Зигат Султанов Йыһат Солтанов сочинения в пятнадцати томах әҪӘРҘӘр ун биш томда том

Күгемдең мен өҫкө ҡатына! —

Һиндә хәҙер! Өнөң — нур-шәфәҡ!

Урал телең ине — ер теле,

Ҡалды һинән ул ваҡ мәшәҡәт!

Балҡый нисек гәүһәр йондоҙҙар!

Улар теле — һалҡын нур теле.

Улар гел шат, улар моңһоҙҙар!

Ишет тәбрик, үҙең тәбриклә.

Бынан һуң юҡ һинең нәфрәтең,

Бынан һуң юҡ һинең йәберең дә!.. —

Бөйөклөктә ҡалғып мин ҡалдым!

Айырылып Урал саңынан,

Йондоҙ заңы менән уралдым...

Йондоҙ менән йондоҙ ҡайнаша!

Ерҙә ҡалған ығы-зығылар —

Тамаша тик миңә, тамаша!

Йондоҙ менән йондоҙ һайраша!

Ерҙә барған ығы-зығылар —

Тамаша шул бары, тамаша!

“Иң мыҡтымын!” — тигән сибектәр,

Тик ҡорһағын төйгән һөлөктәр —

Көлкө генә, көлкө бейектән.

Нахаҡ менән Хаҡтың алышы,

Ялҡын менән Тулҡын сабышы —

Бейектән тик ваҡлыҡ-байғышлыҡ.

“Урамым!” тип боҫоп ҡалыуҙар,

“Ораным!” тип ҡоҫоп айныуҙар —

Бейектән тик утһыҙ яныуҙар.

Үләндәрҙең һынып һыҡтауы,

Сүп-саңдарҙың осоп сиҡтауы —

Бейектән тик ҡолаҡ сыңлауы...

Иламайым йәки көлмәйем...

Өндәшһәм дә — өнһөҙ өндәшәм,

Таңғайыма ҡатҡан телкәйем...

Шул йыһанда, өнһөҙ, мин — кендек...

Серәкәйҙәй сеңләп үтһәсе

Тик бер генә ҡуңғыҙ-әргендек!..

Сәнселһәсе тырпай бер үлән!

Дауамланһа бындай бөйөклөк,

Аллалыҡта алйып мин үләм!..

Туҡмаҡлатып телем төйҙәһен!..

Бағамын да үрҙән Уралға,

Ҡурайланып сатнай үҙәгем.

Һыуҙарыма һонолоп ҡарайым.

Сыр-сыуынан йәнем тилергән

Кейек-ҡоштоң затын барлайым.

Табанымда — ерҙең моңдары...

Юҡ, булмайҙыр, булмай донъяла

Уралдан да ҡарғып юғары!

Үҙе икән ҡайғы, бойоҡлоҡ.

Күккә генә икән төҫ бирә

Ер ғәменән төңгән бөйөклөк.

Һәр ҡортонда ерҙең — һағыш бар.

Аһ илаһым, сепей саҡтарым,

Сеп-сеп итеп сыҡҡан тауыштар!..

Ҡайҙаһығыҙ, сеңләп илау, зар?..

Бөйөклөктән арныт, Илаһым,

Есемемә кире алып бар!

Ҡуйыныма керһен йомраны!

Балағымды бөрһөн йыланы! —

Ҡотҡар, ҡотҡар мине, Илаһым!

Үләненән тәпәш булайым,

Туҙанында ятып аунайым, —

Ҡотҡар, ҡотҡар, Илаһ ҡынайым!

Моңон тирер өнөм бар ине,

Илап-көлөр көнөм бар ине, —

Ҡотҡар, ҡотҡар — шунда булайым!..

Ваҡлыҡтарҙан затың арсалһын...

“Урал!” — тиеп телем асылһын!

Бәндә булып тура ҡайтыу юҡ...

Уралыма төшәм атылып!

Тау башына йәтеш — таш ҡына!

........................................................

