Вестник казнпу им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г
жүктеу/скачать 3.48 Mb. Pdf көрінісі
|
| ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г.
45 училищелердің бағдарламалары жиі өзгеріп, тұрақсыз болды. 1885 жылы - 4 жылдық, 1895 жылы – 3 жылдық, 1897 жылы жаңа бағдарлама енгізілді. ХХ ғасырдың басында дәстүрлі білім жүйесіне негізделген мектептер мен медреселер қоғамның білімге деген талпыныстарын қанағаттандыруда дәрменсіздік көрсетті. Мұсылман мектептерін реформалаудың шарттары туындады. Оны іске асыруға ұмтылушылардың қозғалысы пайда болып, ол жәдитшілдер атауына ие болды. Олардың басты айырмашылықтары зайырлы білім беру жүйесі мен дәстүрлі білімнің озық үлгілерін өзара үйлестіре білумен өлшенді. Мектептер мен медреселердің оқу жоспарлары, бағдарламалары, оқу құралдары жаңа әдіс бойынша қайта дайындалды. Жәдидшілдер білім беруді уақыт талабына сай өзгертуді және барынша жеңілдетіп, оқыту мерзімін 6 жылдан 2-3 жылға дейін қысқартуды көздеген болатын. Қазіргі Қазақстан жеріндегі ең алғашқы жаңа әдіске сүйенген мектеп 1900 жылы Түркістан қаласында қалыптасты. Осындай білім жүйесіне негізделген мектеп кейіннен басқа да өңірлерде ашылды. Жаңа әдісті мектептердің қабырғасында көптеген қазақ зиялыларының өкілдері білім алып шықты. Нақты тоқталар болсақ, олардың қатарында кеңестік Түркістанның қоғам және мемлекет қайраткері С.Қожанов 1910 жылы Түркістандағы 4 сыныптық орыс-түзем бастауыш мектебін, 1913 жылы 3 сыныптық қалалық мектебін аяқтаған болатын. Жаңа әдіске негізделген білім жүйесі мұсылман балаларына хат тануды үйретуде буындап оқыту тәсілінен дыбыстап үйрету формасына көшуді ұсынды. Оның тиімділігі мынадан көрінді. Егер бұрын буын арқылы оқытуда әліпбиді 3 жылда үйренсе, дыбыстап үйретуде бала қажетті білімді 2-3 айда меңгеруге қабілетті болды. Аталғандай жаңа тәсілге ұйғарылған оқыту жүйесінің негізін қалаушы, түркі халықтарының білім-ағарту салаларындағы белгілі ғалым Исмаил Гаспринский болды. Олардың оқу- ағарту саласындағы ағымы «жәдидизм» деген атауға ие болды. Жәдитшілдер білім беру орындарында жаратылыстану ғылымының пәндерін оқытудың тиімділігін айқындады. Осы мақсатта арифметика, география, тарих сияқты зайырлы пәндерді оқыту қажеттігін жан-жақты дәлелдеуге ұмтылды. Жаңа мектептерде білікті мұғалімдер дәрістер ұйымдастырд және олар керекті оқу құрал-жабдықтарымен қаматамасыз етілді. Ал, оқыту тәсілдері мен көрнекі құралдары бір-біріне үйлесімді құрастырылды. Бірақ та жаңа әдіске сүйенген мектептердің ауқымы елге кең тарала алмады. Себебі, патша әкімшілігінің тарапынан қолдауға ие болмады. Жергілікті билік мектептердің жоғары деңгейде насихатталуы мен қоғам оратсында мықтап орнығуына қарсылық көрсетті. Оның себептері де жоқ емес еді. Патша билігі жаңа білім мектептерінің панисламизм мен пантүркизмнің идеологиясын қуаттайтын тамыр деп қабылдады. Осыған байланысты 1917 жылы Қазақстан аумағында 100-ге жуық жаңа әдісті мектептер қызмет атқарды. Жәдидшілдік реформалар білім беру мен ағарту ісін ғана емес, ұлттық сана, саяси өмір мен мәдениет салаларын қамтыды. Жәдидтік мәдени-ағартушылық қозғалыс дәстүрлі мұсылмандық білім беру жүйесінің кемшіліктерін жоюға және модернизациялауға бағытталды. Жаңа білім ағымының аясында мұсылмандық мектептің өкілдері өздерінің жаратылыс жайлы дүниетанымдарын кеңейтуге қолайлы мүмкіндік алды. Ол зайырлы білім мен мұсылмандық білімді ұштастыру арқылы ғана мүмкін бола алды. Осы бағытта бірқатар оқу-білім реформалары қолға алынды. Архив құжаттарының көрсеткіштері бойынша 1904 жылы 1 шілдеде Сырдарья облысы бойынша 6 қалалық училище болды, олардың біреуі Түркістан қаласындағы екі класстық халықтық училище. Орыс- түземдік мектептер саны облыс бойынша 28 болды. Соның ішінде біреуі Түркістан қаласында орналасты. Облыс бойынша медреселердің жалпы саны – 29 болса, соның ішінде Түркістан қаласында екеуі - Бадиль датқа және Ахмед Баябашы медреселері [26, пп.6-9]. Бадиль датқа (Ишан-құл) медресесінде 30-50 оқушы білім алып отырды, Ахмед байдың медресесінде 50-60 оқушы болды. Добромыслов еңбегінде «Ишан құл датқа медресесі Түркістан қаласында 100 жыл бұрын, яғни ХІХ ғасырдың басында ашылған» деп көрсетіледі [27,134]. 