабатыр, Арыш, Борсаҡ, Иген, Етенбай тигән исемдәр ер эшкәртеүгә, иген сәсеүгә бәйле килеп тыуһа, Талботаҡ, Имәнҡол, Байтирәк, Муйылбикә, Ҡарағай, Сейәбикә, Ҡамыш, Ҡурай, Мышар, Ҡаранай, Емешбай, Сәсәк һ. б. исемдәр тирә-йүн тәбиғәтте тасуирлап һәм матурлыҡ төшөнсәһе менән ҡушылғанды күрһәтә. Фарсы теленән үҙләштерелгән «гөл» һүҙе менән ҡатын-ҡыҙ исемдәре бик күп яһалған: Гөлкәй, Гөлниса, Гөлдәр, Гөлшат, Гөлбаныу, Гөлһылыу, Гөлбикә, Гөлбостан һ. б. 159 7. Ер-һыу атамаларына бәйле исемдәр Балаға исемде тыуған еренә ҡарап ҡушыу ҙа боронғо йолаға инә. Был йола буйынса баланың тыуған урыны билдәләнә (ләкин был тер исемдәрҙең ҡайһылары арнау исеме булып та ҡарала). Географик термин булып йөрөгән туғай, арал, тау, ялан, урман, ҡыр, үҙән, утар һ. б. атамалар ҙа кеше исеме булып йөрөгән: Аралбай, Урмантай, Яланбаш, Туҡай, Туғай, Үҙәнбай, Ҡырбатыр, Таулыбай һ. б. Ер-һыу атамаларынан Ирәндек, Уралтау, һамар, Иҙелбай, Иҙелбәк, Иҙелғужа, Туҡбирҙе, Туҡсораң, Туҡсаба, Туҡҡужа, Ыҡсура, Ыҡбирҙе, Яйыҡбай, Нөгөш, Ырғыҙ, Иргиз, Зиргиз һ. б. йылға исеменә ҡайтып ҡала. 8. Баланың ниндәй хәлдә (еңелме, ауырмы) тыуыуына ҡарап ҡушылған исемдәр Был төр исемдәргә башҡорт телендә материалдар аҙ. Ләкин киләсәкке тикшереүҙәргә нигеҙ формаһында әлегә билдәле булған «а ҙ н а» һүҙе менән яһалған Аҙналы исеме тураһында әйтеп китеү кәрәк. Әгәр ҙә әсә балаға аҙна буйы ауырыһа, ошо хәлде билдәләп, балаға Аҙналы тигән исем ҡушҡандар (Азналин фамилияһы ошо исемдән яһалған). Башҡа төрки телдәрҙә был төр исем ҡушыу йолаһы осрамай. А. В. Никонов рустарҙағы Томило, Истома (ыҙаланыу) исемдәрен баланың ауыр тыуыуына бәйле тип ҡарай. 9. Эш, хеҙмәт, һөнәрҙе сағылдырған исемдәр Боронғо исемдәрҙең бер төркөмө кешенең кәсебен, һәнәрен сағылдырып, боронғо йәмғиәттә кешенең эшмәкәрлеген, хеҙмәттең әкренләп камиллаша барыуын төҫмөрләргә мөмкинлек бирә. Боронғо төрки телдә шоңҡар сөйөүсе, һунарға ҡош өйрәтеүсе булған, ул ҡошсы тип аталған. Ҡошсы тигән кеше исеме ошо һүҙгә ҡайтып ҡала. Илсе, Илсекәй, Илсебай, Илсен, Илсеғол, Сиру, Сирубай, Сирбай, Сирүкәй («сиреү» ғәскәр, һалдат, һуғышсы тигәнде аңлата), Һаҡсығол, Һаҡтағол, һаҡбай, һунарсы, һабансы, Ялсығол, Уҡсы, Мәргән, Алтынсы, Урмансы, Ҡаҙансы, Балтасы, Балтас, Сатусы һ. б. исемдәр һәнәргә, кәсепкә бәйле барлыҡҡа килгән. 10. Эш, яу ҡорамалдарын, һауыт-һабаны сағылдырған кеше исемдәге Эш ҡорамалдары атамаларынан — балта, балға, ураҡ, һабан, бысҡы, кәйлә, киле, таған, ҡармаҡ, мәскәү (ҡар- 160 маҡ төрө); яу ҡорамалдарынан — ҡылыс, ҡорман (уҡ һауыты), уҡ; һауыт-һаба атамаларынан — ҡаҙан, табаҡ, ҡашыҡ, иләк тигән һүҙҙәр кеше исеме яһаған. Был төр кеше исемдәре кешенең хеҙмәте, эше, һәнәре, кәсебе, тормош шарттары тураһында мәғлүмәт бирә. Мәҫ.: Балға, Балта, Балтас (10-ға яҡын исем), Ыҡбалта, Балтағол, Балтаҡай, Балтабикә, Балтагэрәй, Балтай, Бысҡыбай, Киле, Килекәй, Иләкбай, Таған, Тағанай, һабанай, һабанғол, Һабансы, Ураҡ, Ураҡай, Ураҡбай, Тирмәнбай һ. б.; яу ҡорамалдарынан «ҡылыс» һүҙе менән: Ҡылысбай, Ҡылысхан, Ҡылыс (Ҡылысов фамилияһы бөгөн дә осрай) һәм Ҡорман, Ҡорманай, Уҡбай, Уғатар, Уҡбирҙе, Уҡтай-хан тигән кеше исемдәре билдәле. Тормош кәрәк-яраҡтарынан башҡорт телендә байтаҡ һаҡланып ҡалған «ҡаҙан» һүҙенән яһалған кеше исемдәре айырыуса иғтибарға лайыҡ (Ырымбур ҡалаһының крайҙы өйрәнеү музейындағы ҙур-ҙур ҡаҙандарҙы күҙ алдына килтерһәк, боронғо күсмә тормошло халыҡтарҙа ҡаҙандың ниндәй мөһим роль уйнауын билдәләргә мөмкин). «Ҡаҙан» һүҙе һауыт мәғәнәһе менән дә һәм этноним булып та кеше исеменә әүерелеүе мөмкин. Ҡаҙан һүҙе менән яһалған кеше исемдәре төрлө формаларҙа күп төрки телдәрҙә һаҡланған. Башҡорт телендә Ҡаҙан, Ҡаҙансы, Ҡот-лоғаҙан, Ҡаҙантархан, Ҡаҙанай, Ҡаҙанғол, Ҡаҙанбай, Ҡа-ҙанкөн, Ҡаҙанҡай; төркмән шәжәрәләрендә Ҡазан, Ҡа-занбек, Солор Казан (Салр-казан-алп), сыуаштарҙа Ҡазан, Ҡазанай, Ҡазанчибай, Ҡазандай; Рашид ад-дин яҙмаларында Г аҙан, Газанхан, Газанбахадур, Кадантайши, Казан (был исем йылайыр ырыуынан тип күрһәтелә) 14 һ. б. исемдәр бар. 11. Аҙыҡ-түлек, кейем атамаларынан яһалған исемдәр Был төр исемдәр башҡорт телендә аҙ һаҡланған. