Таңһылыу Кусимова исемдәр донъяһында в мире имен
жүктеу/скачать 5.08 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- РЕГУЛЯРНЫЕ ИМЕНООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ КОМПОНЕНТЫ
- ИСЕМДӘР ТАРИХЫ
Х ХАЛИДА ар. —1) вечная, непре- ходящая; 2) подруга ХАРИСА ар. — защитница, за- ступница ХАФАЗА ар. — спокойная, терпе- ливая; памятливая, оберегаю- щая ХАФАСА ар.— см. Хафаза ХАЯТ ар. — жизнь ХУББИ ар.—любимая (употреб- ляется как именообразователь- ный компонент) ХУББИНИСА ар.— хубби люби- мая+ниса девочка, девушка ХУББИЯМАЛ ар. — хубби люби- мая+ямал красивая ХУМАЙРА ар. — наследство, дар ХУМАЙРА перс. — птица счастья ХУРМА перс. — финики ХУРШИДА перс. — солнцеподоб-ная, ясная ХУСНИКАМАЛ ар. — хусни пре-красная+камал совершенная ХУСНИЯ ар. — хорошая, лучшая ХУСНИЯМАЛ ар. — хусни лучшая + ямал красивая ХУСНА ар. — очень красивая; красавица ХУБЬЯМАЛ перс, ар,—хуб хорошая, добрая+ ямал красивая ХАБИБЬЯМАЛ ар.— хабиб лю- бимая+ямал красивая ХАБИБА ар.—любимая; спутни- ца жизни ХАБИРА ар. — знающая, осведом- ленная ХАДИСА ар. — 1) рассказ, собы- тие; 2) недоношенный ребенок; 3) имя жены пророка Мухаме- да ХАЖИРА ар. — запрет ХАЖИЯ ар. — от слова «хажи» — поломник ХАЖАР ар. — камень ХАЖАР др. евр. — странствие
ХӘЙЕРБАНАТ ғәр.—иң яҡшы, шәп ҡыҙ ХӘЙЕРНИСА ғәр. — иң яҡшы ҡыҙ ХӘЙРИӘ ғәр. — яҡшы, һәйбәт ХӘЙРИЯМАЛ ғәр. — иң матур ХӘКИМӘ ғәр. — аҡыл эйәһе, түрә ХӘЛИҘӘ||ХӘЛИДӘ ғәр.—мәңгелек, ғүмерлек ХӘЛИМӘ ғәр. — йомшаҡ күңелле, мәрхәмәтле ХӘЛИСӘ ғәр. — саф, таҙа ХӘМИҘӘ ғәр.—маҡтаулы, маҡтауға лайыҡ ХӘМДИНИСА ғәр. — маҡтаулы ҡыҙ ХӘМДИӘ ғәр. — маҡтаулы ХӘНИФӘ ғәр. — ысын, саф ХӘНИӘ ғәр. — ҡыҙғаныусан, миһырбанлы ХӘНҮӘТ ғәр. — муллыҡ; ҡара;
ХӘНӘ ғәр. — бәхет ХӘСБИ ғәр. — ҡәҙерле, хөрмәтле (ҡатын-ҡыҙ исемдәре компоненты) ХӘСБИКАМАЛ ғәр. —хәсби+ка-мал ХӘСБИНУР ғәр.—хәсби+нур ХӘСБИЯМАЛ ғәр. — хәсби+ямал ХӘСИФӘ ғәр.—һиҙгер, тойғоло ХӘТИМӘ ғәр. — бик йомарт; оҫта; һуңғы бала ХӘТИРӘ ғәр. — иҫтәлек ХӘТИФӘ ғәр. — бәрхәт, плюш ХӘТФӘ ғәр. — бәрхәт, плюш ХӘФИЗӘ ғәр.—һаҡлаусы, яҡлаусы; хәтерле; иҫтәлек ХӘШИӘ ғәр.—һуңғы; төпсөк ҡыҙ ХАИРБАНАТ ар. — хаир самая лучшая+банат девочка ХАИРНИСА ар. — хаир+ниса ХАЙРИЯ ар. — лучшая ХАЙРИЯМАЛ ар.—хаир самая лучшая+ямал красивая ХАКИМА ар. — мудрая, умная; глава ХАЛИДА ар. — вечная ХАЛИМА ар.— душевная, добрая, снисходительная ХАЛИСА ар. — чистая, непороч-ная ХАМИДА ар. — достойная похва-лы ХАМДИНИСА ар.— хамди по-хвальная+ниса девочка ХАМДИЯ ар. — достойная похва-лы ХАНИФА ар. — истинная, чистая ХАНИЯ ар. — жалостливая, добрая ХАНВАТ ар. — изобилие, обилие ХАНЯЦХЭНЭ ар. —счастье ХАСБИ ар.—дорогая, уважае-мая (компонент женских имен) ХАСБИКАМАЛ ар. — хасби+ка- мал ХАСБИНУР ар. — хасби+нур ХАСБИЯМАЛ ар. — хасби+ямал ХАСИФА ар.