Йондоҙлоҡтан төшәм тәкмәсеп

Төнгө Күк көмбәҙе аҫтына...
Эйе, ташмын, ташмын, ташмын мин –

Таш түбәлә ятам -- өнһөҙ таш.

Әммә тоям Урал һулышын –

Уралыма тоташ мин, тоташ!

Таш йөрәктә һүнмәҫ үрт яна:

“Бер таш ҡына булып Уралда

Ятыуы ла — бәхет, тантана!..”

.....................................................

Таш йөрәктән яҡут ҡан тама,

Таш күҙҙәрҙә ялҡын-ут яна.

Таш боғаҙҙы киреп, гәлсәр өн

Саңҡыр сәғәт көтә, туплана:

Тере өн бар тамаҡ-тупһала!

Тырнаҡтарын көрмәп ҡаяға,

Ирәмәлдең ирәү башында

Бөркөт ята. Бөркөтташ ята...

Тамағында өнө шашына...

Тауыш бирсе, Илаһ, Ташыңа!..

................................................
24
Ятам өнһөҙ... Урал ҡыразында...

Таш йөрәгем тибә күкрәгемдә.

Ер тын йоҡлай.

Күкте моң баҫҡан.

Әйләнәмде дөм-төн уратҡан,

Ерҙе ҡармап ҡара ҡаҙандай.

Йондоҙҙар ҙа хатта баҙалмай

Күҙ һалырға “ҡаҙан” төбөнә.

Һөрөм ҡалҡҡан Урал Күгенә...
Һөрөм һарған суйыр йөҙөмә —

Быуаттарҙың ҡара һөрөмө.

Үлеме мин, әллә тереме?

Күҙҙән ҡасҡан донъя сереме.

Баҫҡан әллә ғаләм сереме?..
Тештәремде ҡыҫһам — Ер шартлар.

Күҙҙәремде йомһам — Күк ялтлар.

Сағылланып ҡатҡан йоҙроғом —

Көтәм микән Урал бойороғон?..

.....................................................
Әйләнәмде монар уратҡан.

Ҡаҙанланып ята Уралтау,

Убып Күкте монар төбөнә.

Был ҡаҙанда — үткән быуаттар

Юшҡын юшай ҡая егенә.

Был ҡаҙанда ҡубыр дауылдар

Орлоҡтары бүртеп күбенә.

Был ҡаҙанда йыһан тибенә,

Һыя алмай ҡоршау-көбөнә...
Эй Уралтау, мәғрур Уралтау,

Эй Уралтау, ғорур Уралтау,

Күҙҙәремә һыла төнөңдө,

Тамағыма төйнә өнөңдө —

Шүлгәндәргә барып тоташһын,

Йыһандарға ҡарғып олғашһын, --

Хәттин ашҡан саңҡыш-телеңде!
Шул төн аша асыҡ күрәйем

Мәңге янар яҡты көнөмдө!

Таңғайымдан ҡуптар телемде!..

Өнөмдө, ау, шаңғырт өнөмдө!..

Күкрәгеңә ҡарпып мендерҙең,

Аяғымды гүргә һеңдерҙең,

Маңлайымды Күккә тейҙерҙең,

Эй Уралтау, мәғрур Уралтау!
Күҙҙәремдең күмер ҡараһын

Күккә ябың яғып, Уралтау.

Ҡаштарымдың күмер ҡараһын

Төпкә ябың яғып, Уралтау.

Ҡарурманың итең, Уралтау.

Ҡором кеүек ҡара тәнемде

Ҡара ерең итең, Уралтау.

Йөрәгемде сиртең, Уралтау!

Ташбөркөтөң иткән улыңды

Тас башҡортоң иткел, Уралтау!

Миңә ҡырҡ йәш, һиңә — миллиард.

Шул миллиард йыллыҡ юлыңда

Күрәм һымаҡ һине тәүге ҡат.

Асып ихлас, миңә ҡараттың.

