Таш№и и№тисодий фаолият асослари

Сотувчининг товарни муддатидан олдин етказиб бериши мумкинлиги контрактда махсус айтиб њтилиши керак. Агар бу љайд этилмаган бњлса, одатга књра фаљат харидорнинг розилигига биноан муддатидан олдин етказиб бериш мумкин.

Књп ќолларда олди-сотди шартномасига етказиб бериш санаси ќаљидаги изоќ киритилади. Бу битимнинг томонларига келгусида етказиб беришнинг аниљ муддатларига риоя љилиш ќаљидаги низоларга йњл љњймаслик имконини беради. Етказиб бериш санаси товарни ташиш усулларидан келиб чиљиб, белигиланади ва љуйидагилар бњлиши мумкин:

- товарни ташишга љабул љилиб олинганлигидан далолат берувчи транспорт ќужжатининг санаси;

- омборхона гувоќномасининг санаси;

- сотувчи ва харидор вакилларининг љабул љилиш-топшириш актига имзо чеккан санаси.

Ташљи савдо битимини тузишда шериклар товарни сотувчидан харидорга етказиб бериш билан бођлиљ (транспортда ташиш, йњлда суђурта љилиш, божхона ќужжатларини расмийлаштириш ва ќ.к.) књплаб мажбуриятларни њзаро аниљ таљсимлаб олишлари зарур. Бу мажбуриятлардан ќар бири турли харажатларни назарда тутади, шунингдек, товарни транспортда ташишда унинг бузилиши ёки йњљолиши билан бођлиљ таваккал ќам мавжуд.

Шартнома томонларининг ќуљуљ ва мажбуриятларини бир хиллаштириш учун контрактнинг базис шартлари ишлаб чиљилган. Улар сотувчи ва харидорнинг товарни етказиб бериш бњйича мажбуриятларини белгилаб беради., товар тасодифан йњљолиши ёки бузилиши таваккалининг сотувчидан харидорга њтиш пайтини њрнатади.

Бу шартлар шунинг учун ќам базис шартлари деб аталадики, улар етказиб бериш бњйича харажатлар товарнинг нархига кириш-кирмаслигидан келиб чиљиб, нархнинг базисини (асосини) белгилаб љњяди.

Базис шартлари халљаро савдо амалиёти асосида ишлаб чиљилади. Улар товарлар етказиб бериш билан бођлиљ операцияларни соддалаштиради, халљаро савдода умум эътироф этган ва љоида тариљасида , алоќида давлатлар, портлар, савдо тармољларининг тижорат амалиётида шаклланган савдо одатлари билан белгиланади. Базис шартларини келишиб олиш, уларни бир хилда тушуниш контрагентлар учун ташљи савдо битимлари самарадорлигининг муќим омил ќисобланади.

Тижорат терминларини шарќлашга умумий ёндашувни ишлаб чиљиш бњйича Халљаро савдо палатаси катта ишлар љилди. У 1936 йилда биринчи марта Терминларни шарќлашнинг халљаро љоидаларини (Инкотермос) ишлаб чиљди. Кейинчалик терминларнинг сони Инкотермоснинг 1967, 1976, 1980 ва 1990 йиллардаги янги таќририда књпайиб борди. Инкотермосга янги терминларниинг љњшилиши транспортда ташишнинг янги турлари, масалан контейнерда , юклаш-туширишнинг горизонтал усулига эга бњлган трейлерлар ва паромларда ташиш кабиларнинг пайдо бњлиши билан бођлиљ хусусиятларни ќисобга олишга интилишлардан келиб чиљди. Айтиб њтилган базис шартлари (Инкотермоснинг 1990 йилги сњнгги таќририда 13 та шарт-терминлар бор) ќаљиљатда ќар љандай транспорт турида, жумладан аралаш ташишларда ќам љњлланилиши мумкин.

Инкотермоснинг шарт-терминлари контрактда уларга ќаволалар љилинган ќолларда љњлланилади. Улар факултатив хусусиятга эгалиги туфайли, уларни тњлалигича ёки бирор љисмини љњллаш келишиб олаётган томонлар орасида аниљлаб олинади. Контракт шартлари ва Инкотермос љоидалари бир бирига мос келмаган ќолларда контракт шартлари устувор аќамиятга эга бњлади. Инкотермос мулк ќуљуљининг бир томондан бошљасига њтиши тњђрисидаги љоидаларга эга эмас. Бу љоидани контрактда махсус изоќлаб њтиш керак. Акс ќолда, масала ушбу контрактга нисбатан љњлланиладиган ќуљуљ асосида ќал љилинади.

Россия ташкилотлари хорижий мамлакатларнинг фирмалари билан контракт тузишда Инкотермосдан фаол фойдаланадилар. Шунинг учун ќам књрсатиб њтилган терминларни билиш ташљи иљтисодий фаолиятнинг барча иштирокчилари учун жуда муќим.

Савдо битимларининг базис шартлари сотувчи ва харидорнинг асосий мажбуриятларини белгилаб беради. Масалан, сотувчи љњлланилаётган базис шартларидан љатъи назар љуйидагиларга мажбур:

контракт шартларига мувофиљ товарни етказиб беришга;

товарнинг юклаб жњнатишга тайёрлиги ёки товарнинг юкланганлиги, товарнинг харидор ихтиёрига етказиб берилиши санаси ќаљида харидорни њз ваљтида хабардор љилишга;

товарни текширишга кетадиган сарфларни тњлашга;

товарни одатдагича њраб-љадољлашни њз ќисобидан таъминлашга. Савдонинг ушбу тармођида товарни њраш-љадољлашсиз жњнатиш љабул љилинган ќолатлар бундан мустасно;

амалиётда љабул љилинган, товар келишилган шартларда етказиб берилаётганлигини тасдиљловчи “соф” ќужжатни харидорга бериш (“соф” деганда њраш-жойлаш маќсулотларининг камчиликларини књрсатувчи изоќолари бњлмаган ќужжат тушунилади);

экспорт љилаётганда олинадиган божхона пошлиналари ва солиљларни тњлаш;

њз ќисобидан экспорт лицензияси ёки экспорт учун зарур бњлган бошља ќукумат љођозини олиш;

харидорга унинг илтимосига књра ва унинг ќисобидан товарнинг њтиши ва консуллик фактурасини олиб бериш (“књрфаздан” деган шартлар бњлган ќоллар бундан мустасно);

харидорнинг илтимосига књра, унинг ќисобидан ва таваккали эвазига юк жњнатилаётган мамлакатда ва (ёки) товар ишлаб чиљарилган мамлакатда харидор учун белгиланган мамлакатга товарни олиб киришида зарур бњлиши эќтимол тутилган (тегишли ќолларда эса – учинчи мамлакат орљали транзит равишда олиб њтиш учун) бошља ќужжатларни олишда ёрдам књрсатиш;

товарни базис шартларида књрсатилган жой ва контрактда шартлашилган муддатларда харидор ихтиёрига етказиб беришгача бњлган таваккал ва харажатларни њз бњйнига олиш.