—чувствительная, впечатлительная ХАТИМА ар. —щедрая; искусная; последний ребенок ХАТИРА ар.—память, воспоми- нание ХАТИФА ар. — бархат, плюш ХАТФА ар. — бархат, плюш ХАФИЗА ар. — оберегающая; хра- нящая; памятливая; память ХАШИЯ ар. — последняя; последний ребенок ҺАНДУҒАС ғәр. — ҡош исеменән (матурлыҡ, гүзәллек билдәһе) ҺАУА бор. йәһ., ғәр.—тормош биреүсе, әсә (боронғо легенда буйынса, донъяла иң беренсе ҡатындың исеме) һ САНДУГАС ар.—соловей (символ красоты, изящества) ХАВА др. евр., ар.—дающая жизнь (согласно легенде, имя первой женщины Евы)
143 баш.— һөйәкле СУЮМБИКА баш. — любимая ҺӨЙӨМБИКӘ ҡыҙ ҺӨЙӘРБИКӘ баш. — һөйәкле ҡыҙ ҺӨЙӘРКӘЙ баш.—һөйәкле ҺЫЙЛЫБИКӘ баш. — һыйлы, һыйы булған ҺЫЛЫУ баш. — матур, гүзәл ҺЫЛЫУБИКӘ баш. — һылыу, матур ҡыҙ ҺЫЛЫУҠАЙ баш. — матур, гүзәл, һылыу ҺӘҘИӘ ғәр. — бүләк, иҫтәлек ҺӘЖӘР ғәр. — таш (ныҡ булһын тип ҡушылған исем) ҺӘМИӘ ғәр. — тырыш, уңған ҺӘНЕҮӘТ ғәр. — муллыҡ ҺӘНИӘ ғәр. — яғымлы, йәмле СУЯРБИКА баш.—любимая СУЯРКАЙ баш.—любимая СЫЙЛЫБИКА баш. — девушка с угощением СЫЛУ баш. — красивая, прекрас- ная СЫЛУБИКА баш.— красивая, пре- красная девушка СЫЛУКАЙ баш. — красивая, кра- сотка ХАДИЯ ар. — дар, подарок ХАЖАР ар.—камень (выражает пожелание, чтобы ребенок был крепким, здоровым) ХАМИЯ ар. — старательная, дель- ная ХАНУАТ ар. — изобилие, обилие ХАНИЯ ар. — привлекательная, приятная
Ш ШАРШАМБИКӘ фарс, баш. — шаршамбы көн тыуған ШАФИҒА ғәр. — рәхимле, шәфҡәтле; яҡлаусы, яратҡан дуҫ ШАҺИҘА ғәр. — күреүсе, шаһит ШИРИН фарс. — татлы, ләззәтле ШӘЙҘӘ фарс. — ғашиҡ булған, яратҡан ШӘЙХӘ ғәр. — башлыҡ, етәксе ШӘКИРӘ ғәр. — шөкөр иткән, ҡәнәғәт булған ШӘКҮРӘ ғәр. — шөкөр иткән, ҡәҙерҙе белгән ШӘМСИ ғәр. — ҡояш (ҡатын-ҡыҙ исемдәре компоненты) ШӘМСИБАНАТ ғәр.—ҡояш йөҙлө (ҡыҙҙар) ШӘМСИБАНЫУ ғәр, фарс. — шәмси + баныу ШӘМСИБИКӘ ғәр., баш.— ҡояш ЙӨҘЛӨ ҠЫҘ ШӘМСИБӘҘӘР ғәр.— ҡояш, тулған ай кеүек матур ШӘМСИБӘҺӘР ғәр, фарс.— яҙ ҡояшы ШӘМСИКАМАЛ ғәр. — шәмси+ камал ШАРШАМБИКА перс, баш. — шаршамбы среда+ бика (роди-лась в среду) ШАФИГА ар. — сострадательная, милосердная, любящая; покро-вительница, любимая подруга ШАГИДА ар. — свидетельница ШИРИН перс. — сладкая ШАЙДА перс. — влюбленная ШАЙХА ар. —глава, руководи-телъница ШАКИРА ар. — признательная, благодарная ШАКУРА ар. — признательная, благодарная ШАМСИ ар. — солнце (компонент женских имен) ШАМСИБАНАТ ар. — солнцепо-добная ШАМСИБАНУ ар, перс. — шамси соля^е+бану девушка ШАМСИБИКА ар, баш. — солн-целикая ШАМСИБАДАР ар. — шамси солнце+бадар полная луна; красивая ШАМСИБАХАР ар, перс. — ве-сеннее солнце ШАМСИКАМАЛ ар.— шамси со-лнце+кшап совершенная