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, һаҡланып ҡалған кеше исемдәре генә лә боронғо кешенең көндәлек тормошоноң, эстетик зауҡының билдәле бер үҫеш этабын күҙ алдына килтерергә ярҙам итә. Аҙыҡ-түлек атамаларынан Аҙыҡ, Ризыҡ, Ризыҡҡужа, Буҙабей, Баллыбикә, Баллыбай һ. б., кейем-һалым, биҙәү нәмәләренән туҡыманың төрөн аңлатҡан һүҙҙәр менән исемдәр яһалған: Айбарсын, Барсын, Барсынһылыу, Барсанай (барсын — ебәктең бер төрө, Бар- 14 Рашид ад-дин. Сборник детописей, т. I, кн. 1, М -Л. 1952, стр. 200—203. 6 Заказ 122 161
сынһылыу исемен ҡайһы бер телселәр бөгөнгәсә «Барһын-һылыу» тип яңылыш ҡулланалар), Ебәк, Ебэкәй, Атлас; Тупый (баш кейеме), Япан, Кәпәс, Салбар, Итек, Итекша, Тана (сын һиҙәп), Төймәсәй, Муйынсаҡ, Йопар (хушбуй), Уҡа, Уҡабикә, Тәңкәбикә һ. б. 12. һанды һәм һан төшөнсәһен аңлатҡан һүҙҙәрҙән яһалған исемдәр Башҡорт телендә кеше исемдәре составында бер, ике, өс, биш, туғыҙ, туҡһан, йөҙ, мен, һандары һәм ал, тәүге, ҡуш, игеҙ, күп, күмәк тигән һан төшөнсәһен белдергән һүҙҙәр осрай. Мәҫ., Тәүей, Тәүлесура, Тәүлембэт, Тәүләй, Тәүләбай, Тәүге, Тәүләкән («Дәүләкән» атамаһы ошо һүҙҙән тип ҡарайбыҙ), Тәүет, Тәүеней, Алйегет, Алгилде, Алда, Алдансиру, Алдагәрәй, Алдағуза, Икенсе, Игеҙәк, Ҡушар, Ҡушый, Ҡушали, Ҡушығол, Килдегуш, Ҡушкилде һәм Өскилде, Осҡа, Әсәкәй, Өстөм, Өстәк, Әҫтәкәй, Өсйән; Бербиш, Бишҡортҡабей, Бишембай, Бишуңғар, Би-шем, Туғыҙбай, Туғыҙбикә, Туғыҙбак, Туғыҙаҡ, Упай, Ун-дан, Унғам; илле, алтмыш, етмеш, һикһән һ. б. ҙур һандарҙы күрһәткән исемдәр тасуирлау исеменә ҡарағанда теләк исеменә тура килә. Ғаиләлә баланын, нисәнсе икә-нен күрһәтеп исем ҡушыу йолаһы булған (был йола һуңға табан ғәрәп һүҙҙәре иҫәбенә күбәйгән). Тәүге балаға ал, тәү һүҙҙәре менән, һуңғы балаға Төпсөк, Төпсөн, Кинйә, Кинйәбай, Кинйәбикә, Кинйәкәй, Кинйәбулат, Кинйәғәли, Кинйәабыз, Кинйәһолтан һ. б. тип исем ҡушылған. 13. Оҡшаш исемдәр Бер ғаиләлә балаларҙың исемдәрен бер-береһенә оҡшатып ҡушыу — боронғо йолаларҙың береһе. Башҡорт әкиәттәрендә был фекерҙе раҫлай торған миҫалдар бик күп. Мәҫ., «Ҡамыр батыр» әкиәтендә 15 улдары — Ҡамырбатыр менән Тамырбатыр. «Аҡмырҙа» әкиәтендә «Иәлмырҙа ҡарттың оҡшаш исемле өс улы булған ти: өлкән улы — Ишмырҙа, уртансыһы — Бикмырҙа, кинйәһе — Аҡмырҙа 15. «Ревизские сказки» материалдарында Йондоҙ һәм Ҡондоҙ Байсариндар, Кейекбай һәм Үҙәнбай Ямансариндар, Айбул һәм Илбул Байтимеровтар, Буранбай һәм Ейәнбай, Төлкөбай һәм Ҡонанбай; Ҡарлуғас, Ҡарасәс, Һандуғас (Татлығужа Әҙелғужиндың ҡыҙҙары), Ҡолоҡас, Байрас, 15 БХИ. Өфө,1959, т. 2, 34, 89-сы б. 162
Алтынса; Айбикә һәм Аҙнабикә, Аҙнаһолтан һәм Айһолтан, Биккенә һәм Ишкенә тигән исемдәр бар. Оҡшаш исемдәр ҡушыу йолаһы бөгөнгө көндә лә киң таралған. II. ТЕЛӘК ИСЕМДӘР Баланың донъяға килеүе, ысынлап та, —тәбиғәттең бер мөғжизәһе, ул кешегә ҙур ҡыуаныс, йыуаныс биргән. Ә инде ауыр, ҡырағай тормош шарттарында бала ғүмеренең өҙөлөүе кешене шаңҡытҡан. Баланың үлеү сәбәбе ниндәйҙер бер илаһи көскә бәйле, тип ҡаралған. Баланың ғүмерен һаҡлау өсөн кешеләр төрлө йолалар уйлап сығарған. Был йолаларҙың төп йөкмәткеһе баланы насар, яуыз көстәрҙән һаҡлауға ҡайтып ҡалған. Бына ошо бала тыуғандағы шатлыҡтар ҙа, баланы һаҡлау өсөн булған тырышлыҡтар ҙа, быуаттар буйына формалашып, балаға яҡшы, изге теләк теләп исем ҡушыу йолаларын барлыҡҡа килтергән. Башҡорт телендә теләк йолаларына бәйле кеше исемдәре күп һаҡланған. 1. Баланы һаҡлау йолаларына бәйле исемдәр а) Төрки халыҡтарына хас йолаларҙың береһе — ба
