Таш№и и№тисодий фаолият асослари


Ташљи савдо жараёнларининг туркумланиши



бет20/33
Дата02.01.2022
өлшемі1.02 Mb.
#452808
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   33
Ташки иктисодий фаолият асослари

1. Ташљи савдо жараёнларининг туркумланиши.

Ташки иктисодиёт фаолиятининг мухим шаклларидан бири ташки савдо булиб, уни режалаштириш, ташкил этиш, бошкариш ва амалга оширишни тугри, аниклигига эришиш учун туркумлаш лозим. Туркумлаш деганда халљаро тижорат келишувини олди-сотти ва товар алмашув келишувларга ажратиш мумкин. Бу классификация олди-сотти келишувларида сотувчи (ташљи савдо келишувларида экспортчи деб аталади) келишув объекти бњлган товарни келишувнинг бевосита љатнашчиси бњлган харидорга (ташљи савдо келишувларида импортчи деб аталади) љандайдир пул суммасини тњлаш мажбуриятини олган таљдирда, бериш мажбуриятини олади, товар алмашиш келишувларида эса бир товар келишув турига бођлиљ шартларга риоя љилинган тарзда иккинчисидан алмаштирилади. Табиийки олди-сотти ва товар алмаштириш келишувларида товарни чет элга олиб кетиш (экспорт) ёки чет элдан олиб келиш (импорт) бњлади.

Лекин олди-сотди келишувларида, шартли љилиб айтганда аниљ књринишдаги экспорт ва импортга дуч келамиз; бундай келишувларда бир контрагент (савдо шериги) ќар бир контрактда фаљат сотувчи-экспортчи ёки фаљат харидор-импортчи бњла олади, карама- љарши савдо келишувлари деб аталадиган товар алмашиш операцияларида эса битта контрагент бир хил товарлар импортчиси ва бошљаларнинг экспортчиси бњла туриб харидорнинг мамлакатининг бошља тадбиркорларидан љандайдир товарлар сотиб олиш мажбуриятини олади (яъни импортчи бњлади). Љарши савдо келишувларнинг бир љанча турлари бњлиб, шу маъруза матнининг кейинги бњлимларида уларга таъриф берилган.

Халљаро савдода реэкспорт ва реимпорт тушунчалари ќам мавжуддир.

Реэкспорт операциялари мамлакатга олдин олиб кирилган товарларни љайта ишловсиз олиб кетиш ва сотишни назарда тутади. Товарларни њзига олиб келган ва кейинги учинчи мамлакатга олиб чиљљан мамлакат (ёки ундаги тадбиркорчилик фаолияти субъектлари) реэкспортчи деб аталади. Реэкспортчи операциялари реэкспортчи билан икки ташљи савдо шартномасининг тузилишини назарда тутади. Биринчи шартномага књра у товарни сотиб олади, иккинчисига књра эса сотади. Бунга мисол тарикасида узимизнинг Республикамиз хакида булсин. Россиянинг Немис автомобилларини Хитойга реэкспорт љилинишини мисол сифатида књриб чиљамиз. Россия фирмаси Германиянинг экспортчи-фирмасидан импортчи бњлиб машина сотиб олади. Кейин эса бу машиналарини Хитой фирмасига реэкспортчи сифатида сотади. Бу ерда Хитой фирмаси импортчи бњлади. Автомобилларни Россияга олиб келиб кейин унинг территориясидан Хитойга сотиш мумкин, уларни Германиядан кемага ортиб тњђри Хитой харидорларига олиб бориш ќам мумкин. Агар Германияда Хитойга машина етказиб беришга хеч љандай хукумат чеклашлари бњлмаса, Россия фирмасининг Германия фирмасидан машина сотиб олиш тњђрисидаги контрактига машинани Германиядан тњђри Хитойга жњнатиш тњђрисидаги моддани љњшиш мумкин. Товарни экспортчидан импортчига љайси йњл билан олиб боришни реэкспортер ва охирги импортчи ташиш чиљимлари, божхона муолажалари ва бошља харажатлар ќисобга олиб ќал љилинади.

Реэкспортчи битимларининг энг асосий шарти шуки, реэкспортчи товарларни љайта ишларга йњл љњймайди, тузилиши ва дизайнига ќеч љандай њзгартириш киритмайди. Реэкспорт операциялари асосан охирги импортчининг буюртмасига биноан амалга оширилади Агар у экспортчи мамлакат бозорига чиља олмаса ва бу чиљиш учун харажатларни ќоќламаса, унга экспортчи билан яхши алољада бњлган реэкспортчига мурожаат љилиш осонрољ, балки реэкспортчи охирги импортчи олдидаги љандайдир бошља мажбуриятлар учун унга сотувнинг фойдалирољ шартларини таклиф этиши мумкин. Баъзан баъзи мамлакатларга экспорт ёки импортни чекловчи савдо-сиёсий шароитлар реэкспорт операцияларига сабаб бњлади.

Агар сотувчи учинчи мамлакатда товарни сотиш хуљуљини чекламољчи бњлса, одатда бу нарса њз сотиш бозорлари манфаатини ќимоя љилиш билан бођлиљ бњлади, у бу нарса олди-сотди шартномасида аниљ књрсатиш керак.

Реимпорт операциялари њз моќиятига књра амалга ошмаган экспорт операцияларидир, улар мамлакатга ундан олдин олиб кетилган товарларни олиб келишни билдиради. Уларга харидор томонидан брак љилинган, аукционда сотилмаган, консигнацион омборлар орљали сотилмаган, товарларнинг љайтариб келиниши киради. Реимпорт операцияларининг асосий белгиларидан бири ватанда чиљарилган товарларнинг њз мамлакати чегарасини икки марта кесиб њтишидир, яъни олиб чиљишда ва оли келишда. Књргазма ва ярмаркадан љайтарилаётган товарлар реимпорт љилишганга кирмайди.

Бартер операцияси- бу бир ёки ќар хил турдаги товарларнинг маълум миљдорини баќо љиймати миљдорига мос келадиган бошља товар ёки товарларга алмашиши бњйича операциялардир. Шундай љилиб бартер операциясида контрагентлар орасида ќея љандай пул ќисоби бњлмайди. Бартер битимида ёки њзаро бериладиган товарлар миљори ёки томонлар товар етказиб бериш мажбуриятини олган сумма келишиб олинади. Бу операциянинг олди-сотти операциясидан устунлиги шундаки уни амалга ошириш учун валюта керак эмас ва томонлар банклар билан хамкорликка ќаракат љилмайди. Айтайлик, Вьетнам фирмаси њзбек корхонасидан замонавий жиќоз сотиб олмољчи, лекин унинг валютаси йњљ. Шунда у њзбек корхонасини љизиљтирадиган товар топади ва алмашишни таклиф этади. Вьетнам бозорига чиљишга интилган њзбек корхонаси бу алмашишга рози бњлиши мумкин.

Олиб бориш ќажмини келишишда томонлар баќоларни келишишади ва улар ќаљида музокара олиб боришади, контракт матнининг њзида баќоларни књрсатилиши, фаљат божхона органлари бож ва йиђимлар миљдорини аниљлаш ва ташљи савдо статистикаси учун зарур, Контрактда, масалан њзбек контрагенти Вьетнамга 150 минг долларга тенг электр-нур сварка аппаратиларини, Вьетнам томони эса Њзбекистонга 150 минг долларлик минг тонна гуруч етказиб беради деб књрсатилиши мумкин.