144 ШӘМСИҠӘМӘР ғәр. — ҡояш һәм ай кеүек ШӘМСИНАҺАР ғәр. — шәмси (ҡояш) + наһар (көн) ШӘМСИНИСА ғәр. — ҡояш кеүек ҡыҙ ШӘМСИНУР ғәр. — ҡояш нуры ШӘМСИӘ ғәр. — ҡояш кеүек ШӘМСИЯМАЛ ғәр. — шәмси (ҡояш)+ямал (һылыу) ШӘРИФӘ ғәр. — ҡәҙерле, маҡтаулы, мәрхәмәтле ШӘРҠИӘ ғәр. — көнсығыш ҡыҙы; бәхетле ШӘҮРӘ ғәр. — танылған, мәшһүр ШӘФИҒА ғәр. — рәхимле, шәфҡәтле, миһырбанлы; һөйәкле; яҡлаусы, яҡын дуҫ ШӘФӘҠ ғәр. — эңер ҡыҙыллығы, нуры (кис, эңерҙә тыуған) ШӘҺИҘӘ ғәр,—ҡорбан (изге, хаҡ эш әсән ҡорбан булыусы) ШӘҺӘР фарс. — 1) билдәле, данлыҡлы; 2) ҡала ШӘҺӘРБАНЫУ фарс. — шәһәр + баныу ШӘҺӘРБИКӘ фарс, баш.— шәһәр + бикә ШӘҺӘРБОСТАН фарс. — шәһәр + бостан (баҡса) ШАМСИКАМАР ар. —шамси со-лнце+камар луна ШАМСИНАХАР ар. — шамси со-лнце+нахар день ШАМСИНИСА ар.— шамси со-лмңе+ниса девочка ШАМСИНУР ар. — лучи солнца ШАМСИЯ ар. — солнцеликая ШАМСИЯМАЛ ар. — шамси со-лнце + ямал красивая ШАРИФА ар. -г почетная, слав-ная, благородная ШАРКИЯ ар. — девушка Востока; счастливая, удачная ШАУРА ар. — известная, знамени-тая ШАФИГА ар. — сострадательная;, милосердная, любящая; покро-вительница, любимая подруга ШАФАК ар. — вечерняя заря, вечер (родившаяся вечером) ШАГИДА ар. — жертва (за спра-ведливось, за правое дело) ШАГАР перс. — 1) известная,. знаменитая; 2) город ШАГАРБАНУ перс. — шагар+бану ШАГАРБИКА перс, баш.—шагар + бика (компонент женских имен) ШАГАРБУСТАН перс. — шагар + бустан сад, цветник
Ы ЫНЙЫ баш. — аҫыл таш исеменән; бәхет килтереүсе, ынйы кеүек ҡәҙерле ЫНЙЫБИКӘ баш. — ынйы + бикә ЫНЙЫҠАЙ баш. — ынйы+ҡай; үтә ҡәҙерле ЫРЫҪБИКӘ баш.—ырыҫлы (бәхетле) + бикә ИНЬЕ||ИНИЕ||ИНЗЕ баш. — жем- чужина, дорогая; почетная, поч- тенная ИНЙЕБИКА баш. — инье жемчу-
сокровище РЫСБИКА баш. — рыс счастье, талан, удача+бика девочка; счастливая девочка э ЭЛЬВИРА неол., лат., рус.—һары сәсле, алһыу йөҙлә ЭЛЬЗА неол., ингл. нем. — Е л и-з а в е т а («вәғәҙәм — аллама») тигән бор. йәһ. исеменән ЭЛЬВИРА неол., лат., рус.—свет-ловолосая, румяная, янтарная1 ЭЛЬЗА неол., англ., нем. — от др. евр. Елизавета — клятва бо-гу 145 ӘҘИБӘ ғәр.—тәрбиәле, әҙәпле, уҡымышлы; яҙыусы, әҙибә ӘҘИЛӘ ғәр.—ғәҙел, тура һүҙле ӘҠЛИМӘ ғәр.—аң, аҡыл (Жа-нузаков); ил, ғәләм ӘЛИМБИКӘ ғәр., баш. — ғәлим + бикә; ғәлимә, белемле ҡыҙ ӘЛИМӘ ғәр. — ғалимә, белемле ӘЛИФӘ ғәр,—дуҫ, иптәш ӘЛИӘ неол,. ғәр. — бөйөк ӘЛМИРА неол., рус. — Испания-лағы Әлмерия тигән ер-һыу атамаһынан ӘЛФИНУР ғәр. — беренсе нур; дуҫлыҡ нуры; мең төрлө нурлы ӘЛФИРӘ неол.— Әлфиә исеменән үҙгәртелгән булыуы ихтимал ӘЛФИӘ ғәр.—шиғри әҫәр; мең йәшәр; тәүге бала ӘМИЛӘ ғәр.—эшсе, хеҙмәткәр (Ғәмилә исеменән ҡыҫҡартылған) ӘМИНӘ ғәр. —тыныс тәбиғәтле; ышаныслы, тоғро ӘМИРӘ неол., ғәр. — башлыҡ ӘНИСӘ ғәр. — яҡын дуҫ, иптәш ӘНҮЗӘ неол., фарс. — Фәнүзә исеменән ҡыҫҡартылған ӘНҮӘРӘ ғәр. — бик яҡты, бик нурлы ӘСИМӘ ғәр. — яҡлаусы ӘСҠӘП ғәр.—иң яҡын дуҫ; Мөхәммәт пәйғәмбәргә эйәреүсе ӘСҠӘПЪЯМАЛ ғәр. — әсҡәпъямал ӘСМӘ ғәр. — бик юғары, бөйөк ӘСМӘБИКӘ ғәр. — әсмә + бикә ӘСНӘ ғәр. — бик яҡты нур ЮЛДЫБИКӘ баш.