б) Һүҙҙең тылсымлы көсөнә ышанып, төрлө «һаҡлағыс» мәғәнәле һүҙҙәр менән исем ҡушҡандар. Мәҫ., Торсонбай, Үлмәҫбай, Үлмәҫбикә, Торсонғужа, Иҫәнбикә, Иҫәнбай, Иҫәнғол, Тереғол, Теребирҙе; «үлмәне, ҡалды» тигән мә ғәнәләге: Ҡалды, Ҡалдыбай, Ҡалдығол; үлемде туҡтатыу әсән: Туҡтар, Туҡтамыш, Туҡтағол һ. б. исемдәр билдәле. Боронғо башҡорт исемдәре араһында йыш осраған «и ш» (иптәш) һүҙе менән яһалған исемдәр ҙә балаға ата-әсәһенә иш булып, йәшәп китһен тигән теләк менән ҡушылған. Был фекерҙе ҡарағай-ҡыпсаҡ шәжәрәһендәге Ишбулды һәм Ишкилде тигән исемдәрҙе ҡушыу йолаһы раҫлай: «Ишбулды яудан алынып килгән бала булған. Уғлы булмаған сәбәпле Ҡубашҡа бирелде». «Икенсе мәртәбә яу- 6* 163
дан йәнә бер уғыл алып килә, йәнә Ҡубашҡа бирелгән. Ишбулды, Ишкилде диб ике ҡарындан килгән уғылды уғылсыз кешегә биргәндәр, йәғни Ҡубашҡа» 16. «Иш» һүҙе менән исемдәр бик күп: Ишбай, Ишей, Ишкенә, Ишбикә, Ишҡол, Ишҡужа, Ишҡара, Ишҡусты, Ишбирҙе, Ишбулды, Иштуған һ. б. в) Боронғо халыҡтарҙа баланы һаҡлау өсөн яман, на сар исем ҡушыу йолаһы ла булған, һүҙҙең тылсымлы кө көсөнә ышанып, яман исем ҡушҡас, балаға бер ниндәй яуыз көс ҡарамай, тип уйлағандар. Ошондай исемдәрҙең ҡай һылары башҡорт телендә һаҡланған. Мәҫ., Яман, Яман тай, Яманҡыҙ, Ямансар, Яманғол, Яманбикә, Яманғужа, Ямансура, Буҡай, Буҡбаш, Сүбәк, Селәгәй, Сасыҡҡол, Кә кәй һ. б. Был төр исемдәр башҡа төрки телдәрҙә лә бар. г) Ҡаҙаҡ исемдәре белгесе Т. Жанузаков ҡаҙаҡтарҙа бала үлеп торған ғаиләлә баланы һаҡлауҙың тағы бер ысулы — балаға Үтәгән, Үтәмеш, Түләгән, Түләмеш, Урын баҫар тип исем ҡушыу йолаһы барлығы тураһында яҙа 17. Бында һүҙҙең тылсымлы көсөнә ышаныу ята. Бала гел үлеп торғас, ата-әсәһе тәңренән үтенеп бала һорай, һәм был үтенес, имеш, ҡабул була, үтәлә. Шуға күрә балаға исемде үтәү һүҙе менән ҡушалар. Башҡорт телендәге Үтәгән, Үтәмеш, Үтәш, Үтәғол, Үтәбай, Үтәй, Үтәйән, Үтә бикә, Түләбай, Түләкәй, Түләкән (Түләгән), Түләй тигән исемдәрҙе ошо йола менән ҡушылған тип ҡарарға тура килә. Башҡорт телендә көтөп, көһәп, һорап алған бала ларға һорапҡол, Ҡөҫәпҡол, Көһәмеш, Көҫэкәй, Көҫәп тип теләп алған балаларға Теләпҡол, Теләүбирҙе, Теләш, Те ләүсе (Теләүсин), Теләүбай, Теләбикә тигән исемдәр ҡу шылған. Ҡыуандыҡ, Һөйөндөк, һағындыҡ, Сөйөмбикә, Сө йәрғол, Сөйәрбикә, Сөйәрбай тип ҡушылған исемдәр теләк теләүҙе лә, балаға ҡарата булған ҡарашты (тасуирлауҙы) ла күрһәтә. 2. Яҡшы, изге теләк, бәхет, уңыш теләп ҡушылған исемдәр ■ а) Башҡорт телендә ҡот, ураз, ырыҫ, й ә н, бәхет тигән һүҙҙәр менән яһалған кеше исемдәрендә ата-әсә ғаиләләге бәхетте, уңышты бала менән бәйләүе күренә. Мәҫ., Ҡоткилде, Ҡотлобай, Ҡотлоғужа, Уразбай, Уразым, Ураз- 16 БШ, 113-сө б. 17 Джанузаков Т. Обычаи и традиция в казахской антропо- нимии. Сб. Этнография имен. М., 1971, стр.-101. 164