Ятһынмаһын өсөн төнөңдө,

Күҙҙәремде минең ҡаралттың...

Күҙем асылмаҫ уҡ сағымда!

Һинең менән яттым ҡарайып

Нисәмә ай әсәм ҡарынында!

Тайярланың мине тыумыштан:

Кендегемде киҫеп, эләгәндә

Ҡара ҡулың һинең йыуышҡан!

Ҡара төнөң мине биләгән.

Бишегемдә ҡарыһүҙеңде

Ҡара күҙле әсәм көйләгән...

(Аҡлығын Ай ала Ҡояштан.

Аҡлыҡ бит ул — төҫө Шүлгәндең:

Шүлгәнем — Көн, Урал — Ай-ҡашҡа!) --

Һанағандыр шулай бабалар!

Бабаларҙан миңә миф ҡалған.

Бабаларҙы ситкә ҡаҡмағыҙ,

Бабаларҙың бабы, тип, ялған.

Ала алдым ошбу аҡылды.

Аҡылһыҙҙар ҡалды алданып,

Алданғандар ҡырҡҡа ҡырҡылды.

Алмаштырған хайран итмәккә.

Таң асҡан күҙ — кисен йомолған

Ҡара төнгә сәфәр китмәккә.

Аҡ Ҡояшҡа орлоҡ талпынған.

Аҡ мейестең ҡара эсенән

Ҡотло ап-аҡ ҡалас алынған.

Аҡлыҡ өсөн килә ул ҡара.

Тиккәме ни уның аҡ көнө

Ҡара төнгә атын туғара!

Әсәм талып ауған мәлдәрҙә.

Улы итеп, иткән урайлы,

Сырмаған һәм мең-мең ғәмдәргә.

Ҡырҡ аҡ аша — ҡырҡ дөм-ҡаранан.

Ҡырҡ һауапты ҡарғып ҡырҡ яҙыҡ,

Күңелемде ҡырҡ моң арбаған.

Бәғзе күҙ йәш һыҡһа — көлдөрткән.

Ҡырҡ ҡарашлы ҡулсыр ҡараһын

Бер ҡарашлы ҡылып өлгөрткән...

Аҡ күңелем һиңә ялғанды.

Ҡараң үтә һинең таныйым --

Айырамын хаҡты, ялғанды.

Һинең аша миңә ереккән.

Ҡараң һинең — саф күҙ ҡарамда

Көнөм ағы менән береккән.

Ғүмеремдең изге талабы.

Аҡ намыҫым — күҙем алмаһы,

Уралҡайым — күҙем ҡараһы!

Әүерелер үҙе ҡараға.

Өҫтөндәге ҡара күлдәге

Аҡ күренер ундай ҡарғаға...

Быуын-быуын биреп мең ҡорбан,

Таныр булдыҡ аҡты, ҡараны,

Күҙле булдыҡ дөмә һуҡырҙан!

Тыуа ҡара әсә ҡарынынан.

Ҡара-дөмдән имгән һөтөбөҙ —

Донъялыҡта аҡтыр барынан!..

Гүр тиһәк тә, төңмәҫ хаҡ әсә —

Гүр төнөнән шытып сыҡмаймы

Ер балҡытып ҡалҡҡан аҡ сәскә?!

Йә ҡараны ғына ҡарғауҙар —

Бәндәләрҙең хаҡы һуҡыр тин:

Иблеслеккә улар ҡорбандар!..

Ҡараны — аҡ, тиеп баралар —

Бына шунан сыға “ҡара”лар.

Асылалар ҡанлы яралар!

Күҙ ҡараһын аҡ күҙ-алманан —

Нимә ҡалыр? — Ҡалыр “ҡара” йән,

Юл һораусы йәнһеҙ ҡолғанан...

Төн ҡараһын юйған көн — етем.

Ер менән Күк — мәңге ҡушала,

Көн менән Төн — мәңге бер бөтөн!..