— юлды + бикә; юлда тыуған ҡыҙ АДИБА ар. — благовоспитанная, почтительная; образованная; пи-сательница АДИЛЯ ар. — справедливая, прав-дивая АКЛИМА ар. — ум, разум, рассу-док, сознание, интеллект (Джа-нузаков); страна, вселенная АЛИМБИКА ар., баш. — алим учение+бика девушка: ученая, образованная АЛИМА ар. — ученая, образованная АЛИФА ар. — друг, товарищ АЛИЯ неол., ар. — великая АЛЬМИРА неол., рус. — от Аль-мерия (местность в Испании) АЛЬФИНУР ар. — первые лучи: лучи дружбы; сияющая тысяча-ми лучей АЛЬФИРА неол. — возможно, из-мененная форма имени Альфия АЛЬФИЯ ар.—поэтическое про-изведение; тысячилетняя: первый ребенок АМИЛЯ ар. — трудолюбивая, ра-ботящая (измененная форма имени Гамила) АМИНА ар. — спокойная; верная АМИРА неол., ар. — предводитель-ница АНИСА ар. — близкий друг, товарищ АНУЗА неол., перс. — сокрагден-ная форма имени Фануза АНВАРА ар.—лучистая, самая светлая АСИМА ар. — защитница АСКАП ар. — самая близкая по-друга; последовательница про-рока Мухамеда АСКАПЬЯМАЛ ар. — аскап+ямал АСМА ар. — величавая, величест- венная АСМАБИКА ар. — асма + бика АСНА ар.—светлые лучи
ЮЛДЫБИКА баш. — юл дорога, путь + бика (компонент женских имен) 146 ЯҠШЫБИКӘ баш.—яҡшы + бикә; яҡшы, һәйбәт ҡыҙ ЯЛАНБИКӘ баш. — ялан яҡта тыуған ЯМАЛ ғәр.— матур, һылыу, күркәм ЯМАНБИКӘ баш. — яман + бикә (баланы һаҡлау әсән ҡушылған боронғо исем) ЯҢЫЛ баш. — яңылыш һүҙенән (ғаиләлә рәттән ҡыҙ тыуып торһа, яңылышып, малай тыуһын, тигән теләкте белдереп ҡушылған боронғо исем) ЯҢЫЛБИКӘ баш. — яңыл + бикә ЯКШИБИКА баш. — якши хоро- шая+бика девушка ЯЛАНБИКА баш. — ялан поле,
в етепи) ЯМАЛ ар. — красивая, прекрас- ная ЯМАНБИКА баш. — яман пло-
жизнь ребенку, давали имена- обереги) ЯНИЛ баш. — ошиблись (по ста- рому обычаю, это имя давали, когда в семье подряд рожда- лись девочки, чтобы по ошибке родилея мальчик) ЯНИЛБИКА баш. — янил оши-
ИСЕМ ЯҺАУҘА ДАИМИ ҠАТНАШҠАН ҺҮҘҘӘР ҺӘМ ЯЛҒАУҘАР абд, ғәр. — бәндә, ҡол; мәңгелек (ғәҙәттә, ир-ат исемдәренең алдынан ҡушыла) абдул, ғәр.—ҡара: абд абу, ғәр. — ата аҡ, баш. — саф, пак, изге; бөйөк, ҙур; бәхет, ҡот асыл, ғәр.—төп, тамыр, нигеҙ; башланғыс, сығыш аҫыл, ғәр. — шәп, матур (ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ исемдәренең алдынан ҡушыла) бай, баш. — бай; хужа; ир кеше (ир-ат исемдәрендә алдан да килә, ялғау булып та йөрөй) баныу, фарс.—ҡыҙ бала; бикә бей, баш. — түрә, башлыҡ (ир-ат исемдәрен яһаусы ялғау булып йерей) биби, фарс.—ҡыҙ бала; бикә бик, баш. — ҡара: бәк бикә, баш. — ҡыҙ бала бәҙе, ғәр.—иң шәп, ин яҡшы бәк, баш. — түрә, башлыҡ; бей; ныҡ (ир-ат исеменең компоненты) гөл. — фарс.—гөл, сәскә; матур ғужа, фарс.—ҡара: хужа ғәли||ғәле, ғәр.—бөйөк дар, фарс. — ялғау, исемдәргә ҡушылып, эйәлек мәғәнәһен бирә (Ғилемдар — ғилемле) ейән, баш.