гилде, Уразбак, Ырыҫҡол, Ырыҫбикә, Йәнгилде, Йәнгил, Йәнбирҙе, Йәнсура, Йәнбикә, Йәнһылыу һ. б. исемдәр балаға бәхет, уңыш теләп ҡушылған. Бында исем ҡушыуҙың башҡа төрлө сәбәптәре лә асыла. Ҡотлобай тигән исемдә баланың ҡотло булып тыуыуы ла, киләсәктә ҡотло булһын, тигән теләк тә күренә. Яҡшы, изге һүҙҙәре менән яһалған (Игебай, Яҡшыбай, Игелек (Игликов), Яҡшығол, Яҡшыбирҙе) исемдәрҙең балаға яҡшы теләк менән ҡушылыуы һәр кемгә билдәле. б) Әсә-атаның төрлө теләк теләп ҡушҡан исемдәренән рәттән ҡыҙ булғанда малай тыуһын, тип теләп ҡушҡан исем ҡушыу йолаһы ҡыҙыҡлы. Борон-борондан, материаль тормош талаптарынан сығып, ҡыҙ бала табыуға ҡарағанда ир бала табыу ата-әсә өсөн дан, шөһрәт итеп ҡаралған. Башҡорттарҙа рәттән ҡыҙ булһа, малай теләп был ҡыҙға Яңыл (яңылышып кит), Яңылбикә тип исем ҡушҡандар (был йола ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, тажик, үзбәк, ҡумыҡ, төрөк-мәндәрҙә билдәле). Ошо йолаға бәйләнешле, малай өмөт итеп торғанда ҡыҙ тыуһа, Өмөтбикә тип исем ҡушылған. Ғаиләлә ҡыҙ бала булыуҙы туҡтатыу өсөн Кинйәбикә тип исем ҡушыу йолаһы ла билдәле. 3. Таш, төрлө металл атамаларынан яһалған исемдәр Боронғо кешенең (таш быуат, тимер быуат) тарихында ҙур роль уйнаған таш һәш тимер бөтә төрки телдәрҙә кеше исемдәре составында күп һаҡланған. Был төр исемдәр бала таш, тимер һымаҡ ныҡ булһын, оҙаҡ йәшәһен, тигән теләк менән ҡушылған. Мәҫ., Таштимер, Тимерйән, Тимербай, Тимерғәли, Биктимер, Иштимер, Юлтимер, Яҡшы-тимер, Йәнтимер, Тимербикә, Ташбулат, Бикташ, Ташбай, Ташкөрәк, Ташбаш һ. б. Был төр исемдәрҙең ғаиләлә бала тормаған осраҡта ҡушылыуы ла билдәле. Ҡорос һүҙе менән Ҡорос, Ҡоросай, Ҡорошай исемдәре бар. Ҡорос һүҙен һуңынан булат һүҙе алыштырып, Айбулат, Аҡбулат, Ташбулат, Тимербулат, Йәнбулат тигән исемдәр яһалған. Таш, тимер, ҡорос, булаттар үҙҙәренең ныҡлығы менән иғтибарҙы алһа, алтын, көмөш, алмас, ынйы кеүек нәмәләр матурлығы менән кешенең күңелен биләй һәм матурлыҡ билдәһе булып, башта ҡатын-ҡыҙ исемдәрендә ҡулланыла, һуңға табан йәмғиәттә алтын-көмөш, алмас ҡиммәтле металл булып, көс, шөһрәт билдәһенә әүерелгәс, ир-ат исемдәре булараҡ та ҡулланыла. Башҡорт телендә Алтынбай, Алтынбикә, Алтынсәс, Көмөшбай, Көмөшбикә, Көмөшҡол, Көмөшһылыу, Еҙбикә, Алмас (Әбйәлил 165 районы Асҡар ауылында Алмас тигән тауҙың атамаһы Алмас әбейҙең исеменән ҡалған), Аҡыҡбай, Аҡыҡбикә, Ынйыбикә, Ынйыҡай, Баҡыр, Ҡалай тигән исемдәр һаҡланған. Был исемдәр ныҡлыҡ, матурлыҡ, байлыҡ теләп ҡушылған. 4. Көслө януар, ҡош-ҡорт атамаларынан яһалған исемдәр ' Көслө януар, ҡыйғыр ҡоштар атамаһында кешегә йәшәү өсөн кәрәк булған көс, ҡыйыулыҡ сифаттары сағылған һәм шуға күрә, бала физик яҡтан көслө, батыр, ҡыйыу булһын, тигән теләк менән ҡош, януар атамалары исемгә әүерелгән. Иң боронғо исемдәрҙән Барс, Иәнбарс, Ҡол-барс, Арслан, Арсланбәк, Арсланбай, Арсланғужа, Арслангәрәй, Ҡылыс Арслан, Арсланбабр, Арсланъюл тигән исемдәр һаҡланған. Ҡашҡарбай, Бүребай, Айыухан исемдәре лә балаға көс, ҡыйыулыҡ теләп ҡушылған. Ҡош-ҡорт исемдәренән Шоңҡар, Ыласын, Аҡҡош, Ҡарағош, Ҡобағош, Ҡарлуғас, һандуғас, Ҡарсыға һ. б. билдәле. Ҡосҡонов фамилияһында һаҡланған Ҡосҡон (Ҡоҙғон) ҡошо атамаһы аҡыллылыҡ һәм оҙон ғүмер символы булып кеше исеменә әйләнгән. Бер төр мал-тыуар атамалары балаға байлыҡ, муллыҡ теләүҙе белдереп исем итеп ҡушылған (Йылҡыбай, Атанбай, Ҡузыбай, Ҡузыбәк һ. б,). 5. Социаль титул, дәрәжә, батырлыҡ атамаларынан яһалған исемдәр Башҡорт исемдәре составында дәрәжә, титул, батырлыҡ атамаларынан бей, бәк, бай, бикә, тархан, түрә, ҡан (хан), ҡол, а л п, батыр, б у ҡ а, бүре, барс, сура, шаҡман, кәбәк һәм ғәрәп, фарсы телдәренән ингән солтан, ҡужа, мырҙа һүҙҙәре билдәле. Ошо атамалар менән яһалған исемдәр мәғәнәләре менән икегә бүленә: 1) баланың ҙур кеше булыуын теләп дәрәжә, титул атамалары менән ҡушылған теләк исемдәр; 2) ил, халыҡ алдында балырлығы, аҡыллылығы менән кешенең үҙе яулаған дәрәжә, титул атамалары менән яһалған (тасуири) кеше исемдәре. 1) Балаға үҫеп еткәс халыҡ алдында абруйлы, хөрмәтле, ҙур кеше булыуын, йәмғиәттә билдәле урын алыуын теләп бәк, бей, бай, түрә, сура, кәбәк, боға, батыр, алп, ҡан (хан), ҡол, ҡужа (хужа), солтан, мырҙа, бикә, ниса, биби һүҙҙәре менән исем ҡушҡандар. Мәҫ.: Ишембай, Ти- 166