Љарши харидлар, экспортчининг импортчи мамлакатдан маълум бир суммага товар сотиб олиш мажбуриятини билдиради.

Бундай операцияни амалга ошириш техникаси љуйидагичадир. Айтайлик Њзбекистондаги импортчи Италияда љандайдир жихоз ёи маълум суммалик товар сотиб оляпти, шунда нархлар келишилгач музакара жараёнида импортчи экспортчига унинг мамлакатида маълум суммага товар сотиб олишни контрактнинг мажбурий шарти љилиб љњяди. Бунда берилган битимга алољаси бњлмаган ќар љандай товар бњлиши мумкин. Бундан ташљари, музокаралар давомида томонлар импортчи аниљ љандай товарларни таклиф љилиши мумкинлигини ва экспортчи љандайларни сотиб олиши мумкинлигини билмасликлари ќам мумкин. Љарши харид љилганда валютанинг љисмини њз мамлакатида саљлаб љолинишини контракда белгилаш муќимдир. Њз маќсулотининг сотилишидан манфаатдор бњлган экспортчи одатда контракдаги ёзувга рози бњлади “Умумий суммадан” деб белгиланадиган харидларнинг ќажми одатда љизђин музокаралар предмети бњлади. Агар бу ќажм 40 % ташкил љилса яхши, лекин у ќеч бњлмаса 10 % ни ташкил этса ќам катта импорт хажмларида Њзбекистон учун валюта тежами сезирали бњлади. Љарши харидлар ќажмини белгилагач, томонлар контрак шартига экспортчи, масалан контракт имзоланган кундан бошлаб 12 ой мобайнида Њзбекистондаги контрагентлар билан љандайдир суммага товар хариди учун (љандайлигини књрсатмай) импорт контрактлари тузилиши ёзиб љњяди. Контракт имзолангандан сњнг њзбек импортчиси Италия экспортчи фирмасининг бирор товарга љизиљишини аниљлаб њз мамлакатида бу товарни љидиришни бошлайди ва Италиядаги контрагентга таклифлар жњнатишни уюштиради. Таклифлар Њзбекистоннинг ќар љандай фирмаси томонидан жњнатилганидек, ќар љандай њзбек товарига ва Италия экспортчисини жалб љила оладиган Италия фирмаси товар етказиб бериш контрактини имзолай олади. Жанубий Шарљий Осиёнинг бир љатор мамлакатлари шу мамлакатларга импорт љилинганда љарши харид мажбуриятини Љонун йњли билан мустахкамлаганлар. Карама-карши харидлар кейинги йилларда айниљса ривожланаётган мамлакатларда кенг кулланилмокда. Ташки савдонинг бир тури,дархакикат, шу мамлакатимиз мохиятига жуда мос хам келади.

Компенсация операциялари бартер операцияларидан ќар бир томондан бир љанча товарлар алмашинуви билан фарљланади, компенсация битимлари билан “конвертация љилинмайдиган сальдо” тушунчаси бођлиљдир. Масалан Даниядаги контрагент “Сибаст” фирмаси Њзбекистондаги контрагент “Ардус” фирмасига 5000 долларлик уй жиќозлари етказиб беради, њзбек томони эса фаљат 4000 долларлик товар таклиф љилиши мумкин. Бериладиган товарларнинг суммасидаги фарљ- 1000 доллар, бу њзбек фирмасининг Дания фирмасига љарзи конвертация љилинмайди. Лекин њзбек фирмаси уни Данияга њтказа олмайди, чунки бу контракт бњйича келишилмаган. Шунда томонлар бу фарљни Ардус фирмасининг њзбек банкларидан бирида очган махсус ќисобида саљланишини келишишмади ва контракт шартларида књрсатишади “Сибаст” бу пуллардан фаљат Њзбекистон фойдалана олади, шунинг учун ќам улар конвертация љилинмайдиган сальдо деб аталади. Бу пуллар рекламага, вакиллик харажатлари, хизмат сафар- варакаларига тњлаш ва Њзбекистондаги бошља ќар љандай товарни сотиб олиш учун ишлатилиши мумкин. Компенсация битимларини амалга ошириш механизми љуйидагича бњлади:

- хар бир контрагент товарларнинг иккита рњйхатини тайёрлайди: бирида у сотмољчи бњлган товарлари рњйхати, иккинчисида эса у харид љилмољчи бњлганлари;

- учрашгач контрагентлар товарлар рњйхатини мухокама љилади ва натижада икки рњйхат аниљланади: биринчисида Дания фирмаси етказиб берадиган товарлар, иккинчисида эса њзбек фирмаси етказиб берадиган;

- товарлар рњйхатини келишгач, контрагент-томонлар рњйхатнинг ќар бир њрни бњйича нархлар келишишга њтадилар;

- етказиб беришнинг нархи ва бошља шартларни келишгач томонлар икки иловали контрактлар имзолайдилар: битта илова Њзбекистонга етказиб бериладиган товарлар рњйхати, иккинчиси эса-Данияга. Иловалар ќар бир товар номи бњйича нарх књрсатилади, кантракт матнида эса њзаро етказиб беришларнинг умумий суммаси, берилади.2. Компенсация асосидаги катта миљёсли операциялар. Охирги пайтда компенсация асосидаги кенг миљёсли операциялар ривожланиб кетди. Бундай операцияларнинг моќияти шундаки бир мамлакат бошља мамлакатнинг жиќоз ва технологиясидан фойдаланиб њз маконида (ерида) масалан, территорияисда саноат объекти љуради. Бу объект куриб ишга туширилгач унинг махсулоти билан эса етказиб берилган жиќоз ва технология учун ќисоб-китоб љилади. Юљорида таърифланган оддий компенсация операцияларидан, кенг миљёсли операциялар љуйидагилар билан фарљ љилади; - компенсация операциялари одатда маблађ жиќатдан кам суммада бњлган пайтда кенг миљёсли операциялар юз минглаб, хатто миллионлаб доллар ќажмида бњлиши мумкин; - кенг миљёсли операциялар, кредит, кредит бњлганда ќам узољ муддатли ва катта суммаларга амалга ошириш учун йирик банклар жалб этилади; - одатда кенг миљёсли операциялар тњђрисидаги битимдан олдин давлат даражасидаги мамлакатлараро битим имзоланади; - одатда кенг миљёсли операциялар узољ муддатли характерга эга бњлади ( 10 йилгача ва ундан ошиљ). Бундан ташљари объектнинг љуриб бњлиниши ва кредитларга тњланиб бњлингандан сњнг ќам контрагентлар орасидаги муносабатлар кейин ќам давом этади: Оддий компенсация операцияси эса љисља муддатли характерга эга бњлган књпинча бир марталик битим билан чегараланади. Компенсация асосидаги кенг миљёсли операцияни амалга ошириш техникаси љуйидагича: - икки мамлакатнинг тегишли ќукумат органлари Њзбекистонда компенсация асосида саноат объектининг љурилиши тњђрисида битимлар имзолайди; - Њзбекистондаги “буюртмачи” Франциядаги “етказиб берувчи” билан ќар иккала томоннинг мажбуриятлари ва уларни амалга ошириш тартиби књрсатилган компенсация асосидаги кенг миљёсли операцияни амалга ошириш тњђрисидаги битимни имзолайди; - томонлар Францияга Њзбекистонга у ерда љурилаётган объект учун жиќоз етказиб бериш учун контракт имзолайдилар; - томонлар Францияга љурилган объектда чиљарилган махсулотни, етказиб берилган жиќоз учун кредитни узиш ќисобига етказиб бериш учун контракт имзолайдилар; - њзбек томони махсулотни Францияга етказиб беради. Кенг миљёсли операциянинг амалга оширишининг мураккаблиги шундаки томонлар контрактда ёзиб љњйилган њз мажбуриятларнини аниљ бажаришлари зарур. Айниљса, бу саноат объектини ишга туширишига тегишлидир. Объект ишга тушган ондан бошлаб Францияга кредитни узиш учун махсулот етказишни бошлаши керак, агар объектни ишга туширилиги кечикса, кредитни узиш валютада ёки бошља корхоналарнинг тенг баќолимаќсулоти билан амалга оширилади. Кенг миљёсли компенсация асосидаги операцияларни амалга оширишда ќар томондан бир эмас, балки бир нечта љатнашчи бњлиши мумкин.