—туғанлыҡ-ҡәрҙәшлек һүҙе (ғәҙәттә, баланың әсә йортонда тыуыуын билдәләп ҡушылған) зада, фарс. — 1) ир бала, улан; батша улы; 2) ялғау, эйәлек мәғәнәһе бирә (Гөлзада — гөллө, Ғилемзада — ғилемле) зәйн, ғәр. — биҙәк, йәм етдин, ғәр.—дин һүҙенән (ир-ат исемен яһаусы ялғау) иш, баш. — иш, иптәш1 йән || ян, фарс. — йән, ҡот, ырыҫ (ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ исемдәренә ҡушыла) йәр || яр, фарс. — 1) иптәш, дуҫ; 2) ялғау, эйәлек мәғәнәһен бирә (Ғилмияр — ғилемле) камал, ғәр. — кәмселекһеҙ, юғары сифатлы ҡан, баш. — ҡара: хан ҡол||ғол, баш.—ҡол, ярҙамсы; ирҙәр исемен яһаусы ялғау ҡужа, фарс.—ҡара: хужа маһи, фарс. — ай, ай һымаҡ миңле||миң, баш. — «миң» һүҙенән мир, фарс. — башлыҡ мырҙа, фарс.—түрә балаһы: ҡусты ниса, ғәр. — ҡыҙ бала; бикә, ханым нур, ғәр. — нур, яҡтылыҡ сара, фарс. — иң яҡшы, шәп сара, ғәр.—хакимә, башлыҡ сара, йәһ.—ырыу башлығы, ырыу инәһе солтан, ғәр. — батша; батша ҡатыны йәки ҡыҙы (күберәк ирҙәр исеменең алдынан, ҡатын-ҡыҙ исеменең аҙағынан ҡушыла) сура, баш.—улан, ир бала; батыр, ҡыйыу; ярҙамсы, иптәш туған, баш.—туған; хаким, башлыҡ уяла || алла, ғәр.—алла, тәңре (ир-ат исеме ялғауы) фәрхи, ғәр. — шатлыҡ, һөйөнөс, ҡыуаныс фәхри, ғәр. — маҡтаулы, хөрмәтле 148 хажиЦхәже, ғәр.—хажға барған кеше (ир-ат исеменә ҡушыла) хаҡ, ғәр.—хоҙай, тәңре хан||ҡан, баш.—башлыҡ, хан хас, ғәр. — ысын хөбби, ғәр. — яратҡан, һейгән хөсни, ғәр. — бик матур, һылыу хужа || ҡужа || ғужа |( күзә, фарс. — хужа, эйә (ирҙәр исемен яһаусы ялғау) хәсби, ғәр.—ҡәҙерле, хөрмәтле хәйер, ғәр. — иң яҡшы, иң һәйбәт һылыу, баш. — һылыу, матур; ҡыҙ бала шан, ғәр.—дәрәжә шат, баш. — башлыҡ, хаким ша(һ), фарс. — 1) хаким, башлыҡ, хужа; 2) эйәлек ялғауы (ир-ат исемдәренә ҡушыла) шаһи, фарс. — солтан, батша; иң шәп, иң һәйбәт шәмси, ғәр. — ҡояшлы, ҡояш һымаҡ әбд||әбдел, ғәр. — бәндә, ҡол; мәңгелек (ғәҙәттә, ир-ат исемләренең алдынан ҡушыла) әбү|| абу, ғәр — ата ямал, ғәр. — матур, сибәр (күберәк ҡатын-ҡыҙ исеменә ҡушыла)
абдул, ар. — см: абд абу, ар. — отец; компонент муж-ских имен ак, баш. — белый; чистый; свя-щенный, великий; счастливый асыл, ар. — 1) прекрасный, кра-сивый, благородный; 2) корень, основа, суть; начало, происхож-дение (первая часть мужских и женских имен) бай, баш. — богатый; хозяин; муж-чина, муж (компонент мужских имен) бану, перс.—дочь, девочка; госпожа, хозяйка, повелительница бей, баш. — начальник, глава (компонент мужских имен) бек, баш.—начальник, глава; муж; властелин, крепкий, прочный (компонент мужских имен) биби, перс.—девочка; госпожа, дама, хозяйка (компонент женских имен) бик, баш. — см. бек бика, баш.—девочка, дочь; дама, госпожа, хозяйка гали, ар.