мербәк, Сурабай, Түрәкәй, Иштүрә, Байтүрә, Байгөбәк, Аҡкөбәк, Батырҡай, Батырхан, Ҡаныҡай (Ханыҡай), Ейәнсура, Аҡсура, Ҡансура, Ҡаймырҙа, Ишсолтан, Солтанғол, Яҡшығол, Ҡарағол, Ишбикә, Аҡбиби, Ғилемхан һ. б. Йәмғиәт үҫешендә экономик, политик формацияларҙың алышыныуы арҡаһында был дәрәжә атамалары һуңынан ябай исем яһаусы компоненттарға әйләнгән. Башҡорт исемдәре араһында иң күп таралған бей, бәк һүҙҙәрен алып ҡарайыҡ. Тарихсылар билдәләүенсә, бей, бәк һүҙҙәре титул булып феодализм осоронда, йәмғиәттә политик власть үҫкән ваҡытта киң ҡулланылған. XVI быуаттарҙан һуң бей, бәк һүҙҙәре ҡулланылыштан сыға башлай һәм улар урынына «б а й» һүҙе исем яһаусы компонент булып киң тарала 18. 2) Борон замандарҙан кешегә, ил батырҙарына ил алдында күрһәткән ҙур хеҙмәттәрен, ил тотоуҙағы, ил менән идара итеүҙәге аҡыллылыҡтарын, ил һаҡлауҙа күрһәткән батырлыҡтарын билдәләп, дәрәжә, титул бирер булғандар (был төр исемдәр тасуири исем тип тәүге бүлектә ҡаралырға тейеш булһа ла, уларҙы бүлеп тормайынса, ошонда ҡарауҙы уңайлы таптыҡ). Ошо дәрәжә атамалары һунынан кешенең ҡушаматына, ә исеменең бер бүленмәҫ өлөшөнә әйләнгән. Бындай исемдәр бөгөнгө көндә беҙгә боронғо башҡорт йәмғиәтенең үҫеш тарихы тураһында мәғлүмәт һаҡлауы менән ҡиммәтле. Дәрәжә атамаларынан башҡорт тарихында билдәле шәхес Шәғәли Шаҡмаңдың исеме иғтибарға лайыҡ. XI быуат ҡомартҡыһы Мәхмүт Ҡашғари һүҙлегендә «с о ҡ м а н» һүҙе батырҙарға, бәһлеүәндәргә бирелгән батырлыҡ дәрәжәһе атамаһы тип әйтелә 19. Башҡорт исемдәре составында тархан, дархан титулдары бар. Был төрки халыҡтарына борон-борондан (ислам диненә ҡәҙәр) билдәле булған. Ибн Фаҙлан әйтеп киткән дәрәжә атамаһы20 башҡорт исемдәрендә лә һаҡланған. Тарханлыҡ дәрәжәһе башҡорттарға рус ғәскәрҙәре менән бергә походтарҙа ҡатнашып, шунда күрһәткән батырлыҡтар өсөн бирелгән. Мәҫ., Алдардархан, Бикдархан, Аҡынсыҡдархан, Ҡушай-дархан һ. б. Башҡорт исемдәрендә һаҡланған боға (б у-ҡ а) титулы VIII быуат орхон-төрки яҙмаларында ла билдәле. Мәҫ., Ҡыпсаҡ боға, Тимерҡара боға, Сасбоғабей, Боғабей, Юлбуға бей һ. б. Боронғо төрки титул атамаһы —
167
«сура» башҡорт исемдәрендә күп һаҡланған; Сурабатыр, Сураман, Сурағол, Байсура, Сурабай, Сынсура, Алтынсура һ. б. «Түрә» һүҙенең тәүге мәғәнәһе йола, тәртип тигәнде аңлата, һуңынан ошо закон, йолаларҙы тотоусы, «аҡыллы» мәғәнәһе менән башлыҡ, начальник тигән мәғәнәлә кеше исеменә әйләнә: Йәнтүрә, Иштүрә, Байтүрә, Түрдкәй, Түрәбирҙе, Ҡантүру. 1812 йылғы Ватан һуғышы геройы Ҡаһымтүрәнең исемендә түрә һүҙе башлыҡ, хәрби начальник тигән мәғәнә менән бирелгән. Официаль дәрәжә, титул атамаларынан башҡа, халыҡ батырҙарға хөрмәтләп батырлыҡ, аҡыллылыҡ ҡушаматтары ҡушҡан. Был ҡушаматтар ҙа кеше исеменең бер өлөшөнә әмләнеп киткән. Мәҫ., Алғышай батыр, Ямантай батыр, Ҡартбатыр, Боҫҡонбатыр, Яубатыр, Илбатыр, Туйбатыр, Ҡырбатыр, Арсланбабур * һ. б. Боронғо башҡорт исемдәре араһында «ир» һүҙе менән яһалған Иртуған, Ирҡол, Ират, Ирбай, Ирман, Ирғужа, Иртүкән, Иркәй, Ирәмәт, Ирғәли, Ир-гөбәк исемдәре бар. «Ир» һүҙе менән кеше исемдәре бик боронғо замандарға ҡайтып ҡала, улар VI, VII, VIII быуат төрки яҙмаларында осрай. Был иҫемдәрҙә «ир» һүҙе батыр, ҡыйыу, һуғышсы тигән мәғәнәне аңлата21. III. АРНАУ ИСЕМДӘР 