3. Т.И.Ф. ни амалга оширишнинг махсус шакллари.



ТИФни амлга оширишда унинг бир нечта алохида, махсус шаклларидан фойдаланилади. Уларнинг махсус дейилиши, ноёблиги, алохидалиги ва узига хослиги билан белгиланади.Бериладиган хом ашё билан бњлган битимлар ќам љарши савдо битимларига киради. Уларни моќияти љуйидагича, масалан Њзбекистонда хом ашё, айтайлик нефт бор аммо унда нефтьни љайта ишлаш корхоналари етарли эмас. Шунда Њзбекистондаги контрагентлар Туркманистондаги контрагент нефтни љайта ишлаш заводи билан нефтни љайта ишлаш ва нефт маќсулотларини олиш ќаљида контракт имзолайди. Нефтни љайта ишлаш маќсулотининг бир љисмини Туркманистон нефтни љайта ишлагани учун тњлов сифатида њзига олиб кетади. Шу операция бошља тарзда амалга оширилиши мумкин.Туркманистон контракт асосида Њзбекистондан нефт олиб келади ва љисман нефт махсулотлари, љисман эса пул билан хисоб-китоб љилади. Бундай операциянинг яна бир варианти љуйидагича бњлиши мумкин: Њзбекистон Туркманистондан њзининг улуши бњлган нефтни љайта ишлаш махсулотларини олб кетмасдан Туркманистонни њзида учинчи давлатга сотади ва бу савдо учун таркман корхоналарини воситачи сифатида жалб этиши мумкин.Эскирган маќсулотни пул тњлаб љайтариб олиш-товар алмашиш операцияларининг яна бир махсус књринишидир. У аввало машина-техник буюмлар, автотарнспорт техникаси, йњл-љурилиш техникаси, љишлољ хњжалик машиналари кейинги йилларда эса самолёт ва вертолёт техникасига ќам тегишлидир. Бундай операциялар ташаббускори одатда импортчи бњлади. Агар экспортчи импортчига ундан янги машиналарни сотиб олишни таклиф љилса импортёр ундан эскирган техникани љайта сотиб олинишини мажбурият љилиб љњйяди. Албатта гап бир турдаги техника ќаљида боради. Агар автомобиллар таклиф љилинса, автомобилларни љайта сотиб олиши зарур бњлади. аммо љайтариб сотишга таклиф љилинган автомобиллар ишлатиш мумкин бњлган холатда бњлиши зарур. Бунда љайта сотиб олинаётган автомобиллар янгисини таклиф этаётган фирманики эмас, бошља фирманики ќам бњлиши мумкин. Янги техника сотиш, эскисини сотиб олиш тњђрисидаги музокаралар бир ваљтнинг њзида олиб борилиши мумкин: контрактлар сотиш ва сотиб олиш учун бњлак ёки битта контракт тузилиши мумкин, бир ваљтнинг њзида у ва бу автомобиллар нархи ќам келишиб олинади. Љаттиљ раљобат ва њз махсулотини сотиш истаги, айниљса бозорнинг келажаги бњлса экспортчи импортчининг таклифига рози бњлишига ва ундан эскирган техникани љайта сотиб олишга мажбур бњлади. Импортчига бундай операциялар жуда фойдалидир, чунки у њзининг валюта сарфланишини камайтиради ва янгиси билан алмаштириб эски техникадан љутилади. Янги техникани сотиб эскисини сотиб олган эскпортчи ундан максимал фойда олишга харакат љилади. Эскирган техникани изчил текширувидан сњнг у љайси машиналар товар књриниши беришини белгалайди ва уларни олдиндан таъмирлаб, бошља харидорларга сотиш учун таклиф љилади, књпинча ривожланаётган мамлакатларга ишлатилган машиналар, яъни “секанд-ханд” сифатида. Товар књриниш бериш иљтисодий жихатдан бефойда бњлса экспортчи уларни љисм ва бњлакларини нуљсонли ва ярољлиларга ажратади. Љайта ишлаш учун ярољсизларини металломга, бошљалари эса таъмирлаш-љайта тиклаш ишлари учун ишлатилади. Бутлаш учун етказиб бериш товар алмашув операцияларининг бир књринишининг мохияти љуйидагилардан иборат: Масалан Узбекистондаги контрагент Туркиялик металлни кайта ишлаш асбобсозлик корхонасига метални пресслаш станоги ясаш учун буюртма беради. Кема нархи келишилгандан сњнг музокарада бњлган буюртмачиси бажарувчидан кема бутлов љисмлари асбобларининг бир љисмини ва жиќозларнинг бир љисмини буюртмачидан бажарувчи олинишини мажбурий шарт љилиб љњяди ва олдиндан бундай љисмларнинг рњйхатини беради. Буюрмачи бу шартни њз юртида чиљарилган жиќозни ишлатилиши љулайрољ бњлиши билан изоќласада у ќаљиљатда валютани тежамољчи бњлади. Ќар љандай мураккаб бутлов жиќозлари ва љурилмалари бутлаш учун етказиб бериш контракти предмети бњлиши мумкин. Бутлов асбоб ва љисмлари эса-асосан стандарт двигателлар, насослар, аккулмяторлар ва бошљалар.4. Жаќон бозорида фаолият књрсатаётган фирмалар классификацияси. Халљаро савдодаги битимларнинг жуда књп миљдори воситачилик ишини олиб бораётган корхоналар ёрдамида амалга оширилади. Бу бњлимда савдо-воситачилик операцияларининг асосий турлари, уларни амалга оширишнинг механизми ёритиб берилади, уларнинг њзига хослиги очиб берилади.савдо-воситачилик операциялари деганда ишлаб чиљарувчи ва истеъмолчининг топшириђи билвн улар бођлиљ бњлмаган, улар орасидаги битим ёки махсус топшириљ асосида иш књрувчи савдо воситачиситомонидан бажариладиган олди-сотти операцияларига айтилади. Иљтисодий маънодаги савдо воситачилиги-анча кенг тушунча бњлиб асосан чет эл контрагентини излаш, битимларни тайёрлаш ва бажариш, томонларни кредитлаш ва харидорга товарга тњлаш учун кафолат бериш, танспорт ва операцияларни амалга ошириш ва товарларни ташишда товарларни суђурта љилиш, божхона расмиятчиликларини бажариш, товарларни чет эл бозорларида юритиш учун реклама ва бошља тадбирлар њтказиш, техник хизмат књрсатишни амалгаошириш ва бошља операцияларни њтказишларни њз ичида олади.Воситачилик жалб этиш:- товар сотиш тезлигини ошириш ва капитал айланишини тезлаштириш ќисобига фойдани књпайтириш;- бевосита конъюнктурани яхшилаш даврида хориж бозорида товарни сотиш ќисобига фойдани ошириш, чунки воситачилар охирги истеъмолчилар билан бирга туриб талабнинг ќар љандай њзгаришига сезгирлик билан жавоб беради;- махсулот бирилигга љаратилган чиљимларни камайтириш ќисобига фойдани књпайтириш.Воситачилик операциялари савдо ва фуљаролик хуљуљи нормалари билан тартибга солинади. Масалан, Њзбекистон Республикаси “Фуљаролик кодекси” икки турдаги вакилликни (бир шахснинг иккинчи шахс њрнига маълум юридик ќаракат љилиш учун вакил љилиниши) књзда тутади: вазифа шартномаси билан расмийлаштириладиган комиссия шундай љилиб чет эл корхоналари билан муносабатлар топшириљ шартномалари ёки комиссия шартномалари билан тартибга солинади.Њзбек корхоналари хорижий воситачиларга мурожаат љилишда контракт шартномаларидаги шахсий хуљуљ нормалари ёки халљаро шаљсий хуљуљ номалари њзбек корхоналарининг экспорт-импорт операцияларига тњђри келиши ёки келмаслигига љарайди.