—великий, выдающийся; возвышенный, знатный (компонент мужских имен) гужа, перс. — см. хужа женских имен) дар, перс. — аффикс обладания: образует имена типа Гилем (знание, образование)+дар: об-разованный гуль, перс. — цветок (компонент женских имен) зада, перс. — 1) сын, дитя; царе-вич, принц; 2) аффикс облада- ния (компонент мужских и женских имен) зиан, баш. — племянник, племян-ница (по обычаю с компонентом «зиан» давали имя ребенку, ро-дившемуся в родной деревне ма-тери) зайн, ар. — украшение; узор етдин, ар. — от дин «религия, вера» (компонент мужских имен) иш, баш.—напарник, друг, това-рищ (компонент мужских и женских имен) камал, ар. — совершенный кан, баш. — см. хан кужа, перс. — см. хужа кулЦгул, баш. — раб; помощник, друг (компонент мужских имен) маги, перс. — луноподобная, кра-сивая, как луна мин, баш. — родинка, родимое пят-но (компонент мужских и женских имен) мир, перс. — глава (компонент мужских имен) мурза, перс. — царевич; младший брат (компонент мужских имен) ниса, ар. — девочка, дочь; госпожа, дама (компонент женских имен нур, ар. — луч, свет (компонент мужских и женских имен) сара, перс. — избранная, самая лучшая, драгоценная (компонент женских имен) сара, ар. — госпожа; чистая, от-борная сара, евр. — родоначальница, глава султан, ар. — царь, правитель; ца-рица, царевна (компонент мужских и женских имен) 150 сура, баш. — сын, дитя; герой, сме-лый; помощник, друг, товарищ (компонент мужских имен) сылу, баш. — красивая, прекрас-ная; дочь, девочка (компонент женских имен) туган, баш. — родственник, род-ной; царь, глава уллаҢалла, ар. — бог, всевышний фархи, ар. — радостный (компонент мужских и женских имен) фахри, ар. — славный, знаменитый (компонент мужских и женских имен) хажи, ар. — паломник (компонент мужских имен) хаир, ар. — самый лучший (компонент мужских имен) хак, ар. — бог, всевышний хан, баш.—хан, глава, правитель хасби, ар. —дорогая, уважаемая (компонент женских имен) хубби, ар. — любимый хусни, ар. — красивыи, прекрас-ный (компонент мужских и женских имен) хужа, перс. — хозяин, обладатель; глава; мужчина (компонент мужских имен) шат, баш. — глава, правитель; хозяин ша (х), перс. — 1) царь, правитель; хозяин; 2) аффикс обладания шаги, перс. — султан, царь, самый лучший, превосходный шамси, ар. — солнечный, светлый; сияющий (компонент мужских и женских имен) ямал, ар.—красавица, красивая (компонент женских имен) ян, перс. —душа; талан, счастье (компонент мужских и женских имен) яр, перс. — 1) друг, товарищ; 2) аффикс обладания (компонент мужских имен)