1. Табыныу йолаларына бәйле исемдәр Боронғо кешеләр, ысынбарлыҡты, тәбиғәттәге төрлө үҙгәрештәрҙе аңлай алмау сәбәпле, тормоштағы һәр нәмәне ниндәйҙер бер мөғжизәгә бәйләп, тәбиғи булмаған бер илаһи көскә ҡайтарып ҡалдырғандар. Тәбиғәт алдындағы көсһөҙлөк кешене төрлө хөрәфәткә ышанырға, һыуға-ергә, күккә, тау-ташҡа һ. б. күп нәмәләргә табынырға мәжбүр иткән. Шулай итеп, күп нәмәләргә табыныу йолалары, мәжүсилек барлыҡҡа килгән. Ошо табыныу йолалары, тотемдар менән бәйле бик күп боронғо башҡорт исемдәре беҙгә килеп еткән. Башҡорттарҙың борон күп нәмәләргә табынып йәшәүе тураһында беренсе башлап ғәрәп хәлифенең илсеһе Әх-мәд ибн Фаҙлан яҙып ҡалдырған. Ул Ғәрәп иленән Болғар иленә китеп барышлай 921—922 йылдарҙа башҡорттарға * «Бабур» тигән батырлыҡ атамаһын Арслан тигән егеткә «ба-быр» тигән ҡурҡыныс януарҙы үлтергән өсөн биргәндәр.
168
тейеп китә һәм башҡорттар тураһында былай ти: «Мы видели, как (одна) группа поклоняется змеям, (другая) группа поклоняется рыбе, (третья) группа поклоняется журавлям...»22. Ибн Фаҙлан әйткән табыныу объекттарының — «аллаларҙың» күбеһе башҡорт исемдәрендә ырыу, ара атамаларында сағылыш алып, бөгөнгәсә һаҡланып ҡалған. Мәҫ.: Ел, Елҡас, Елкәй — «ел» һүҙенән; Төннөк, Төнөш, Төнғатар, Төнөш — «тән» һүҙенән; Ҡышты — «ҡыш» һүҙенән; Йәйләғол, Йәйсән, Йәйләү — «йәй» һүҙенән; Ямғырсы, Ямғур — «ямғыр» һүҙенән; Атйетәр, Атмен, Атъ-юҡ, Бурнаҡ — «ат» һүҙенән; Көнэйә, Көнбаҡ, Көнбай, Көн-сыуаҡ, Көнгилде, Көнһылыу — «көн» һүҙенән; Тәңребирҙе, Тәңреғол — «тәңре» һүҙенән; Һыуһылыу, Иҙелбай — «һыу» һүҙенән; Талтыҡ, Ҡарағай, Имәнғол Талботаҡ — ағас атамаларынан яһалған. Башҡа табыныу объекттары атамаларын ырыу, ара исемдәрендә күҙәтергә мөмкин. Мәҫ.: йылан, ҡырйылан, иҙел йылан, балыҡсы, барҡылдаҡ торна һ. б. Табыныу йолаларына, тотемдарға бәйле иҫемдәрҙән бүре, айыу, ат, эт тотемдары айырыуса әһәмиәтле. Януар, хайуан атамалары-тотемдар тураһында төрки халыҡтары тарихында күп мәғлүмәт тупланған. Баланы һаҡлау йолалары араһында бүре культы менән бәйлеләре күп күрһәтелгән. Көслө януар, йәнлек атамалары тотем булып кеше исемдәрендә һаҡланған (Бүребай, Аҡбүре, Байбүре, Бүрехан, Айыухан, Айыусы, Айыуҡай, Айыуҡас, Айыубай һ. б.). Бындай табыныу йолалары, тотемдарға бәйле исемдәр араһында эт, көсөк һүҙҙәре менән яһалған кеше исемдәре һәм баланы һаҡлау өсөн булған исем ҡушыу йола-лалары махсус урын алып тора. Этте боронғо кешеләр баланың бер һаҡсыһы тип ҡарағандар. Бала тыуып, бер нисә көн үтеүгә, уға беренсе — «эт күлдәге» (көсөк күлдәге) кейҙергәндәр. Ҡырҡ көн үтеүгә: «Балам эт кеүек ныҡ, көсөк кеүек әрһеҙ булһын!» тип күлдәкте көсөк муйынына кейҙереп ебәргәндәр. Икенсе бер йола — бала тыуғас та уны эт ялғашына һалып, уға Этйеймәҫ, Эталмас тип исем ҡушыу ҙа эт культына, баланы һаҡлауға бәйле. Балаға тәүге «эт күлдәге» кейҙереү йолаһы ҡырғыҙҙарҙа, ҡаҙаҡтарҙа билдәле. Башҡорт телендә кеше исемдәре, кеше исемләренән яһалған ауыл атамалары (антропотоним-дар) составында осраған «эт, көсөк» һүҙҙәре береһе лә һис бер баланы хурлап, түбәнһетеп түгел, ә баланың ғүмерен һаҡларға теләп, табыныу культы — тотем булып кеше исеменә әйләнгән. Башҡорт телендә борон эт атамалары куп И б н-Ф а д л а н, стр. 131. )69 булған: эт, көсөк, кәбәк, барак (оҙон ялбыр йөнлә, йылғыр һунар эте). Бала тормаған саҡта баланы эт ҡуйынына һалып имеҙеп алып, уға Этимгән тип исем ҡушыу тураһында Лоссиевский яҙып ҡалдырған23. Эт тотемы менән бәйле яһалған кеше исемдәре күп төрки һ. б. халыҡтарҙа һаҡланған. Башҡорт телендә: Этбай, Әтекәй, Эткенә, Этҡол, Этйән, Эткөсөк, Этсеюл, Этҡусты, Этекәс, Көсөк, Көсөкбай, Көсөк