Хорижий мамлакатларда воситачи ва тадбиркорлар орасидаги муносабат фуљаролик шартномаларининг љуйидаги турлари билан тартибга солинади: 1. Роман-гермон хуљуљ тизими таъсиридаги мамлакатлар (Франция, ГФР, Япония, Италия, Бельгия, Нидерландия, Швейцария, Скандинавия, Лотин амеракаси давлатлари ва бошља књп мамлакатлар)-шартнома топшириђи ва шартнома комиссияси. 2. Инглиз америка љонун тизими таъсиридаги мамлакатларда ( Япония, АЉШ, Британия миллатлари хамдњстлиги мамлакатлари, љисман Канада, Хиндистон, Покистон, Австралия ва бошљалар)-агентлик шартномаси. 3. Барча мамлакатларда - товар ва хизматларни жойланиши тњђрисидаги 9алоќида савдо љилиш хуљуљи бериш тњђрисида, алоќида импорт, франмиз тњђрисида ва бошљалар) шартнома ва фракторинг тњђрисидаги шартнома билан. Топшириљ шартномалари ва комиссия шартномалари бњйича ќаракат љилувчи воситачиларни “агентлар”, воситачилар имзолаган шартномалар эса, - “агетлик битимлари” деб аташ мумкин. Халљаро хукумат ва нохукумат тошкилотлари, бњлак фирмалар томонидан ишлаб чиљилган агентлик битимлари проформалари шартнома амалиётида кенг љњлланилмољда. Масалан, халљаро савдо палатаси агентлик шартномалари тузиш бњйича љњлланма ишлаб чиљљан ( International Chamberof Commerce Commercial agency (Guide for the drawing up of contvact/ No 4100, 1990)). Ташљи савдодаги воситачиларни уларга бериладиган ваколатлар љњлаш ва уларни бозордаги њрнига љараб классификация љилиш мумкин.Воситачининг хуљуљ ва мажбуриятлари уларни ваколат берувчилар билан шартномасида белгиланади. Бунда шунга њхшаган асосда бњлади: воситачи учинчи шахс билан битим имзолай оладими, кимнинг хисобидан ва кмининг номидан у бу ишни љила олади. Шунинг учун воситасиларни тњрт асосий гуруќга бњлиш мумкин:- учинчи шахслар билан битим тузиш хуљуљига эга бњлмаган воситачилар (агент вакил, брокер, даллоллар);- њз номидан, лекин вакил љилинга ншахс хисобидан учинчи шахс билан битим имзолайдиган воситачилар (комиссионерлар, консигнаторлар);- вакил љилган шахс номидан ва ќисобидан учинчи шахс билан битим имзолайдиган воситачилар (вакил агентлар, савдо агентлари);- њз номи ва њз хисобидан учинчи шахс билан битим имзолайдиган воситачилар (савдогарлар, дистрибьюторлар, диллерлар). Агент-вакил фаљат маълум бозорда товарларни келишилган хисоби бњйича принципал (вакли љилинган шахсни) нинг манфаатини ќимоя ќилади. У на њзи ва на принципал номидан агент љилинган товар учун контракт имзолаш хуљуљини олмайди. Агент вакилнинг мажбуриятилари љуйидагилари киради:- макетинг тадљиљотларини њтказиш ва принципал бозор йњналишлари тњђрисида хабардор љилиш;- принципалга товарларга техник талаблар ва нархлар тњђрисида хабар бериш;- принципални истеъмолчилар талаби, буюртмаларнинг тахминий жойлашиши ќаљида хабардор љилиш;- ишбилармон доираларда принципал ва унинг товарлари ќаљида яхши фикр яратиш ва рекламани амалга ошириш;- контрактларни тузилиши ва амалга оширилишига ёрдам бериш;- принципиалларни буюртмаларини жойлаштириш хаљидаги љарорлар бођлиљ бњлган товар, импортчилар, давлат ва бошља ташкилотлар билан иш алољалари њрнатиш. Агент-вакил номига катта фирмалар ёки ишбилармонлар доираларда етарли даражада юљори њринни эгаллайдиган жисмоний шахсларни жалб этилади. Агар шу агент ёрдамида контракт имзоланса унга 2-5 % миљдорида мукофат тњланади, битим суммаси катта бњлганда эса бу сумма катта миљдорни ташкил этиб агентнинг љилган харажатларидан анча юљори бњлади. Аммо принципал бу битимга келажакда шу харид билан агент-вакилнинг љатнашувсиз битим тузиш маљсадида рози бњлади. Брокерлик операциялари -аниљ белгиланган товар ёки операциялар бњйича ишлайдиган мутахассис воситачи-брокерлар томонидан амалга оширилади. Брокерлар-товарларни сотиш ва сотиб олиш бњйича ќаракат ќилувчи шахслар бњлиб њзлари шартнома томонида сотувчи ќам харидор бњлиб хам иштирок этмайди. Уларнинг вазифаси сотувчи учун харидорни топиш ва улар орасида контракт тузилишида ёрдам беришдир. Товарлар бњйича ишловчи брокерларга мисол бу Англядаги ёђоч маќсулотлари бњйича брокерлардир. Англиядаги маќсулотлари бњйича операцияларни деярли хаммаси брокерлар орљали амалга оширилади. Операциялар бњйича ишлайдиган брокерлар булар биржа брокерларидир. Брокер ишини шу тарзда схематик тарзда тасвирлаш мумкин.- Финляндиядаги экспортчилар инглиз брокерларига берилган товар бњйича исталган хар љандай мамлакатдан харидор топишни илтимос љилади;- брокер Суриядаги импортчига берилган товарни экспортчидан сотиб олишни таклиф љилади;- розичиликдан кейин брокер контрагентларни учраштиради;- контрагентлар контракт имзолайдилар;- экспортчи Сурияга товар етказиб беради.Агар муносабатлар узољ муддатли характерга эга бњлса, улар шартнома билан расмийлаштирилади. Одатда брокерлар анча љимматли катта партия билан савдо љиладилар, шунинг учун ќам уларнинг хизмати учун оладиган маблађи ќам књп эмас. Йирик брокерлик компаниялари кредитлашда барклар билан хамкорлик љиладилар. Баъзан харидорларнинг њзи кредитчи бњлади ёки брокерлар баъзан харидорлар учун кафолатни њзларига олади, албатта уларнинг хизмат ќаљлари миљдорини оширади. Комиссион операцияларида комитент ва комиссионер контрагентлар бњлади. Бунинг моќияти шундаки, комитент комиссионерга комиссионер љошида, аммо комитент ќисобидан учинчи контрагент билан олдт-сотти операциясини амалга оширишни топширади. Комиссионер фаљат комитент учунгина воситачи бњла олади. Учинчи контрагент томони, аниљрољ айтганда агар комиссионерга бирор нарса сотиш топширилган бњлса-харидор ёки комитент комиссонерга бирор нарса сотиб олишни топширган бњлса, сотувчи бњлади. комиссионер комитент билан алољаларини комиссия шартномаси асосида тузади. Одатда комиссяи шартномаси бир марталик характерли бњлиб, унда хуйидагилар эслатилади;- импортдаги минимал ва экспортдаги максимал нархлар;- келишилган товар партияларини етказиб бериш муддати;- товарнинг ахриги техник ва сифат тавсифи;- комитентнинг комиссионерлар ва комиссионерларнинг комитент олдидаги мажбуриятлари;- комиссион мукофатлар миљдори ва тњланиш тартиби; Комиссия операциялари икки турда бњлими мумкин. Биринчи турдагиси-љуйидаги хусусиятлар билан ажралиб турувчи операциялар;- комиссионер операцияни амалга ошира туриб бир лахза хам товар эгаси бњла олмайди ва това тњђри сотувчидан харидорга њтади;- комиссионер комитент олдида учинчи томондан мажбуриятларни бажарилиши учун жавобгарликни олмайди;- комитент билан учинчи томон њртасидаги ќисоб-китоб тњђридан тњђри амалга оширилади.