Кеше исемдәре ҡасан, нисек, тел һәм йәмғиәт үҫешенең ҡайһы баҫҡысында барлыҡҡа килгәндер — быны әйтеүе ҡыйын. Ләкин билдәле булған кешелек йәмғиәте тарихының һәр бер дәүерендә кеше исемдәре булған. Кеше исемдәре бик борон замандарҙа тәүтормош дәүерендә аныҡ телмәр (членораздельная речь) менән бер ваҡытта барлыҡҡа килгән тигән фекер йәшәй. Исемдәрҙең килеп сығышы бик боронғо замандарға ҡарауы тураһында «Алп батыр» тигән башҡорт халыҡ әкиәтендә бик ҡыҙыҡлы мәғлүмәт бар: «Алп!.. тип ниҙер әйтмәк булған да бабай шунда йән биргән. Егет атаһын ҡәҙерләп кенә күмгән дә... атаһының балтаһын алып, ташҡа ҡайрап үткерләгән дә, урманға инеп киткән. Унда бер йыуан оҙон имән ағасы ҡырҡып үҙенә йәйә яһап алған. Өс айыуҙың тарамышынан кереш яһап тарттырған. Имән ҡырҡып, уҡ яһаған, ул уҡтың башағына осло таш ҡуйған. Шулай итеп, егет үҙенә ҡорал яһап ала ла донъя гиҙергә сығып китә. Уралтауҙың аръяғына сығып, ете аҙым атлаған да туҡтаған. Шунда уға бер ҡыҙ осраған. Ҡыҙ уға: — Исемең кем, егет, — тигән. Егет аптырап ҡалған. Кешелә исем тигән нәмә булыуын ул белмәй икән. — Нимә һуң ул исем? — тип һораған егет. Ҡыҙ йылмайып яуап биргән: — Бына һиңә кем тип өндәшәләр һуң? —тигән. Егет әйткән: —Атайым үлер алдынан * Башҡорт әҙәби телендә «исемең кем?» тип һорау дөрөҫ тип ҡабул ителгән, ләкин «исемен, нисек?» тип яңылыш ҡулланыу хатта әҙәби әҫәр биттәрендә лә осрай. 152 ғына миңә «Алп» —тип өндәшкәйне, тигән. Ҡыҙ шунан: — Улай булғас, һин Алпбатыр булаһың инде, — тигән»1. Исем атау, исем ҡушыуҙың төп нигеҙе бына ошонда күренә. Исем иң элек кешегә мөрәжәғәт итеү, өндәшеү өсөн кәрәк булған. Кеше исемдәре ошо ихтыяж менән барлыҡҡа килеп, һуңынан йәмғиәт үҫеше барышында бер кешене икенсе кешенән айырыу өсөн хеҙмәт иткән тамға, билдә һымаҡ нәмәгә әүерелгән. Кеше исемдәре телдәге башҡа һүҙҙәр менән бергә йәмғиәттә барлыҡҡа килә һәм йәмғиәттә генә йәшәй һәм йәмғиәттең продукты булып йәшәүен дауам итә. Исемдәрҙең мәғәнәүи яғы ғына түгел, төҙөлөшө лә социаль факторҙарға буйһонған була2. Мәҫәлән, 1812 йыл Францияла Наполеонға хөрмәт йөҙөнән Наполеон исемен йыш ҡушҡандар. Ислам дине таралған осорҙарҙа күп халыҡтарҙа абд, мөхәмәт, дин һүҙҙәре менән исемдәр күбәйгән. Ә Октябрь революцияһынан һуң Октябрь, Рева, Люция һ. б. исемдәр барлыҡҡа килгән. Тимәк, йәмғиәттең идеологияһы һәр саҡ исемдәргә тәьҫир яһай. Кеше исемдәре башҡа яңғыҙлыҡ исемдәргә (мәҫ., ер-һыу атамаларына) ҡарағанда ла социаль тормошҡа нығыраҡ бәйле. Шуға күрә ижтимағи тормош үҙгәргән һайын исемдәр үҙгәреш кисерә килә. Йәмғиәттең артабанғы үҫеше бер иш, бер төрлө исем йөрөткән кешеләрҙең күбәйеүенә килтерә: аҙаштарҙы — бер төрлө исемдәштәрҙе — бер-береһенән айырыу проблемаһы тыуа. Бер төрлө исемле кешеләрҙе бер-береһенән айырыу әсән өҫтәмә билдә, тамға ҡуйыла. Был билдә ҡушаматты барлыҡҡа килтерә. Тарихи яҡтан ҡарағанда ҡушаматтар кеше исемдәренән алда барлыҡҡа килгән, һуңынан күп кенә ҡушаматтар, бигерәк тә тышҡы ҡиәфәткә, йә башҡа €ер сифатҡа ҡарап бирелгәндәре, кеше исемдәренә әүерелеп киткән. Мәҫәлән, Ҡарабаш, Ҡараҡаш, Аҡбаш, Миңлекәй, Кинйәкәй һ. б. Кеше исемдәре телдә яңғыҙлыҡ исемдәргә ҡарай, һәр яңғыҙлыҡ исем сығышы менән уртаҡлыҡ исемгә барып тоташа. Ләкин һәр уртаҡлыҡ исемдән яңғыҙлыҡ исем яһалмаған кеүек, бөтә ҡушаматтар ҙа кеше исеменә әйләнмәй. Поляк ғалимы С. Роспонд әйтеүенсә, уртаҡлыҡ исемдәрҙең яңғыҙлыҡ исемдәргә әйләнеүе, ғөмүмән, исемдәрҙең килеп сығышы, яһалышы һәм артабанғы үҫеше телдең үҙенә башҡа бер законына буйһонған 3. 