Миллиард йыл йыйғас моңоңдо,

Күҙем асып ҡырҡҡа еткәндә

Илатырға булдың улыңды?..

Серҙәреңә йәнем ҡауыштыр!

...Аҡ һәм ҡара битле Айымды

Тирбәлтә төн, миңә таныш йыр:

Ҡырҡ йәшлеккә күҙ йәш — ҡот бирмәҫ!

Ҡоро көйө көйһөн керпектәрем —

Ир башына аҙмы ут теймәҫ!

Ялмап ала йәнде серле төн.

Йөрәгемде ҡосҡан төнөм менән

Урал төнө — теүәл бер бөтөн!

Ишетелә таныш моң бары.

Күҙ ҡарамдан сыҡҡан ҡараларға

Аҡ күҙ алмам һала юлдарҙы.

Теҙелешеп оса аҡ юлдан.

Минең улар зыңғыр керешемдән

Минең ҡырҡ йыл аша атылған!

Тыңлай донъя осҡор уҡ көйөн.

Оса, оса, оса...

Сеү! — сылбырҙы

Сыңратты сың — серле бер төйөн.

26
Һыртарҡаһын Урал кинәт турайтты,

Урайланып, сер төйөнөн уралтты.

Сер төйөнөм шул сәхнәлә бутала...

Сәхнә буйлап фигуралар теҙелә.

Аллаларға тәғәйенлек уйындар...

Ҡом күсәме, әллә ғүмер уҙамы?!.

Күрер күҙгә был — бик серле мәсьәлә:

Донъяның ҙур амфитеатры был!..

Сал сағылдар ҡарай-ҡарай ҡалғыған...

Асҡан ғаләм ҙур театр Уралда!..

Әйләнә лә фигуралар йәнләнә.

Үҙе — балыҡ, үҙе — йөрөм-аяҡлы:

Дәүер сылбырында килә һөйрәлеп...

Динозавр, әллә ихтиозавр!..

Бер һоғоноп йота балыҡ-кейекте...

Уның менән дәүер дулай сәхнәлә...

Лап-лоп баҫып килә мамонт — тере тау...

Әйләнгәне һайын донъя йәмләнә!

Урал күген ҡаға моң-тауыштары!

Утлап уны ҡыуаныша мең йәндәр!..

Йылдар йылға сылбырланып бәйләнә.

Бер сибек йән ҡаршыһына туҡтала.

Ике аяҡ ҡына уға таяныс...

Йөҙҙә — Шүлгән мәмерйәһе һөрөмө...

Мамонт менән Әҙәм килде йөҙгә-йөҙ.

(Бәғзеләргәлер ул, бәлки, кинәнес):

“Тау” ҡаршында себендәй бер яу тора...

Әҙәм заты яйлай суйыр балғаны!

Әҙәм тора, “тау”ҙан бер ус саң ята...

Баҡыр балҡый суйыр балта урынына!

Ап-аҡ елән — нәҡ аҡ Айҙың сиреге!

Саф баҡырҙан сыңлап тора тирәләр!

Тирмәләрҙең, тирәләрҙең һағышы...

Сыңлай сүкеш — ҡыйғыр ҡылыс тапала...

Йыһан ярып саңҡый бөркөт – Уралтау...

Уртаһында ерҙең торамын.

Дүрт яҡтан да килгән дуҫтарҙы

Дуҫ итергә әҙер урамым.

Иңем киреп тойған Уралмын.

Дүрт тарафтан дөргән валдарҙы

Валсыҡтарға бүлгән ҡоралмын!

Дәүер-дәүер буйы ишеттем.

Күбектәрен ҡаҡтым кирегә,

Електәрен йәнгә иш иттем.

Һөйәктәре менән тулғандыр,

Ҡылғандарым — һурып елеген,

Ҡанын эсеп бүрткән йыландыр...

Ҡурҡышынан йәне елберҙәп:

“Башҡорт — башҡырҡ²³! Башҡорт — ҡырағай!” —

Тип үт һыҡҡан йыйын берәҙәк...