бей, Көсөкэй. Көсөкҡол, Аҡкөсөк, Байкөсөк, Муйнаҡ, Барак, Шаһибарак, Күбәк, Аҡкүбәк, Байгүбәк, Ҡарағүбәк, Аскүбәк һ. б. исемдәр билдәле. Боронғо кешенең тәбиғәт алдындағы көсһөҙлөгө уны төрлө күк есемдәренә, тәбиғәт күренештәренә табынырға мәжбүр иткән, тигәйнек. Ай, күтк, йондоҙ, буран, томан, сыуаҡ, көн, тән, ҡояш һүҙҙәре менән яһалған кеше исемдәре ошо йолаларға бәйле барлыҡҡа килгән: Айбаҡты, Көнсыуаҡ, Айһылыу, Көнһылыу, Көнбай, Көнгилде, Сулпан, Аҡсулпан, Бурансы, Томансы, Ҡояшбай, Ҡояшбикә һ. б. 2. Этнонимдарҙан яһалған исемдәр Тарихсылар әйтеүенсә, күсмә тормошта йәшәгән халыҡтарҙа ырыу, ара, ҡәбиләләрҙең ныҡ һаҡланы.уы, ә күсмә тормоштан сығып, утыраҡлы тормошҡа күскән төрки халыҡтарҙа ырыу ҙа, уның атамаһы ла һаҡланмауы билдәле24. Башҡорт телендә ырыу, ара, ҡәбилә атамаларынан яһалған кеше исемдәре байтаҡ. Был төр исемдәр арнау (бағышлау) исемдәре булып барлыҡҡа килгән. Борон замандарҙа ырыу, араға атама итеп шул ырыу, ара башлығының исемен биргәндәр. (Мәҫ., тамъян ырыуы башлығының исеме Тамъян). Башҡорт исемдәре араһында Су-бы, Субай, Әлкә, Сыуашай, Аҡсыуаш, Биксыуаш, Аҡсир-меш, Моҡша, Ҡыпсаҡ, Ҡаҙаҡ, Ҡаҙаҡбай, Ҡалмаҡ, Ҡал-маҡҡол, Ҡаҙаҡҡол, Төрөкмән, Нуғай, Нуҡай, Ноғай, На-ғай, Ноғайсура, Ноғайбикә, һарт, һартбай, һартҡол, Сыңғыҙ, Мишәр, Боҙоҡ, Ҡай, Ҡайбатыр, Тәкәй, Күбәләк, Тө-мәнсура һ. б. байтаҡ ырыу исемдәре һаҡланған. Был төр кеше исемдәре боронғо халыҡтар аралашыуыньвд бер сатҡыһы булып беҙгәсә килеп еткән. 23 Лоссиевский М. В. Былое Башкирии и башкир по леген дам, преданиям и хроникам.—Справочная книжка Уфимской губер- нии. Отд. V, Уфа, 1883. 24 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских пла- мен и народностей и сведения об их численности. Живая старина. Вып. III и IV. СПб., 1896, стр. 285 (артабан — Аристов). 170
3. Туғанлыҡ-ҡәрҙәшлек терминдарынан яһалған исемдәр Туғанлыҡ терминдары бик боронғо лексикаға ҡарай, һәм уларҙан яһалған кеше исемдәре лә боронғо исемдәрҙән һанала. Туғанлыҡ терминдарынан яһалған башҡорт исемдәренең иң күп өлөшө ҡан ҡәрҙәшлек терминдарынан тора. Башҡорт телендә туғанлыҡ терминдарының һәр береһенән тиерлек исем яһалған, ләкин иң күп исемдәр ата, баба, ир, аға, ейән, кинйә, ҡусты, туған һәм ҡан ҡәрҙәш булмаған ҡоҙа, ҡунаҡ һүҙҙәренә ҡайтып ҡала. «Ата» һәм «баба» һүҙҙәре менән ошондай исемдәр һаҡланған: Ата, Атый, Атабай, Атайғол, Аташ, Атас, Атаҡ (Атаҡай), Атасыҡ, Атағай; Бабаҡай, Бабай, Баба-ши, Бабыш, Бабис, Бабаҡ. Билдәле башҡорт шағиры Бабичтың фамилияһы ошо баба һүҙенә ҡайтып ҡала (ба-ба-иш, бабаһына иш). Башҡорттарҙа ата, баба культы бик көслө булған. Атаһы үлгәс тыуған балаға «бүләк» һүҙе менән исем ҡушыу боронғо ата культына бәйле барлыҡҡа килеп, бөгөнгө көнгәсә йәшәүен дауам итә. «Бүләк» һүҙе менән Бүләкән, Бүләк, Бүләкбай, Бүләкбикә тигән исемдәр һаҡланған. Ошо уҡ йола менән «бүләк» тигән башҡорт һүҙе урынына — «м и р а ҫ» тигән ғәрәп, «я д к а р» тигән фарсы Һүҙҙәре менән исемдәр яһалған: Мирас, Мирасбай, Ядкар, Иәҙегәр һәм Һәҙиә (бүләк), Варис (урынбаҫар, вариҫ) һ. б. «А ғ а» һүҙе менән: Аҡа, Аҡай, Ағый, Ағабек, Ағабыҙ (Аға абыз), Аҡайхан тигән һәм башҡорт теленең көньяҡ һөйләшендә киң ҡулланылған «а б з ы й» һүҙе менән: Абзай, Абызай, Абыз, Абысҡай, Кинйәабыз, Килмәк-абыз һ. б. исемдәр бар. «Ҡусты», «мырҙа» һүҙҙәре лә исем яһаған: Ишҡусты, Ҡустыбай, Эткусты, Ҡусты; Мырҙабай, Мырҙағол, Ишмырҙа һ. б. Башҡорт телендә бала мәғәнәһен аңлатҡан «бала», «б ә п ә й», «т ә н ә й» һүҙҙәре менән яһалған исемдәр ҙә байтаҡ: Мөһөрбала, Ырыҫбала, Балағош, Бәпәй, Тәнәкәй, Тәнәк, Биктәнәй. Бәпәй исеменән Бапанин (Папанин) фамилияһы яһалып, бөгөн дә ҡулланышта йөрөй. Туғанлыҡ терминын күрһәткән исемдәрҙең бер төркөмө тасуири исемдәргә ҡарай, баланың ҡыҙ, ул, ейән булыуын тасуирлай. «Ейән» һүҙе менән яһалған исемдәр ҙә төрки халыҡтарында борондан билдәле 25. Башҡорт телендә Ейән, Ейәнбикә, Ейәнсура, Ейәнбай, Ейәнғол, Ейәнбирҙе, Ейәндыуан, Ейәнсары, Ейәнембәт һ. б. исемдәр һаҡланған. Боронғо 25 ДТС, стр. 252. 171