1 БХИ, Өфө, 1959, т. 2, 55—56-сы б. 2 Суперанская А. В. Общая теория имени собственного. М 1973, стр. 26. 3 Роспонд С. Перспективы развития славянской ономастики: ж. Вопросы языкознания. 1962, № 4, стр. 12. 153
Тел һәр ваҡыт камиллыҡҡа ынтыла, ә телдең бер өлөшөн тәшкил иткән кеше исемдәрендә бындай ынтылыштың тағы ла көслөрәк икәне күренә. Ошо тенденция исемдәрҙең үҙгәреүсәнлек сифатын арттыра. Кеше исемләренең экспрессив (тәьҫир итеү) яғы ла уны башҡа яңғыҙлыҡ иҫемдәрҙән айырып тора. Кеше исемдәренә иркәләү, кесерәйтеү ялғауҙары ҡушылып, исемдең эмоциональ, тәьҫир итеү көсөн арттыра, уға буяу өҫтәй. Иркәләү, кесерәйтеү ялғауҙары уртаҡлыҡ исемдәргә лә күсә, ләкин уртаҡлыҡ исемдәр менән киң ҡулланылмай. Башҡорт телендә ҡулланылған -ҡай//-кәй, -ҡас//-кәс, -ҡына//-кенә һ. б. ялғауҙар кеше исемдәренең тамырына берегеп ҡатып ҡалған. Мәҫ., Кинйәкәй, Ҡаныҡай, Миңлекәй, Ишкенә, Ҡолоҡас һ. б. Был ялғауҙар бөгөнгө көндә исемдең бер бүленгеһеҙ өлөшө итеп ҡабул ителә. Уртаҡлыҡ исемдең яңғыҙлыҡ исемгә күсеүе, яңғыҙлыҡ исемдең яһалыу процесы фекер үҫешенә лә бәйле. Шуныһы иғтибарға лайыҡ, һәр уртаҡлыҡ исем яңғыҙлыҡ исемгә туранан-тура әйләнмәй. Мәҫәлән, Бүребай, Төлкөбай тигән исемдәрҙе алайыҡ: бүре апелятивы (һүҙе) менән исем яһау өсөн был һүҙгә исем яһаусы «бай» ялғауы ҡушыла һәм кеше исеменә күскәндә бүренең бөтә сифаттары ла иҫәпкә алынмай, ә бер генә сифаты — көслөлөгө алына. Бүренең йыртҡыслыҡ сифаты кеше исеменә күсерелмәй. Төлкө апелятивы менән яһалған исемдә лә уның насар яғы түгел, матур тиреһе, күркәмлеге иҫәпкә алынған. Ә бына инде ҡушамат биргәндә, киреһенсә, бүренең йыртҡыслығы, төлкөнөң хәйләкәрлеге күҙҙә тотола. Шулай итеп, «бүре» һәм «төлкө» һүҙҙәренең билдәле бер мәғәнә менән кеше исемдәренә әйләнеүен күрәбеҙ. Кеше исемләренең һәр береһенең үҙ мәғәнәһе бар, бер телдә лә мәғәнәһе булмаған исемдәр юҡ. Әлбиттә, бөгөнгө көнгәсә һәр халыҡта бөтә (тулы) мәғәнәләре менән исемдәр һаҡланып ҡалмаған. Шулай ҙа төрлө тарихи сығанаҡтарҙа, шәжәрәләрҙә, халыҡ күңелендә һаҡланған кеше исемдәрен тикшереп сығып, кеше исемдәре мәғәнәһе менән ошо халыҡтың ғөрөф-ғәҙәттәренә, йолаларына, культураһына,, эстетик зауҡына, донъяға ҡарашына, материаль тормош шарттарына бәйле килеп сығышын һәм ошо мәғәнә менән ҡулланылып йөрөүен иҫбатларға мөмкин.
жүктеу/скачать 5.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|