Комиссион мукофатлари миљдори комиссионернинг савдо операцияларини амалга ошириш харажатларини љоплаш ва фойда олишни таъминлаши зарур. Жаќон амалиётида комиссион операциялардаги комиссион мукофат миљдори умумий битим нархининг 1,5-3,5 %ни ташкил этади. Комиссион операцияларнинг иккинчи тури комитент комиссионерга бирор нарсани сотишни топширганда љњлланиши мумкин. Комитент ва комиссионер орасида “делькредере” деб аталадиган шартнома тузилади, унга књра агар харидо тњлашга љодир бњлмай чиљса комиссионер харидорнинг тњловга љодирлиги тњђрисида жавобгарликни њзига олиб комитентга барча харажатларни љайтаради. Комиссионер комитентнинг бирор нарса сотиш истагини билса њзи харидор билан шартнома тузиш мумкин, бунда у оралиљ харидор ролини бажаради. Бундай операцияларда комиссионер фаљат харидордан тњловни олганидан сњнг комитентга пул њтказади. Комиссионер фойдани комитентдан, у сотган товар ва харидор олган товар нархи њртасидаги фарљ сифатида олиши мумкин, шу сумма комиссионернинг комиссион мукофатини ташкил этади. Комиссионернинг фойда олишини иккинчи варианти-бу мукофат миљдори комиссия шартномаси битим суммасидан фоиз сифатида белгиланади, аммо бу ќолда мукофат оддий комиссион операцияларидан юљори бњлади, чунки комиссия шартномасини имзолаш даврида битим кафолатланган (харид тњђрисида шартнома тузиб бњлинган). Комиссия шартномасининг бир тури бњлган консигнация шартномасига књра принципал (консигнант) товарларни агент ( консигнатор) омборига кейинчалик уларни консигнаторнинг бозорида сотилиши учун олиб боради. Консигнант товар сотишганга љадар уни эгаси бњлади. Кенг истеъмол товарлари консигнатор констгнантга товар сотилишига љараб тњлов амалга оширилади. Консигнация шартномаси љатор хусусиятларга эгадир:- у бир ваљтда консигнация омборида саљланаётган ва товар сотилиши билан тњлдириладиган суммани белгилайди;- у бирор суммалик товар сотилиши кеоак бњлган консигнатция муддатини белгилайди (масалан, 50 минг долларлик товарларга, консигнация муддати 2 йил);- у консигнаторни консигнант фойдасига унинг омборида саљланаётган товарларни суђурта љилишга мажбур љилади, чунки сотувчига улар консигнант мулкдир;- у очиљ ќисоб бњйича консигнаторнинг банк кафолати бериши билан ёки консигнациялар суммасига сарфларга акцент билан календар муддатлари бњйича тњловлар амалга оширилишини белгилайди, чунки моќиятига књра консигнантлар консигнаторлардан товарни сотилишининг њртача муддатига кредитлайди;- унда томонлар консигнациянинг љандай аниљ йњлини танлаши аниљданади: бутунлай љайтарилмайдиган, љисман љайтариладиган. Љайтарилмайдиган консигнация-консигнация шартномасида айтилган товарларнинг љайндайдир љисми консигнатор томонидан сотилмаса консигнатор уларни консигнантдан љаттиљ ќисобга сотиб олиш мажбуриятини олади. лекин бу каби шартномаларга консигнаторлар камдан-кам борадилар. Љисманљайтариладиган консигнацияда эса консигнатор сумманинг маълум бир љисмига товар сотиш мажбуриятини олади, љолган суммалик товар эса, агар уларни сотишнинг иложи бњлмаса, консигнантга љайтарилади. Айтайлик 50 минг долларлик консигнация суммасидаги товардан 35 мингга тенг суммалик товар љайтарилмайдиган консигнация шартида ќисобланади љолган 15 минг долларлиги эса љайтариладиган консигнация шароитида ќисобланади. Мисол учун, консигнация шароитида консигнатор 25 минг долларлик суммага товар сота олади. Шунда 15 минг суммалик товар консигнантга љайтарилади, а 10 минг суммага консигнаторнинг њзи сотиб олади ва тњлайди. Љайтариладиган консигнация, барча сотилмаган товарлар консигнантга љайтарилишини билдиради. Вариант сифатида консигнация муддатини узайтириш ёки шу товарга чегирмалар бериш мумкин. Бунда чегирма миљдорини товарларни љайтариш бњйича харажатлар билан таљљослаб књриш керак. Одатда товарларни љайтариш харажатларни томонлар тенг бњлиб олишдилар.Консигнация шартномаси консиганторга бозордаги нархлар даражасини талаб љњтариманда ошириб љийиг сотилиш дарида тушириб фаол таъсир књрсатиш имконини беради. Консигнантнинг мукофати одатда консигнант айтган нархлар ва харидорга сотилиш нархларининг фарљини ташкил этади. Бундай агентлик операциясининг моќияти љуйидагича: принципал деб оталадиган бир томон агент деб аталадиган иккинчи томонга сотиш (књпинча) ёки товарларни харид љилиш ќамда принципал нами ва ќисобидан келишилган муддат ичида, келишилган территорияда љандайдир хизматлар књрсатиш учун буюртмачи ва ижро этувчини топиш билан бођлиљ харакатларни олиб боришни топширади. Принципал ва агент орасидаги муносабатлар моќиятига књра топширув шартномаси бњлган агентлик шартномаси билан тартибга солинади. Бундай шартноманинг комиссия шартномасидан фарљи љуйидагидадир:- њз номидан ќаракат љилувчи комиссионердан њларољ, агент принципал томонидан ќаракат љилади;- агентлик битими ваљтинчалик характерга эга, љандайдир ќаракат муддати билан чегараланганяхши натижаларга эршилганда принципал ва агент орасидаги узољ ваљтли ќамкорлигини назарда тутади.- агентлик битими территориал характерга эга бњлиб, агент принципалнинг топшириђига књра ќаракат љиладиган маълум чегара билан чегараланган. Агент-вакилнинг мажбуриятлари ќажми комиссионерникидан анча кенгдир. Агентлик битими одатда агент-вакилнинг љуйидаги мажбриятларини белгилайди:- бозор коньюнктурасини њрганиш ва принципални товар берилган бозорда раљобатбардош бњлиши учун љондириш керак бњлган савдо шартлари ва талабларидан хабардор љилиш;- бозорда принципалнинг товарлари ва унинг њзи ќаљида товарлар рекламасини амалга оширувчи ишончли шерик сифатида яхши фикрлар яратиш;- принципалга товарларни сотш ёки харид љилишга ёки принципал номидан товарларни сотишда ёрдам бериш;- товарни имтеъмолчиларга етказиб бериш ваљтини љисљартириш учун омборлар олиши ёки ижарага олиши;- њз сотиш тармођи яратиш ва ундан фойдаланиш ва агарда бу агентлик шартномасида књрсатилган бњлса савдоолди хизмат ва техник хизматни амалга ошириш. Агентнинг мукофати агентлик шартномасида улар томонидан тузилган битим бњйича сотилган товарлар баќоси фоизи тарзида бегланади. Бундан ташљари агентлик шартномасида принципал вакилининг харажатларининг бир љисман (мансалан, реклама тадбирлари, презентациялар) бњлак тарзда тњлдириш ќам ёзилиши мумкин. Дистрибьюторлар њз номи ва њз ќисобидан товар сотиш билан шуђулланади, уларни њзи товарларнинг бузилиш ёки йњљолиши, ќамда харидорларнинг тњловга кобилиятсизлиги њзларига олади.