йола буйынса, әсәһенең ауылында тыуған балаға «е й ә н» һүҙе менән исем ҡушылған. Ул бала әсәһенең ауылына ҡарата ейән бала булған (улар ейән ҡыҙ, ейән ул тип аталған). Ҡан ҡәрҙәш булмаған, өйләнешеү йолаһына ҡараған туғанлыҡ терминдарынан башҡорт телендә «ҡ о ҙ а», «ҡунаҡ» һүҙҙәре менән яһалған исемдәр бар: Ҡоҙабай, Ҡоҙаш, Ҡоҙашман, Ҡоҙаҡай, Ҡунаҡбай, Ҡунаҡбикә, Ҡунаҡҡужа һ. б. Был төр исемдәр боронғо кешенең ҡоҙа, ҡоҙағыйҙарҙы хөрмәт итеп, ҡунаҡты ҡәҙерләп, улар хөрмәтенә балаһына исем ҡушыуҙарын күрһәтә. 4. Тарихи шәхес, халыҡ батырҙары исемдәре Борон-борондан халыҡ үҙ заманының күренекле кешеләренең исемдәрен ҡәҙерләп, мәңгеләштерергә тырышҡан. Иң борон замандарҙа ырыу, ара батырҙары исемдәрен данлап, исем итеп ҡушһалар, ислам динен таратыу башланған дәүерҙәрҙә дин әһелдәре (Мөхәммәт, Ғәли, Ғайса, Муса, Йосоп, Фатима, Ғәйшә, Хәҙисә) исемдәрен ҡулланғандар. Төрлө тарихи осорҙа төрлө исемдәр мәңгеләштерелгән. Халыҡ азатлығы, ирек әсән барған көрәштәрҙә — ил батырҙары, тыныс тормошта — ил менән оҫта, аҡыллы етәкселек итеүсе шәхестәрҙең исемдәре данланған. Ошондай шәхестәрҙең исемдәре халыҡ араһында киң таралыш алған (Мәҫ., Тамъян, Бикбай||Бикбау). Революцияға тиклемге Россияла халыҡ батырҙарының исемдәрен ҡушыу тыйылған булған. Шуның өсөн Салауат, Юлай, Арслан тигән исемдәр ул осорҙа бөтөнләй ҡушылмаған. Октябрь революцияһынан һуң революция юлбашсылары, тарихи ваҡиғаларға арналған атамалар кеше исемдәренә өйләнде: Маркс, Ингил (Энгельс) Вил (Владимир Ильич Ленин), Вилена, Ленар (ленинская армия), Ким (коммуни-стический интернационал молодежи). Рева һәм Люция (революция), Октябрь, Октябрина, Марат, Клара, Рифмир (революционный мир), Коммунара, Майя һ. б. Был тәр исемдәрҙең ҡайһылары бөгөнгө көндә ҡулланылышта йөрөмәй, ләкин йәмғиәт үҫешендә булған социаль үҙгәреште сағылдырып, бөтә төрки халыҡтарҙың кеше исемдәре теҙмәһендә күрһәтелгән. Ер-һыу атамаларынан яһалған исемдәрҙең бер төркөмө, баланың ҡайһы ерҙә тыуыуын билдәләп, шул ерҙең иҫтәлеге итеп ҡушылыуы сәбәпле, арнау исеме итеп ҡарала. Мәҫәлән, Ирәндек тигән исемде ғүмер буйы ошонда торған кеше ҡушмай, ә ситтән килеп йәшәгән кеше, ошонда йә-шәүенең бер иҫтәлеге итеп ҡуша. Ҡаратабын ырыуы шә- 172
жәрәһендә быға бик асыҡ бер миҫал бар: «Ҡара табын би боронғо урыннарын ташлаб, Чулман йылғасы буйына күчкән. Аның улы Чулман би шунда туған»26. Баланың тыуған ерҙән алыҫта, ситтә тыуыуын билдәләп исем ҡушыу йолаһы ла борон замандарҙан килә. һәм тыуған, торған ер иҫтәлеге итеп исем ҡушыуҙы әле лә осратырға мөмкин. Юғарыла башҡорт исемдәре исем ҡушыу сәбәптәре буйынса айырымланған тематик төркөмдәргә бүленеп ҡаралды. Башҡорт исемләренең лексик яҡтан сығышын тикшерһәк, уларҙың күбеһе боронғо төрки, боронғо башҡорт һүҙҙәренә ҡайтып ҡалыуы асыҡлана. Бөгөнгө башҡорт исемдәре составында ғәрәп, фарсы телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр ҙә күп, ләкин ул исемдәр быуаттар буйына башҡорт теле ҡалыбына һалынып, башҡортлашып бөткәндәр. Уларҙы төп башҡорт исемдәренән айырыу мөмкин дә түгел. жүктеу/скачать 5.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|