1821 жылы және 1875 жылы ашылған Түркістан қаласында 2 медресе болғаны туралы нақты К.Бендриковтың мәліметтері бар [28,51]. 1908 жылы Түркістан қаласында кітапхана ашылады. Кітапхана жұмысы үшін қала қазынасынан 300 сом бөлініп тұрды. Оқырмандар саны 20-ға жуық болды [29, 135]. 1908 жылы Түркістан өлкесіндегі жәдидтік оқу орындарының білім беру қызметі тексерілді. Тексеру комиссиясының басшысы граф Пален бірнеше мектеп-медреселерде аралап, олардың діни күштілігі туралы ескертіп, орыс-түземдік мектептердің өлкедегі негізгі қызметі туралы ашық айтқан болатын [30, п.21]. Түркістан өлкелік оқу ісінің бас инспекторы Н.П.Остроумов қазақтардың арабша жазуын міндетті түрде орыс алфавиті негізіндгеі жазуға алмастыруға ерекше шешуші мән берді. 1909 жылы бас инспектор Н.П. Остроумов ұсынған жаңа әдісті мектептер ашу туралы жобасын 1912 жылы Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы Самсонов бекіткен болатын. Осы бес тармақтан тұратын Ережелердің Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №1(72), 2022 ж. 46 екінші тармағында «жаңадан ашылып жатқан мектептерде ұлты татар мұғалімдер өздерінің мектептеріне өзбек, қазақ, тәжік, қырғыз, т.б. Түркістан өлкесінде тұратын ұлттардың балаларын қабылдауға тыйым салынды. Сондай ақ, өзбек, қазақ, тәжік, қырғыз т.б. мектептерде татар мұғалімдеріне сабақ беруге болмайтыны» ескерілді [31,90]. 1876 жылы 6 ақпан күні фон Кауфман халық ағарту министрі Д.А. Толстойға жазған хатында орыстандыру саясатын жүргізуде бәсекелестер болып тұрған қазан татарлары қызметін шектеу үшін "мұсылман әдебиетін басып шығаруға және таратуға тыйым салуды" сұраған болатын [32, 10]. Жаңа әдісті оқу орындарын ашу үшін халық училищелері инспекторының арнайы рұқсаты қажет болды. Мектептерде орыс тілін оқыту керектігі ескерілді. Осы ережелер негізінде патша өкіметі халық ағарту саласында мұсылман медресе-мектептерін аралас орыс-түземдік мектептермен алмастыруға тырысты. Мұсылмандық оқу орындарын жабу себептерін табу үшін оларды жиі тексеріп тұрды. Инспекторлар әр бір тексеріс нәтижесіндегі табылған түрлі кемшіліктер туралы, көп жағдайда санитарлық-гигиеналық нормаларға сәйкестікке байланысты, жеткізіп отырды. Мұсылмандық білім беру орындарды бақылауда ұстау үшін тіпті арнайы тыншылар да жіберілген болатын. 1910 жылы жергілікті халық арасынан білім алып отырған оқушылар саны бойынша ең көбі Түркістан қалалық училищесінде болды. Училищедегі 82 оқушының 28-і (34%) жергілікті тұрғындардың балалары. Олардың 23 қазақ, 4 өзбек, 1 татар. Түркістан қаласында 1897 жылғы санақ бойынша жалпы халық саны 11253 адам болса, орыс ұлты тұрғындарының жалпы саны 312 адам (2,8%) болды [34, 129]. 1912 жылы Түркістан қаласындағы жаңа әдісті мектепте ұл балдар мен қыз балдарға арналған арнайы бөлімдерінде жалпы 60 оқушы білім алды [33, 260]. 1917 жылға қарай Түркістанда жергілкті халыққа қызмет көрсетіп отырған мектептердің үш түрі болды: 1) мұсылмандық мектептер мен медреселер; 2) жаңа әдісті мектептер (жәдидтік); 3) зайырлы орыс-түземдік мектептер [35, 348]. жүктеу/скачать 3.48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|