Дистибьюторлик агентлик битимлар принципал учун шуниси билан љизиљки улар унга янги бозорларга чиљиш имконини беради бир неча йиллар давомида унинг товари рекламасини бу бозорларда бњлишини таъминлайди, њз сотиш тармољлари ёки уларни яратиш учун маблађи бњлган фирмалар билан тузилади, товар етказиб бериш учун олди-сотти шартномалари билан бњлади, консигнация шартномаларидан фарљ љилиб товарни етказиб бергандан сњнг тезда товар учун тњловни олинишини кафолатлайди (агар товар кредитга етказиб берилаётган бњлмаса), бегона мамлакат ќудудида товарнинг шикастланиши ёки йњљотилиши билан бођлиљ харажатларнинг бњлишини истисно љилади, чунки уни сотиб олгач дистрибьютор унинг эгаси бњлади.

Дистрибьютор учун бу шартномаларнинг фойдали томони шуки, бошља воситачиларга љараганда, дистрибьюторлар катта тижорат мустаљиллигига эга бњладилар, мустаљил рвишда нарх белгилаб њз территориясида принципалнинг товарларини сотишнинг монопол хуљуљини олади (одатда фирмалар яхши бозор обрњсига ва номига эга бњлган компаниялар маќсулотларининг дистрибьюторлари бњлишига интиради). Дистрибьютор билан агентлик шартномаси одатда кейинчалик томонлар келишуви бњйича њзгартириш шарти билан узољ муддатга тузилади (2-5 йил). Бундай битимлар асосан машина-техник, хам ашё ва истеъмол товарларини сотиш учун тузилади.

Томонлар њзаро муносабатларининг умумий асослари белгиланган, агентлик шартномаси имзолангач, улар товарларни етказиб берилиши учун олди-сотти шартномасини тузишади, унга књра агент принципалнинг товарларни сотиб олиш ва кейин охриги истеъмолчига сотиши керак. Товарнинг сотилиши бу агент мажбуриятлари рњйхатидаги охриги операция, унгача у сотиш рекламаси ва тизимини, омборда саљлашни ва техник хизмат књрсатишни амалга ошириш зарур.

Сотишнинг катта ва доимий ќажмларида, агент-бу ќолда у бош агент деб аталади. Булак аќоли пунктларига хизмат књрсатувчи ДИЯРЛАР ва маълум регионларда ишловчи субагентлардан иборат њз сотиш тармођини ташкил этади. Агентнинг мукофати товарни принцалдан сотиб олгандаги нарх билан уни љайта сотишдаги нархи роасидаги фарљ бњлади. Бозордаги њрнига књра воситачи-агентлар “биринчи љњл” хуљуљига эга бњлган оддий агентларга ва монопол ёки эксклюзив (махсус) агентларга бњлинади. Оддий агентлик тњђрисидаги битим воситачига келишилган территорияда принципал товарларнинг маълум рњйхатини сотиш ва ундан фойда олишдир. Бундай битим мустаљил ёки бошља агентлар ёрдамида худди шу бозорга оддий агентга љандайдир мукофат ёки тњлов тњламай чиља оладиган принципалнинг хуљуљларини чекламайди. Агентлик битимида принципалнинг мустаљил ёки бошља воситачилар орљали шу бозорда манфаатлирољ тижорат шартларида сотмаслиги тњђрисидаги мажбурияти ќам ёзилади. Оддий агентлик битими воситачига бозордаги барљарор мавље кафолатини бермайди, принципал эга агентнинг фаол ишига умид љила олмайди. Шунинг учун ќам оддий агентлик шартномалари одатда экспортчи янги бозорга чиљаётганда љисља муддатга (бир йилгача) баъзан эса яхширољ шерик танлаб олиш ва љобилиятини баќолаш учун бир неча агентлар билан ќам тузилади. “Биринчи љњл” хуљуљи билан бњладиган агентлик битими-оддий агентликнинг бир књринишдир. “Биринчи љњл” хуљуљи билан бњладиган агентлик тњђрисидаги шартномага књра принципал, биринчи навбатда товарни агентга таклиф љилишга мажбур, фаљат агент рад этган ќолдагина товарни шу бозорда њзи ёки бошља воситачилар орљали агентга мукофат тњланмасдан сотиш мумкин. Рад этишнинг сабаби агентнинг фикрича товарнинг бозорда кетишига тњсљинлик љиладиган техкин тавсифлар, етказиб бериш муддатлари нархлар ва бошља шароитлар бњлиши мумкин. Бу сабаблар одатда агентлик битимида књрсатилади. Сабаб принципалга ёзма ќолда берилиши мумкин. Агентга монопол хуљуљнинг берилиши тњђрисидаги битим, фаљат ичида пирнципалнинг маълум рњйхатдаги товарларини сотиши ва бу учун мукофат олиши мумкинлигини билдиради, принципал эса њзи ёки агентлар орљали товарларнинг битимда белгиланган рњйхати билан бу бозорга чиљиш хуљуљ ва имкониятларидан маќрум бњлади.