Урал, башҡорт – улар берәгәй!

Тик үҙебеҙ булып ҡалайыҡ,

Башҡаларҙан бер ни кәрәкмәй!

Ҡырағайға — булдым ҡырағай:

Арыҫландай ажғыр илбаҫар

Булды бында йыуаш ҡоралай...

Тамам ҡылып һөмһөҙ юлын шәп,

Йәтеш юйҙы башын муйындан...

Шуның өсөн ҡылыс ҡойолған!

Һағауылға Башҡорт ҡуйылған!

(Башҡорт тигән ҡала ҡоролған!)

....................................................

Әллә Урал, әллә ҡорал

Сағылдарҙы сағыулата.

Ирәмәлдең түбәһендә

Тотолоп таш төрбәһендә,

Күктән төшкән бөркөт ята...

Таш хәленән өркөп ята...

Таш өнлө ташбөркөт ята...

Уралының, Уралының

Өн өрөрөн көтөп ята...

Ташбөркөтө көтөп ята...

Иңем менән ерҙә ел ярам.

Йөрәгемә кереп ярһыған —

Ерҙе һаҡлап алған мең ярам!

Иңбашымда Күк һәм Еребеҙ!

Ерҙе яҡлап ирҙәр Күк ашҡан,

Күкте һаҡлап гүргә керербеҙ...

Үңәсемә өнөм тығыла.

Туйгилдем, әйт, әллә уртымда

Дәүер дарылары йыйыла?!

Хәтәр йәҙрә булып ҡойолған.

Уртты киреп йәҙрә атылған,

Һыҡҡан саҡта палач муйындан...

Ятам көтөп тыуыр өнөмдө.

Уралымдан алам тынымды,

Уралымдан алдым йәнемде.

Хәтәр сәғәт һуға миңә лә.

Тик нишләйем?! — Сыҡмай ораным...

Тамағымда өнөм төйнәлә...

Оранһыҙҙар була ҡоралһыҙ.

Ҡоралһыҙҙар ҡала Уралһыҙ.

Башҡорттан ни ҡалыр Уралһыҙ?!.

Иңбашымда — Намыҫ-Хаҡлыҡтыр!

Оранымды ташҡа ҡатыртҡан

Гөнаһымдың кәрен яҙлыҡтыр!

Уралымдың һәр дүрт ҡиблаһын —

Оранымды ғына оранлар

Өн-тауыш бир миңә, Илаһым!..

....................................................

Шылтыраны шымған шишмәләр...

Болоттарҙы борғоп ел бәрә.

Күк күкрәне... Йәшен йәҙрәһе

Таш маңлайҙа килде селпәрә.
Һәм терелдем телһеҙ ташбөркөт,

Өнөм тыуҙы аңҡау төбөмдә.

Шомло төшөмдән ҡырт арынып,

Ятам саңҡып – телле бөгөндән!

Хәтәр ауаз ерҙе тулатты:

Күптән таныш теге Серле өн

Һиҫкәндертте суйыр ҡолаҡты.

Һыҙлап типте йөрәк-бәғерем:

“Белерһеңме инде, тәнәкәй,

Илеңдәге көнөң ҡәҙерен?!.”

Тик күргәнем юҡ һис килбәтен.

Күккә мине ерҙән сорғолтто,

Мәңгелектең асты ғибрәтен…

Дүрт ҡиблам тиң китте ялтырап:

“Мәңгелек Ҡарт — үҙе буламын.

Был нам, күрәм, һиңә ятыраҡ?”

“Урал батыр” тигән Дәү Йырҙан.

Йәншишмәнең һыуын һин эскән,

Әжәл һинән һыртын ҡайырған...

Урал батыр хатта — үлемле...

Урал батыр үҙе түгелме?

Намыҫ илтте Урал иңендә!

Алған төрөп Намыҫ уларҙы.

Иңбашына һалып Намыҫты

Урал батыр илтә юғары!

Хыянатҡа улар һыйына.

Шүлгән үҙе илтә йәмғеһен,

Һырныҡтырып балаҡ буйына...

Урал батыр үлгән, Шүлгән дә...

Икеһе лә бара эргәмдә...

Мәңгә үле, мәңге теремен...

Урал халҡының һәм еренең!

Ҡыуара һәм япраҡ ҡойола.

Әҙәм балалары быуыны

Бер-бер артлы гүргә уйыла.

Яҙғы йәшнәүҙең саф бөрөһө.

Быуын ғүмерҙәрен туғарыу —

Яңы быуындарҙың көрлөгө!

Быуындарҙың уҙа сылбыры...

Шул сылбырҙың сыңрау йыры ул —

Йәншишмәнең мәңгел урғылы...

Үткәрәмен шуны йөрәктән.

Сәсәнмен мин һәр бер быуынға

Мәңгелек йыр көйөн өйрәткән!

Ҡаршыңда ул! Мәңге был ергә

Йәншишмәнең йырын мин сәсәм!
Мин:
Ә башҡалар? Һабрау, Ҡарастар?

Улар әллә төптө булмаған?!

Уртым аша минең йырлаған.

Яңы сәсән йырҙан йыр алған.

Мәңгелек Ҡарт ҡалған мәңгегә.

Ҡалғандарын йырҙан гүр алған...

Ҡабатлаусы фәҡир йырсылар?..

Ишәйтеүсе сая юлсылар!

Бер ҡулында булған уҡ осо —

Ҡул тейҙермәй ҡағыҙ-ҡәләмгә,

Йырын сәскән сәсән ғаләмгә...

Урмандарым, аҡлан, һыуҙарым,

Даламда һәр уба, ялпы таш —

Мәңгел йырлы китап ул тоташ!..

Сиртеп, сыңрау яңы юл яҙған.

Йырҙы яңы иткән шул бер юл

Ғүмер талап иткән уларҙан...

Шуныңса мең тапҡыр үлдем мин.

Һәм терелдем шунса тапҡырҙар.
Шунса тапҡыр һәр бер быуынды

Беректерҙем яңы быуынға.

Шунса тапҡыр ерем кендеген

Берештерҙем яңы тыуымға!

Ошо төндә ергә бәйләнем.

Шуға күрә үркеп үҫтең һин

Һәм иңләнең донъя ғаләмен!

Яҙһа әгәр уны Намыҫ-ҡул!

Хыянатҡа әгәр булһаң ҡол...
Мин:
Юҡ, юҡ! — илтәм Намыҫ-кар(а)уан!

Текә юлдан шуға бараман!..

Булһын ине ҡай бер ирҙәргә!

Алда әле иңрәп илтерең

Намыҫ-Хаҡты ысын үрҙәргә!

Намыҫлылар өсөн ябай юл.

Брунолар менгән бейеклек

Алда әле! Шуға абай бул!..

Булһаң Туйгилде йә Бруно,

Урал батыр, тимәк, үлмәгән!

Дауам итә Урал йыры ла!

Серәкәйҙәй һаҙға йәпләшһәң,

Шүлгән һиндә, тимәк, терелгән —

Йәншишмәгә әжәл үрелгән!..

Әҙәм күңелдәре сағылы.

Шүлгән заты һүлдә тулҡына —

Бәндә күңелдәре һаҙлығы...

“Сүгәм һаҙға!” — тимәй һин ҡара!

Маңлай менән сағыл ярғанда:

“Сигәм артҡа!” — тимәй һин ҡара! —

Урал бөрккән йәнһыу-тамсынан.

Урал батыр үҙен бөрккән ул,

Тыуыр өсөн һиндә яңынан!

Урал улар меңгә төрләнгән.

Зат, ил — башҡа. Әммә Урал — бер,

Намыҫ һәм бер — түгел керләнгән!

Бөтә донъя илтә Намыҫты...
Мин:
Хыянатҡа ла тик урын бар...