Агар принципал келишилган худудда њзи ёки бошља агентлар орљали сотса у барибир монопол агентга битимда белгиланган мукофатни тњлашга мажбурдир. Шунинг учун бундай битимни имзолашдан олдин принципал љайси ќолларда монорол агентнинг бозорида њзи мустаљил товар сотиши кераклигини аниљ келишиб олиши зарур. Бу бевосита давлат органларининг сотиш ёки олдин сотилган жихозга эќтиёт љисмлар етказиб бериш ќолларида учрайди. Битимнинг бундай књриниши принципалга ќам, агентга ќам фойдалидир: у агентга бозордаги барљарор мављега ишонч беради ва уни сотиш тармољларини яратилиши ва ишлаш учун капитал љњйишга ундайди, буларнинг ќаммаси эса принципалга агентнинг фаол сотиш фаолиятини кафолатлайди. Аммо агарда монопол агент товарнинг раљобатбардошлигининг пастлиги ёки бозор коньюнктураси ва бошља сабаблар билан мукофатининг камлиги учун товарни сотилишидан манфаатдор бњлмай љолса принципал учун бу бозор битим муддати тугагунча ёпиљ бњлади. Шуни ќисобга олиш керакки агентнинг мамлакати ёки чет эл мамлакатининг раљобатчи фирмалари агентнинг сотиб олиши мумкин натижада агент монопол битимини тузади, аммо принципал товарни сотиш учун ќеч љандай чора књрмайди, бу принципал учун бу бозорни ёпади ва принципалнинг раљобатчилари учун кенг йњл очиб беради. Шундай холатларни истисно љилиш маљсадида принципал агент олдига маълум давр ичида, масалан, бир йилда бозорда товарнинг маълум бир миљдорини сотиш мажбуриятини љњяди. Аммо агент њз талабларини књпайтиришига дуч келиши мумкин, бу асосан мукофат миљдорини ошириш талабидир.5. Иш муносабатларини њрганиш услублари ва уларни расмийлаштириш тартиби. Бирор-бир товарни сотиш ёки харид љилиш ниятида сотувчи ва харидорлар шерик љидириш ва танлаш борасида катта иш олиб борадилар. Бунда уларнинг имижи, асосий иљтисодий књрсаткичларини тњлиљ, њзаро њрганиш амалга оширилади. Ќар љандай ташљи савдо битимларининг тузилишидан олдин књп иш љилинади, тайёрлов босљичида экспортчининг ќам импортчининг ќам асосий вазифаси контрагентни танлаш ва топишдир.



Бозорни фойда билан сотиш ёки фойдали харид маљсадида њрганиш-бу маркетинг деб аталадиган хњжалик фаолиятининг ягона комплекс йњналишидир. Ќар хил соќаларда, бундай тадљиљотлар билан шуђулланувчи књплаб фирмалар мавжуд, тезкор ташљи савдо хизматчиларининг вазифаси эса маркетинг тадљиљотлари натижаларини энг књп самара билан шилатилишидир. Банклар маълумотлари, ихтисослашган маълумот компания ва ташкилотлар маълумотлари, йиллик ќисоботлари, реклама нашрлари, проспектлар, књргазмалар рњйхатлари, фирмалар рњйхатлари, ќар хил маълумотномалар, ќамда фирмалар тњђрисида хабарлар бериладиган даврий матбуот материаллари мумкин бњлган контрагентни топишда љизђин баќсга сабаб бњлади. Савдо уйлари, ассоциациялар , маълумот-информация агентлари томонидан нашр этиладиган фирма маълумотномалари ахборот манбалари орасида муќим њрин эгаллайди. Бир мамлакат фирмаларини њз ичига олган, ќалљаро ќамда бњлак соќалар бњйича маълумотлар бордир.Бундай маълумотномаларга асосан: АВС Evropa Prodiction (экспортчиларнинг умумевропа маълумотномаси, ГФРда нашр этилади), Kelly’s Business Directory (Буюк Британия), Austria Export Data(Австрия), Melbourne Bia (Австралия), Wer Baut Masehinen und Aniagen(ГФР), Trade Directory fon Denmavk (Дания), Italia Tedevexpoit (Италия), Katalog dev itannovev Messe(Ганновердаги књргазма каталоги, ГФР), World Aidлар киради.Маълумотномалардан бњлажак контрагентлар тњђрисида билиш мумкин бњлган маълумотлар асосан љуйидагилар: тњлиљ ва љисљартирилган номлар; почта ва телефон манзиллари; телекс, телефон, факс раљами; фирманинг ташкил топган йили ва ривожланиш босљичлари; фаолияти соќаси ва асосий савдо ёки ишлаб чиљариш товарлари, хизмат турлари; фирманинг њз операцияларини амалга оширадиган банклар; фирманинг эгалари ёки асосчи компаниялар; раќбар органлар таркиби; фирманинг жойлашган жойи ва сони; дочерние и ассоцированнње фирмњ; фирмада бандлар сони; фаолиятининг асосий књрсаткичлари (савдонинг йиллик ќажми, фойда, активлар, хусусий капитал ва бошљалар); капиталда љатнашиши орљали бошља фирмалар билан алољалар; бошља фирма ва ташкилотлар билан шахсий алокалар; фирманинг иш обрњси ва раќбарлари тњђрисида маълумотлар.

Табиийки хамма фирмалар ќам юљорида саналган маълумотларни ола олмайди, лекин улар тижора сири ќисобланмайди ва ахборот нашрларида чоп этилади, љанчалик књп маълумотлар йиђилса бундай фирма билан ишлаш осонрољ ва ишончлирољ бњлади, фирманинг молиявий ќисоботи бњлажак шерик тњђрисидаги љимматли ахборотлардир, уларни њрганиш бњлажак контрагентнинг молиявий аќволини баќолаш имконини беради. Ќар хил књргазма ва ярмаркаларда љитнашиш савдо шеригини танлашда жуда катта фойдалидир. Љизиљтирган соќадиги фирмалар тњђрисидаги маълумотлар билан танишиб чиљљач ва мумкин бњлган контрагентни танлагач у билан алоља њрнатишга њтиш мумкин. Бунинг йњлларидан бири-бу бњлажак контрагентга тижорат таклифи (оферта) жњнатишдир.ОфертаОферта бњлажак битимнинг барча асосий шартларини њз ичига олади, булар товар номи, миљдори, сифати нархи, етказиб бериш шартлари, етказиб бериш муддатлари, тњлов шартлари, идиш ва њраш характери, љабул љилиш-топшириш тартиби, етказиб беришнинг умумий шартларидир.Оферта ёрдамида битим тузиш љоидалари БМТнинг 1980 1илда љабул љилинган ќалљаро олдиљсотди шартномалари тњђрисидаги конвенцияси ёрдамида тартибга солинади. Халљаро савдо амалиётида офертанинг икки хил тури мавжуд булар: љаттиљ ва эркин оферталардир.Љаттиљ офертаЉаттиљ офер-бу сотувчи (оферент) томонидан бир мумкин бњлган харидорга маълум бир товарни сотиш учун љилган таклифи бњлиб, унда оферентнинг амал љилиш муддати, яъни оферентнинг офертада санаб њтилган шартлари њзини мажбур деб ќисобланадиган ваљт књрсатилган бњлади. Љуйидаги љаттиљ оферта намунаси берилган,OBIInc., Remington drSunnywell, Califirnia,. USAОферта №1 20 май 1998 йил “Мозаика” ишлаб чиљариш тижорат фирмаси Сизга љуйидаги товарни, љуйида саналган шартларда сотиб таклиф этади:Товар номи: чармдан тикилган спорт сумкалари.Миљдори: њн минг донаБаќоси донаси њн тњрт АЉШ долларидан:Умумий суммаси: бир юз љирљ минг АЉШ доллариЕтказиб бериш шартлари: Франко-ташувчи Тошкент аэропортида.Тњлов шартлари: 60 кунга очиладиган чаљирилмайдиган хужжатли аккредитив, “Мозаика” фирмаси фойдасига бизнинг тушириб олиш тњђрисидага хабарномани олинган кундан бошлаб њн кун ичида очиладиган ва Тошкентдаги Њзбекистон Миллий банкида ижро этиладиган. Тњлов љуйидаги ќужжатлар књрсатилгандан сњнг амалга оширилади:- ќисоб фактура;- тушириш ихтисоси;- автотранспорт йњл љођози.Етказиб бериш муддати 1998 йил июнь.Оферта харакати: љатиљ оферта, офертанинг амал љилиш муддати-уч ой“Мозаика” ИЧТФ Директори. __А.А.Сидиров__ Агар харидор офертанинг барча шартларига рози бњлса, оферентга оферта акцентига тасдиљ жњнатади, яъни оферта шартларига тасдиљ жњнатади. Агар харидор офертанинг бир ёки бир неча шартларига рози бњлмаса сотувчига унинг таклифига жавоб ёки њзини тлари бњйича озод деб хисоблайди ёки хародорга унинг барча фикрлари ќисобга олинган оферта жњнатади. Битимни тузилишидан манфаатдор бњлган томонлар тњлиљ келишувга эришгунча оферта ва контроферталар аралашуви йњли билан томонлар шартларни келишишади. Агар офертанинг амал љилиш муддати тугагунча харидордан жавоб олинмаса, бу харидор сотиб олиш нияти йњљлигини билдиради ва бу сотувчини љилган таклифидан озод љилади.Эркин офертаЭркин офертанинг амал љилиш муддати бњлмайди, сотувчини офертада књрсатилган шартларига љандайдир муддат давомида риоя љилишга мажбур љилмайди. Харидорнинг оферта шартларига розилиги унинг шартлари књрсатилган љаттиљ котроферта билан тасдиљлайди. Агар сотувчи контрофертани љабул љилса ва бундан харидорни ёзма равишда озод љилса, битим тузилган деб ќисобланади ва томонлар контрофертада књрсатилган барча шартларни бажаришга мажбурдирлар. Агар офертда уни чаљириб олинмайдиганлиги ёзилмаган бњлса шартнома тузилгунига љадар таклиф сотувчи томонидан љайтариб олиниши мумкин, аммо бу нарса харидор уни љабул љилганлигини тасдиљлагунича љлиниши мумкин. Агар тасдиљ кечикиб жњнатилган бњлса ва у ќолда у фаљат сотувчи рози бњлса ва у харидорни бу тњђрида ёзма равишда хабардор љилсагина њз кучини саљлаб љолади.СњровАгар импортчи бирор бир товарни сотиб олишдан манфаатдор бњлса, мумкин бњлган контрагентни топиб у билан алоља бођлашнинг энг яхши йњли унинг номига сњров юборишдир (2-расмга љаранг). Намунадан књриниб турибдики сњровнинг асосий маљсадларидан бири-бу экспорт фирмаларидан тижорат таклифларини олишдир. Одатда сњровда керакли товарнинг аниљ номи, унинг сифати, нави, миљдори књрсатилади ва това олиб келиш ва тњлов шартлари тњђрисида мумкин љадар тњлиљ ахборот сњралади. Сњровларни бир ёки бир нечта мамлакатларнинг бир љанча фирмаларигажњнатилган маъљулдир. Бу бир љанча раљобатли таклифлар олиш маљсадида љилинади ва кейинчалик улардан фойдалирођи танлаб олинади.Tribba Vision GmbHHolbachstr., 27Affenbura, BRD8.02.98Сњров Ќурматли жаноблар Европа савдо маълумотномасидан Сизнинг фирмангиз доим таљиладиган контакт линзалари ишлаб чиљарувчилар орасида илђорларидан бири эканлигини билиб олдик. Сизнинг янгиликларни жорий этиш марказингиз юмшољ контакт линзаларни сотиб олишдан манфаатдор. Шунинг учун Сиздан њн мингта контакт линзалари жњнатишдан иборат тижорат таклифингизни йњллашингизни сњраймиз. Етказиб бериш шарти “Тошкентгача олиб бориш тњланган” бњлгани маъљул. Бизни аккредити билан тњлов љаноатлантиради. Сњраладиган партия анча катталигини инобатга олиб бизга улгуржи чегирмалар беришингизга умид љиламиз. Орамизда узољ муддатли ва самарали ќамкорлик пайдо бњлишига ишонамиз.“Рух” Я.Т.М. директори: В.В.Валиев__БуюртмаЭкспортчининг вакиллари билан шахсан суќбатлар ёки њтган музокаралар, њзишма ва харидлар натижасида экспортчининг етказиб бериш шартлари билан таниш бњлган харидор сотувчига харидорнинг товарни унга маълум шартлари асосида жњнатиш илтимоис билан буюртма жњнатиши мумкин.Агар сотувчи буюртма шартларига рози бњлса у буюртмага тасдиљ жњнатади. буюртманинг тасдиђи бу буюртма шартларини тњлиљ љабул љилганлигини билдирувчи тижорат хужжатидир. Тасдиљ љуйидаги књринишда бњлиши мумкин: Сизни токаркарусел станколари етказиб бериш учун љилинган буюртмангизни љабул љилнганлигиеи тасдиљлаймиз ва ижро этишга йњллаймиз. Сизнинг буюртмангизни пухталик билан ва белгиланган муддатда бажарамиз”.Муќим сњзлар: олди-сотди битими, товар алмашиш битими, экспорт, импорт, реэкспорт, реимпорт, бартер, љарши харидлар, тњлов операциялари, тњлов асосидаги кенгш миљёсли операциялар, берилган хом ашё операциялари, эскирган махсулотларни сотиб олиш, агент-вакил, брокерлик операциялари, комиссион операциялари, консигнация шартномаси, оферта, љаттиљ оферта, эркин оферта, сњров, буюртма.
Назорат саволлари:


  1. Олди-сотди битими нима.

  2. Ташљи савдо операциялари классификацияси.

  3. Бартер операцияларининг моќияти нима.

  4. Љарши харидни амалга ошириш тартиби.

  5. Компенсацион операциялар љандай амалга оширилади.

  6. Компенсация асосидаги катта миљёсли операцияларнинг аќамияти.

  7. Т.И.Ф.нинг љандай махсус шакллари амалиётда мавжуд.

  8. Жаќон бозорида фаолият олиб бораётган фирмалар љандай классификация љилинади.

  9. Иш муносабатларини њрганиш услублари ва уларни расмийлаштириш тартиби.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   33




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет